|
har
ta’kidlov affiksoidini
keltirib hosil qilinadi: a) ot so‘roq olmoshi oldidan:
har kim-, har nima-,
b) sifat
so‘roq olmoshi oldidan:
har qanday, har qaysi,
d) son so‘roq olmoshi oldidan:
har
qancha,
e) ravish so‘roq olmoshi oldidan:
har qachon
kabi.
Hamma, barcha, bari
kabi leksemalarni olmoshlar qatoridan chiqarib,
ko‘p,
bir talay
kabi miqdor ravishlari qatoriga qo‘shish to‘g‘ri, chunki bular mavjud
miqdordagi kabi leksik ma’noni anglatadi.
3. Bo‘lishsizlik olmoshlari so‘roq olmoshlari oldidan
hech
inkor affiksoidini
keltirib hosil qilinadi: a) ot so‘roq olmoshi oldidan:
hech kim-, hech nima-,
b) sifat
so‘roq olmoshi oldidan:
hech qanday, hech qaysi,
d) son so‘roq olmoshi oldidan:
hech qancha,
e) ravish so‘roq olmoshi oldidan:
hech qachon
kabi.
Yuqoridagi tasvirdan anglashiladiki, gumon olmoshlari, belgilash olmoshlari,
bo‘lishsizlik olmoshlari o‘z ichida ot olmosh, sifat olmosh, son olmosh, ravish
olmosh turlariga ajratiladi. Olmoshlarning grammatik tabiati qaysi turkum olmoshi
ekaniga bog‘liq.
Kishilik olmoshlari ot olmoshlarning maxsus turi bo‘lib, shaxs, son, o‘rni
bilan modal ma'nolarni ifodalaydigan quyidagicha paradigmani hosil qiladi:
m e n -
b i z 1 - , b i z l a r -
biz 2
-
s e n -
senlar-, s i z 1 - , s i z l a r -
siz 2
-
34
u
-
u l a r 1 -
u l a r 2 -
Kishilik olmoshlarining bu paradigmasida shaxs, son, o‘rni bilan modal
ma'nolarning ifodalanishi quyidagicha:
1)
men-, sen-
olmoshlarida shaxs va son ma’nosini olmosh asosining o‘zi
ifodalaydi. Тarixan shaxs ma’nosini bu olmoshlarning
m-, s-
qismi, son ma’nosini
-
n
qismi bildirgan bo‘lsa ham, hozirgi o‘zbek tilida bu olmoshlar tarkibi ma’noli
qismlarga ajratilmaydi.
2)
biz-, siz-
olmoshlari ham xuddi shunday baholanadi: Тarixan shaxs
ma'nosini
b-, s-
qismi, son ma'nosini
-z
qismi bildirgan bo‘lsa ham, hozirgi o‘zbek
tilida bu olmoshlar ma’noli qismlarga ajratilmaydi.
3)
biz-, siz-
olmoshlari birlikni ifodalash uchun ham ishlatila boshlagani
sababli, ko‘plik
24
ni ochiq ifodalash maqsadi bilan bo‘lsa kerak, bu olmoshlarga
-
lar
ko‘plik affiksini qo‘shib ishlatish yuzaga kelgan. Bunday ishlatishda (
bizlar-,
sizlar-
)
biz-, siz-
asoslari shaxs ma’nosini,
-lar
affiksi esa son ma'nosini ifodalaydi,
demak, bu ma'nolarni olmosh tarkibidagi boshqa-boshqa qismlar bildiradi.
4) I, II shaxs olmoshlaridan farqli holda III shaxs olmoshi
u-
kishilik-narsa
olmoshi deyiladi. Bu olmosh asli ko‘rsatish olmoshidan o‘sib chiqqanini hisobga
olib, uni kishilik-ko‘rsatish olmoshi deb baholash ham mavjud. Hozirgi o‘zbek
tilida
u- II
kishilik-narsa olmoshi bilan
u- I
ko‘rsatish olmoshini omoifodalar deb
qarash to‘g‘ri.
25
u-
kishilik-narsa olmoshining asosi I, II shaxs birlik kishilik olmoshlaridan
farqli holda faqat shaxs ma'nosini bildiradi, son ma'nosini unga qo‘shiladigan nol
ko‘rsatkichli morfema ifodalaydi; bu yerda nol ko‘rsatkichli morfema shu olmosh
asosiga ko‘plik ma’nosini ifodalash uchun qo‘shiladigan
-lar
affiksi bilan
25
Бобомуродова А.Я. Она тили таълими жараёнида ўйин-топишмоқлардан фойдаланиш. - Пед. фан.номзоди
... ёзилган дисс. – Т., 1996. – 8-бет.
35
zidlashda belgilanadi:
u +
-
u + lar-.
Demak, III shaxs kishilik-narsa
olmoshida shaxs ma'nosini asos, son ma'nosini esa grammatik ko‘rsatkich
ifodalaydi.
5)
biz- 2 – bizlar-, siz- 2 – sizlar-
munosabatida ham yuqoridagi kabi hodisani
ko‘ramiz:
biz 2 +
-
biz + lar-, siz 2 +
-
siz + lar-.
Adabiyotlarda ko‘rsatish olmoshlari nomi bilan
bu, shu, u, o‘sha, mana,
ana
birliklari keltiriladi. Bular haqiqatda ko‘rsatish ma’nosini ifodalaydi, lekin
biror leksemaga olmosh bo‘lib kelmaydi. Shunga ko‘ra bularni olmosh deyish
to‘g‘ri bo‘lmaydi, shartli ravishda ko‘rsatish birliklari deb nomlash mumkin.
26
Ko‘rsatish birliklari o‘zaro quyidagicha oppozitiv munosabat hosil qiladi:
B
u
s
h
u
m
a
n
a
m a n a b u
m a n a s h u
U
o ‘ s h a
a
n
a a
n
a
u
a n a o ‘ s h a
26
G’ani Abdurahmonov va boshqalar “O’zbek tilining tarixiy garammatikasi” Toshkent-2008.167-168-betlar
36
Ko‘rsatish birliklari tizimining asosini
bu, shu, u, o‘sha
tashkil qiladi;
bu, shu
oldidan
mana
birligini,
u, o‘sha
oldidan
ana
birligini keltirish bilan ko‘rsatish
ma'nosi ta'kidlanadi.
Ko‘rsatish birliklari sifat tabiatli bo‘lgani uchun ularda shakl hosil qilish yo‘q.
O‘zlik olmoshi deb ataladigan
o‘z
birligi biror leksemaga olmosh bo‘lib
kelmaydi, balki odatda ma'lum bir leksemaga bog‘lanib, ta’kid ma'nosini
ifodalaydi:
men o‘zim (< mening o‘zim), o‘zim; akam o‘zi (< akamning o‘zi);
o‘z so‘zida (< o‘zining so‘zida)
kabi. Shunga ko‘ra bu birlikni ta’kid birligi deb
atash ma’qul.
O‘z
birligi aslida ot leksema bo‘lgan, shunga ko‘ra nisbatlovchi va turlovchi
affikslarni oladi, lekin grammatik son paradigmasining faqat birlik shaklida
ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
