2.2. Mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalarida Namangan viloyatining
tutgan o’rni
Mustaqillik yillarida respublikamizning tashqi savdo aylanmasi 2063 mln
AQSH dollaridan (1991 y.) 25283,2 mln dollarga (28895 mln dollar, 2013 y.
8
)
yetdi. Tadrijiy o’zgarishlar dinamikasi shuni ko’rsatadiki, milliy iqtisodiyotning
dastlabki shakllanish davrlarida, ishlab chiqarishning pasayib borish jarayonida,
ya’ni 1996 yilgacha tashqi savdo aylanmasi o’sib borgan. Jumladan, u 1992 yilda
oldingi yilga nisbatan birdaniga 2,2 barobarga ortgan, so’ngra o’sib borib, 1997
yildan pasayish ko’rsatkichlarini namoyon etgan. 2002 yilda respublika tashqi
savdo aylanmasining hajmi 5700 mln AQSH dollariga tushib qolgan, vaholanki u
1996 yilda 9311 mln dollarga yetgan edi. 2003 yildan hozirgi davrgacha tashqi
savdo aylanmasi turli sur’atlarda ko’payib borgan. U 2006 yilda 2002 yilga
nisbatan deyarli 2 martaga oshgan va keyingi 4 yil davomida bu ko’rsatkich yana 2
barobarga ko’paygan.
Tashqi savdo aylanmasining tarkibiy tuzilishi ham yillar mobaynida bir xil
bo’lmagan. 1996-1997 yillarda u manfiy nisbatga, ya’ni manfiy saldoga ega bo’lga
holda, qolgan yillarda tovar almashuv muntazam ravishda mamlakatimiz foydasiga
hal bo’lgan. Eksport hajmi 1995-2015 yillarda 3,8 martaga ko’paygan bo’lsa,
import bu davrda 3,0 martaga oshgan. Demak, bu boradagi jarayonni asosan
eksport belgilab bermoqda. Importni eksport bilan qoplash darajasi so’nggi yillarda
148-150 foiz bo’lgan. Eksport tarkibida (jami 15087 mln AQSH dollari) ham ba’zi
o’zgarishlar kuzatilmoqda, jumladan, paxta xom ashyosi, ya’ni paxta tolasining bu
8
2013 yilda eksport hajmi 10,9 foizga ko’payib, ijobiy savdo 1 milliard 300 mln AQSH dollarini tashkil
etgan.
49
boradagi ulushi pasayib, uning o’rniga mashinalar va boshqa mahsulotlarni eksport
qilish, shuningdek, turli xil xizmatlarning ulushi ortib borgan
9
.
2015 yilda jami eksport hajmining (12870,3 dollar)5,7 foizi paxta tolasiga
(1990 y.-59,7 %, 2000 y.-27,5 %, 2013 y-17.7), 31,1 foizi energiya manbalari va
neft mahsulotlariga 25,9 foizi oziq-ovqat mahsulotlariga to’g’ri keladi. Mashina va
uskunalarning ulushi 1,2 % (2013 y.-5,5 %), qora va rangli metallar 6,4 %, kimyo
va undan tayyorlanadigan mahsulotlar 4,8, xizmatlar 24,5 foizga (2013y.-16,2%)
teng.
Mazkur yilda 12870,3 ming dollarlik import (2013 y-13807 mln dollar)
amallari bajarilgan. Importda mashina va uskunalar keskin ajralib turadi; ularning
hissasiga jami import qilingan tovar va xizmatlarning 40,5 foizi to’g’ri keladi
(1990 y.-12,1 %, 2000 y.-35,4 %, 2009 yilda 56,5 %). Keyingi o’rinda kimyo va
undan tayyorlanadigan mahsulotlar (17,0 %), uchinchi o’rinda oziq-ovqat
mahsulotlari turadi (12,8 %). 1990 yilda oziq-ovqat mahsulotlarining jami
importdagi ulushi 48,9 va 2000 yilda 12,3 foiz bo’lgan.
Umuman
olganda,
zamonaviy
texnologiyalar,
mashina
va
asbob
uskunalarning ko’proq keltirilishi (yaponlar uchun baliq emas, balki qarmoq
muhimroq hisoblanadi) ma’qulroq. CHunki, tashqi savdo aylanmasining bunday
tarkibiy nisbati kelajak ishlab chiqarish uchun mustahkam zamin yasaydi. SHu
nuqtai nazardan iste’mol mollarini, xususan yengil va oziq-ovqat mahsulotlarini
o’zimizda, hech bo’lmaganida mahalliy ehtiyojni qondirish darajasida rivojlanishi
talab etiladi. Aytish joizki, mamlakatimizda olib borilayotgan siyosat, jumladan
ishlab chiqarishni mahalliylashtirish (―lokalizatsiya‖), investitsiya siyosati hamda
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlanishi ham aynan shu
maqsadlarni ko’zlaydi.
O’zbekiston Respublikasi jahonning qator mamlakatlari bilan tashqi iqtisodiy
aloqalarni amalga oshirmoqda. Umumiy qonuniyat shundan iboratki, agar avvallari
MDH mamlakatlari bilan aloqalar birmuncha zaifroq bo’lgan bo’lsa, bugungi
9
2013 yilda umumiy eksport hajmining 72 foizini tayyor tovarlar ta’minlagan.
50
kunga kelib ularning ulushi ko’tarilib bormoqda. Masalan, 1995 yilda O’zbekiston
tashqi savdo aylanmasining umumiy hajmida MDH mamlakatlarining hissasi 38,4,
shu jumladan eksportda 34,5 va importda 45,5 foiz bo’lgan holda, bu
ko’rsatkichlar 2015 yilda, mos ravishda 39; 56,2 va 43,8 foizni tashkil etgan.
Mamlakatimiz tashqi savdo aloqalarida Rossiya birinchi o’rinda turadi. Xitoy
Xalq Respublikasi, Qozog’iston, Koreya Respublikasining ham ulushi katta.
Boshqa davlatlar orasida biroz Turkiya, Afg’oniston, Eron, Ukraina, Germaniya,
Buyuk Britaniya ajralib turadi. Qolgan mamlakatlarning bu boradagi ishtiroki juda
sust.
Respublikamiz tashqi savdo aylanmasining shakllanishida barcha mintaqalar
bir xil qatnashishmaydi O’zbekiston tashqi savdo aylanmasi hajmining 36,4 foizini
birgina Toshkent shahri ta’minlaydi (eksportda 26 %, importda 47,1 %). Ikkinchi
o’rinda 12,5 % ulush bilan Toshkent viloyati turadi. SHuningdek, viloyat 13 foiz
eksport va 11,9 foiz import ulushiga ega. Ko’rinib turibdiki, Toshkent shahri va
Toshkent viloyati zimmasiga mamlakatimiz tashqi savdo aloqalarining 44,9 foizi,
eksportning 39 foizi, importning 59 foizi to’g’ri keladi. Namangan mintaqasi
ko’rsatkichlari esa respublika tashqi savdosininig bor yo’g’i 1,3 foizini tashkil
etadi xolos. Andijon viloyatining ko’rsatkichlari (1603,8) Namangan viloyatiga
qaraganda salkam 5 barobar ko’pni tashkil
etadi (1-jadval).
Namangan
viloyatining
tashqi
iqtisodiy
aloqalarining
mintaqaviy
xususiyatlarini yuqoridagi jadval asosida tahlil qilishimiz mumkin. Ko’rinib
turibdiki Namangan viloyati mamlakat hududining 1,7 % ini tashkil etgani holda
mintaqada mamlakat aholisining 8,2% ini istiqomat qiladi. Viloyat hududiga yaqin
bo’lgan ko’rsatkichlar Xorazm, Farg’ona va Andijon viloyatlariga to’g’ri keladi.
SHu bilan birga ushbu viloyatlar hududiga to’g’ri keluvchi aholi soni ham
Namangan viloyatiga to’g’ri keluvchi ko’rsatkichlariga yaqin hisoblanadi. Bundan
tashqari mamlakatimizning ayrim viloyatlari, jumladan Navoiy va Buxoro
viloyatlari mamlakat hududining katta qismini (24,7% va 9,0%) egallagani holda
51
unga to’g’ri keluvchi aholi soni esa oz qismini, ya’ni mos ravishda 3,0 va 5,8% ni
tashkil etadi.
1-jadval
O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarining hududiy
tarkibi
Hududlar
Maydoni
Aholisi
YaIM
Tashqi
savdo
aylanmasi
Eksport
Import
O’zbekiston
Respublikasi
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Qoraqalpog’iston
Resp.
37,1
5,7
2,5
0,8
0,7
0,8
Andijon viloyati
1,0
9,2
6,6
10,0
5,9
14,4
Toshkent viloyati
3,4
8,9
9,8
11,3
10,8
11,8
Jizzax viloyati
4,7
4,0
2,2
1,0
10,2
1,0
Sirdaryo viloyati
1,0
2,5
1,9
1,1
1,3
0,9
Namangan viloyati
1,7
8,2
4,2
1,3
0,7
1,3
Farg’ona viloyati
1,4
11,1
6,7
3,5
2,7
4,5
Buxoro viloyati
9,0
5,8
5,5
3,4
1,9
5,0
Navoiy viloyati
24,7
3,0
5,4
3,7
2,9
4,5
Samarqand viloyati
3,7
11,1
6,2
3,0
1,1
5,0
Surxondaryo viloyati
4,5
7,6
4,1
1,3
1,8
7,9
Qashqadaryo viloyati
6,4
9,5
7,4
2,5
2,0
3,1
Xorazm viloyati
1,3
5,5
3,1
0,9
1,0
0,7
Toshkent shahri
0,0
7,7
14,7
33,5
22,7
45,3
Jadval O’zbekiston Respublikasi statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
Namangan viloyati egallagan maydon va unga to’g’ri keluvchi aholi soniga
mos holatda yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishdagi ishtiroki 4,2% ni tashkil
etadi. Namangan viloyati aholi soniga yaqin bo’lgan ko’rsatkichga ega bo’lgan
Toshkent viloyatining yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishdagi ishtiroki 9,8% ni
ya’ni Namangan viloyatiga nisbatan ikki barobar yuqori ko’rsatkichni tashkil etadi.
Bunga yeng asosiy sabab mamlakat poytaxtining ta’siri va qulay geografik
joylashuv xisoblanadi.
52
Namangan viloyatida islohotlarning chuqurlashuvi, barcha sohalarni qamrab
olayotgan erkinlashtirish jarayonlari tashqi iqtisodiy faoliyat sohasiga yangi
talablar qo’ymoqda, bu sohaning mintaqa ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti uchun
ahamiyati kuchaymoqda. O’zbekston Respublikasining birinchi Prezidenti
I.A.Karimov ta’kidlaganidek ―... joriy yilning 9 oyida hududiy korxonalar
tomonidan 80 million dollarlik mahsulot eksport qilinib, prognoz ko’rsatkichi 86
foiz darajasida qolib ketgani bu boradagi ishlar qoniqarsiz ekanidan dalolat beradi.
Ayniqsa, Pop, CHust, CHortoq, Uchqo’rg’on, Namangan tumanlarida bu masala
o’z holiga tashlab qo’yilgan. Bundan tashqari, fermer xo’jaliklari tomonidan
yetishtirilgan meva-sabzavot mahsulotlarini eksport qilish bo’yicha ishlarni ham,
afsuski, birorta
tumanda qoniqarli yo’lga qo’yilgan, deb bo’lmaydi
‖
10
.
Taxlilar shuni ko’rsatadiki Namangan viloyatining tashqi savdo aloqalardagi
ko’rsatkichlar mintaqaviy xususiyatlarni keltirib chiqargan. Bu borada viloyatning
ko’rsatkichlari respublikadagi eng quyi pog’onani tashkil etadi. Jumladan uni
tashqi savdo aylanmasidagi ishtiroki 1,3 % ni tashkil etadi. Tabiiyki, Ushbu holat
Namangan viloyatini respublikaning import va eksportdagi ulushini ham past
bo’lishini ko’rsatadi (import-1,3%, eksport-0,7% ).
Viloyatning asosiy mintaqaviy xususiyatlaridan biri sifatida kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik sohalarini rivojlanganlik darajasini ham ko’rsatish
mumkin. Negaki, Namangan viloyatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sohalari yaxshi rivojlangan va uning iqtisodiyotidagi ahamiyati juda yuqori.
Jumladan, viloyatning kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subektlarida mehnat
resurslarining bandligi 2014 yilda 83 %ni, 2015 yilda 83,4 %ni tashkil etib, ushbu
holat bo’yicha respublikadagi o’rtacha ko’rsatkichdan (2014 y – 77,6, 2015 y –
77,9) yuqori
(2-jadval).
10
I.Karimov. 2015 yil 26 noyabr kuni xalq deputatlari Namangan viloyati Kengashining navbatdan tashqari
sessiyasida so’zlagan nutqi. ―O’zbekiston ovozi‖ gazetasi. 2015 yil 28 noyabr.
53
2-jadval
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarida mehnat resurslari
bandiligi va tashqi aloqalarining ulushi
Sohada mehnat
resurslarini
bandligi (foizda)
Eksport
Import
2014 y
2015 y 2014 y 2015 y 2014 y 2015 y
O’zbekiston
Respublikasi
77,6
77,9
27,0
26,9
45,4
44,5
Namangan viloyati
83,0
83,4
74,5
83,8
76,8
74,5
Jadval O’zbekiston Respublikasi statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
Jadval ma’lumotlari ko’rsatib turibdiki, eng ahamiyatlisi Namangan
viloyatining tashqi savdo aylanmasida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subektlarining roli juda yuqori. Bu sohaga viloyatgagi ekspot xajmining 80% dan
(2014 y – 74,5%, 2015 y – 83,8%), import hajmining esa 70%dan (2014 y –
76,8%, 2015 y – 74,%) yuqori qismi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
subektlari xissasiga to’g’ri keladi. Vaholanki bu ko’rsatkich respublika miqyosida
ancha past ko’rsatkichlarni, jumladan eksportda 2014 y 27% ni, 2015 y 26,9%ni,
importda esa 2014 y 45,4% ni, 2015 y 44,5%ni tashkil etdi. Ma’lumotlar taxliliga
ko’ra Namangan viloyatining eksport hajmida kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subektlarining hissasi yil sayin ortib borayotgan bo’lsa, import hajmi
esa kamayib bormoqda. Respublika miqyosida esa bu holat eksportda ham,
importda ham kamayib borayotganligi kuzatilmoqda.
Mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirishda chet el investitsiyalarining jalb
qilinishi, mintaqalarda qulay investitsiya muhitini shakllantirish katta ahamiyatga
ega. 2015 yil ma’lumotlariga bo’yicha xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi
korxonalar O’zbekiston Respublikasi jami eksportining 17,5 foizini beradi.
Tabiiyki, bu borada ularning importdagi ulushi ancha yuqori 39,2 %.
Albatta, real voqelikda barcha hududlarning mamlakat tashqi savdosini
rivojlanishi, uning investitsiya va eksport salohiyatini oshirishdagi ishtirokini
54
mutlaqo bir darajada qilish qiyin va bu hech qachon bo’lmaydi. Biroq, asosiy
yukni faqat 2 yoki 3 mintaqa ―tortishini‖ ham ijobiy baholash nojoizdir.
CHet el investitsiyalari ishtirokidagi korxonalar eksportini yana yuqorida
qayd etilgan hududlar, ya’ni Toshkent shahri va viloyati, Andijon beradi.
Importning ham asosiy Toshkent shahriga, Andijon, Toshkent va Samarqand
viloyatlariga to’g’ri keladi. Ayni paytda eksportda Sirdaryo, Jizzax va Xorazm,
importda Jizzax va Surhondaryo viloyatlarining hissasi nihoyatda past. Binobaroin,
eng avvalo mazkur viloyatlar investitsiya muhitini faollashtirish, bu borada
jozibadorligini oshirish talab etiladi. SHu nuqtai nazardan transport va boshqa
infratuzilma sohalarining rivojlanishi ham muhim ahamiyatga ega.
Tashqi iqtisodiy aloqalarda mintaqalardagi xorijiy sarmoya ishtirokidagi
korxonalarning faoliyati ham muhim ko’rsatkichlardan sanaladi. Namangan
viloyatining tashqi aloqalardagi mintaqaviy xususiyatlarini xorijiy investitsiyali
korxonalarining tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtiroki orqali ham ko’rib o’tish
mumkin
(3- jadval).
3-jadval
Mintaqalarda xorijiy investitsiyali korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtiroki
Hududlar
Xorijiy investitsiyali korxonalar ulushi
Sanoat
Eksport
Import
O’zbekiston Respublikasi
29,2
14,5
37,2
Qoraqolpog’iston Resp.
13,1
22,7
61,5
Andijon
58,9
39,0
90,5
Buxoro
8,4
29,7
8,2
Jizzax
12,9
23,7
56,6
Qashqadaryo
3,3
0,5
11,8
Navoiy
2,7
7,2
12,9
Namangan
17,4
39,3
27,7
Samarqand
43,8
27,1
52,4
Surxondaryo
15,1
5,8
10,7
Sirdaryo
10,9
39,5
35,7
Toshkent
27,9
17,5
37,2
Farg’ona
16,0
36,5
5,9
Xorazm
37,5
4,8
28,8
Toshkent.sh
42,1
26,2
33,6
Jadval O’zbekiston Respublikasi statistika qo’mitasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
55
Jadval ma’lumotlari tahlilil shuni ko’rsatadiki, viloyatda yaratilayotgan jami
sanoat maxsulotlarining 17,4 %i, eksportning 39,3 %i, importning esa 27,7 %i
xorijiy investitsiyali korxonalari hissasiga to’g’ri keladi.
Ushbu holat bo’yicha respublikaning ko’rsatkichlari taxlil qilinganda, jami
sanoat mahsulotlarining 29,2%i, eksportning 14,5%i, importning esa 37,2 %i
xorijiy investitsiyali korxonalari hissasiga to’g’ri keldi. Demak, Namangan
viloyatidagi xorijiy investitsiyali korxonalarda ishlab chiqarilayotgan sanoat
mahsulotlarining jami sanoat maxsulotlaridagi ulushi kam bo’lsada uning
eksportdagi ishtiroki ancha yuqori. Respublika miqyosida esa buning aksi
kuzatiladi, ya’ni xorijiy investitsiyali korxonalarda ishlab chiqarilayotgan sanoat
mahsulotlarining jamining biroz yuqori, ammo uning eksportdagi ishtiroki ancha
past.
Ma’lumotlar tahlili ko’rsatib turibdiki, xorijiy investitsiyali korxonalarda
ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining jami sanoat maxsulotlaridagi ulushi
juda yuqori bo’lgan ma’muriy tuzilmalarga Andijon (58,9%), Samarqand (43,8%),
Xorazm (37,5%) va Toshkent shahri (42,1%) kiradi. Bundan ko’rinadiki, ushbu
viloyatlarda xorijiy investitsiyalar asosida ko’plab va yirik sanoat korxonalari
barpo etilgan. Bu holat bir muncha past ko’rsatkichlarda Navoiy (2,7%),
Qashqadaryo (3,3) va Buxoro (8,4%) viloyatlarida kuzatildi.
2016 yilning 1 yanvar holatiga viloyatdagi xorijiy investitsiya ishtirokidagi
korxonalar soni 66 tani tashkil etgan holda ularning 55 tasi sanoat mahsulotlari
ishlab chiqarishga, 2 tasi savdo va xizmat ko’rsatish sohasida, 3 tasi qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga, 3 tasi telekommunikatsiya, 2 tasi qurilish
materiallarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va 1 tasi farmatsevtika sohalarda
faoliyat ko’rsatmoqda.
Mazkur yilda viloyatdagi qo’shma korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan
mahsulotlar va ko’rsatilgan xizmatlar xajmi 486,8 mlrd.so’mni tashkil etib,
mintaqada ishlab chiqarilgan jami maxsulotdagi ulushi 18,7 foizga yetdi (2013
yilda 17,4 foiz). Qo’shma korxonalarning eksport xajmi oldingi yilga nisbatan
56
110,5 foizga o’sdi yoki viloyat jami eksportdagi ulushi oldingi yilga nisbatan 1,2
bandga ortib 19,2 foizga yetdi. Qo’shma korxonalarning import xajmi 43,2
mln.dollarni tashkil etib, bu ko’rsatkich ham o’tgan yilga nisbatan 105,8 foizga
ortgan.
Viloyatlarning eksport ko’rsatkichlarida xorijiy investitsiyali korxonalarning
ulushi Qashqadaryo (0,5%), Xorazm (4,8%), Surxondaryo (5,8%) va Navoiy
(7,2%) viloyatlarida ancha past holda yuqori ko’rsatkichlar Sirdaryo (39,5%),
Namangan (39,3), Andijon (39%), Farg’ona (36,5%) hamda Buxoro (29,7%)
viloyatlarida ko’zga tashlanadi.
Viloyatda 2015 yil yakuni bilan 334,2 mln. dollarlik (2014 yil yakuniga
nisbatan 102,7%) tashqi savdo amallari bajarilib, shundan eksport 165,5
mln.dollarni (113,3%), import 168,7 mln.dollarni (94,1 %) tashkil etdi.
Jumladan ―Namangan momiq sochiqlar‖ MCHJda 5414,4 ming dollar
(142,5%), ―Namangan to’qimachi‖ MCHJ 4607,1 ming dollar (135,2%), "Kristal
Agro Aziya" 3264,2 ming dollar (104,9%), "Aisha home textile" QK 1210,7 ming
dollar (2,5 m.), "Iftixor kiyim sanoat" MCHJ 974,5 ming dollar (129,9%), ―Samo
tekstil servis‖ MCHJda 970,4 ming dollar (141,7%), "Tekstil libos" MCHJ 693,1
ming dollar (155,8%), "Tubo-textile" MCHJ korxonasi esa 786,1 ming dollarlik
(178,7%) maxsulot eksport qilgan.
Bugungi kunda viloyatda eksport faoliyatini yurituvchi korxonalarning safi
barqaror o’sib bormoqda. 2014 yilda eksport amallarini bajaruvchi korxonalar soni
102 tani tashkil etgan holda, 2015 yil yakuni bilan ularning soni 44
taga ortib, 146
tani tashkil etgan.
Viloyatdagi eksportyor korxonalar soni ortishi bilan bir qatorda yangi
turdagi mahsulotlarni eksportga chiqarish ham yo’lga qo’yilmoqda. Xususan 2015
yildan boshlab viloyatdagi ―Karmen Fason‖ MCHJda 41,2 ming dollar) erkaklar
poyabzali, ―Nam motor servis‖ MCHJda (61,1 ming dollar) nasos agregatlari,
―Namanganmash‖ AJda (8,3 ming dollar) zadvijkalar, ―Gabon Tekstil‖ MCHJda
57
(306,0 ming dollarlik) bo’z mahsulotlari kabi yangi turdagi maxsulotlarni
eksportga chiqarish yo’lga qo’yilgan.
Albatta mazkur amalga oshirilayotgan ishlar viloyatning O’zbekiston
Respublikasini umumiy ko’rsatkichlardagi ulushiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Biroq
mintaqaning bugungi kundagi iqtisodiy geografik tahlili bularni yetarli darajada
viloyat muammolarini hal etadi deb bo’lmaydi.
Namangan viloyati eksport salohiyatini rivojlantirish uchun faol
eksport strategiyasiga o’tishi, uning tarmoq va geografik tarkibini
takomillashtirish va maxsulot raqobatbardoshligini oshirish, xalqaro savdo
va iqtisodiy hamkorlikning zamon talablariga javob beradigan usul va
uslubiyatlaridan samarali foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Ushbu maqsadlarga erishish uchun esa, quyidagi omillarni va chora-
tadbirlarni izchillik bilan rivojlantirish va amalga oshirish lozim:
- mahalliy xom ashyodan foydalanib o’z mahsulotlarini chetga eksport
qilayotgan ishlab chiqaruvchi sub’ektlarning rag’batlantirish;
- Qishloq xo’jaligi maxsulotlarini qo’shni mamlakatlar va MDX davlatlari,
xususan Rossiya davlatiga ko’proq eksport qilishni ko’paytirish;
- Tadbirkorlarni sohaviy xususiyatlariga qarab uzoq va yaqin davlatlarga savdo
shartnomalari tuzish va marketingni yo’lga qo’yish;
- mintaqalarga xorijiy sheriklarni jalb etgan holda biznes forumlarni yo’lga
qo’yish maqsadga muvofiq.
2.3. Minaqada ixtisoslashuvi va tashqi iqisodiy aloqalaridagi
muammolar
Mintaqalar iqtisodiy salohiyatini oshirishda hududiy mehnat taqsimotini
to’g’ri yo’lga qo’yish bosh ustivor vazifalardan sanaladi. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida
mamlakat
tuzilmalarining
rivojlanishida
vujudga
keladigan
nomutonosibliklar asosiy xavflardan hisoblanib mazkur muammoni oldini
olishning eng zaruriy sharti ishlab chiqarish tarmoqlari o’rtasida majmualilikni
yo’lga qo’yish sanaladi. Zero, ishlab chiqarish tamoqlari o’rtasidagi o’zaro
58
hamkorlik masalalari har bir mintaqaning hududiy siyosatini bosh omilllaridan
biridir. 2015 yilda Namangan viloyatida yalpi hududiy mahsulot 108,7 foizga,
sanoat 114,0 foizga, qishloq xo’jaligi 105,9 foizga, chakana savdo 112,9 foizga,
qurilish ishlari 111,1 foizga, pullik xizmatlar 113,2 foizga o’sgan bo’lsada
mamlakat miqyosidagi ko’rsatkichlar yuqori darajada deb bo’lmaydi.
Birinchidan, tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki viloyatda so’nggi yillarda bir
qator sanoat tarmoqlarining korxonalarida sustkashlikka yo’l qo’yilishi
kuzatilmoqda, jumladan ularda ishlab chiqarish sur’atlarini ko’paytirish jarayonini
jadallashtirish o’rniga jiddiy qoloqliklarga yo’l qo’yilmoqda.
Agar aytilgan xulosaga aniq ko’rsatkichlarni keltiradigan bo’lsak, jumladan
2015 yilda mamlakatda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning o’sish sur’ati
108,0 foizni tashkil etgan bo’lsa, sanoatidagi ulushi yildan-yilga kamayishiga yo’l
qo’yilmoqda. SHu bilan birga, tashqi bozorga yo’naltirilgan yuqori samarali ishlab
chiqarish loyihalarini oqilona joylashtirish va zamonaviy muhandislik-
kommunikatsiya infratuzilma tizimlarini barpo etish yo’li bilan sanoat hududiy
tarkibini yanada mutanosiblashtirish masalasi dolzarb bo’lib turibdi. Masalaning
bunday keskin qo’yilishi sababi hududlar kesimida bir tekis rivojlanish ketmayapti,
aksariyat sanoat korxonalari Namangan shaharlarida joylashgan. Misol uchun,
Namangan shaxrining viloyat sanoatidagi ulushi qariyb 45,8 foizni tashkil
etmoqda. Viloyatning qolgan 11 ta hududining ulushi esa 54,2 foizni tashkil
etmoqda.
Bunday sharoitda ushbu hududlar aholi bandligini ta’minlash, mahalliy
byudjet daromadini oshirish bilan bog’liq masalalarni hal etishda katta muammolar
kelib chiqishi kuzatiladi. Yaqin o’tmishda hududda eski asbob-uskunalar bilan
jihozlangan atigi 7 ta kalava ip ishlab chiqarishga ixtisoslashgan yengil sanoat
korxonasi faoliyat ko’rsatib, viloyatda ishlab chiqarilgan paxta tolasining 9 foizi
qayta ishlagan va ularning bittasi Namangan shaxrida joylashgan edi. Hozir ushbu
soxada viloyatda zamonaviy texnologiyalarga asoslangan 15 tadan ortiq
59
eksportbop tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan tekstil korxonalari ishlab turibdi
va ular tomonidan yiliga o’rtacha 50,0 mln dollarlik mahsulot eksport qilinmoqda.
SHuni alohida ta’kidlash lozimki, oxirgi yillarda viloyatda mashinasozlik,
elektrotexnika, farmatsevtika kabi sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga e’tibor
qaratildi. Mustaqillik yillarida viloyatda faqatgina paxtani qayta ishlashga
―moslashgan‖ sanoat tizimiga barham berildi.
SHuningdek, viloyatda oxirgi yillarda davlat dasturlari asosida Namangan
shahri bosh rejasini amalga oshirish, yangi zamonaviy ijtimoiy va transport-
kommunal infratuzilma ob’ektlarini barpo etish va rekonstruktsiya qilish, tarixiy
obidalarni qaytadan tiklash va ta’mirlash bo’yicha katta bunyodkorlik ishlari
amalga oshirildi.
Bosh reja asosida qayta rekonstruktsiya qilish dasturini amalga oshirishga
jami 85,0 mlrd.so’mlik qurilish-obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi.
Dasturni amalga oshirishda shaharsozlik talablariga va qurilish me’yor
qoidalariga javob bermaydigan, aholi sog’ligi uchun zararli bo’lgan yo’l-transport
infratuzilmasi qaytadan tashkil etildi. SHahar saylgohlari va ko’chalarini
obodonlashtirish, yo’l atroflarida landshaft arxitekturasi asosida manzarali
daraxtlar hiyobonlari tashkil qilinishi yaholi yashayotgan ekologik muhitni
sog’lomlanishiga ko’maklashdi.
Viloyatda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik jadal rivojlanib, jumladan
o’tgan yilning shu davriga nisbatan 1617 ta yangi kichik biznes sub’ektlar tashkil
etilib, ularning soni 15 ming 731 taga yetdi. Eng e’tiborga sazovorligi
tadbirkorlarning hudud sanoatidagi ulushi 61,9 foizni tashkil etmoqda (respublika
– 34,6 foiz), hamda buning evaziga aholining ko’plab tabaqalari shu muhim
faoliyat orqali daromad topib, ularning turmush darajasini tobora yaxshilanishiga
ko’mak bo’lmoqda.
Butun respublikada bo’layotganidek, Namagan viloyatida ham qishloq
xo’jaligidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirish jarayonida birinchi navbatda
fermerlik xarakatini qo’llab-quvvatlash, ularning moddiy va moliyaviy bazasini
60
mustahkamlash, yangi imtiyoz va imkoniyatlarni yaratish asosida faoliyat turlarini
kengaytirishga keng yo’l berilmoqda.
Biroq, viloyatdagi sanoat mahsuloti ishlab chiqarish hamda aholi jon boshiga
iste’mol tovarlar ishlab chiqarishdagi ulushlari hamon pastligicha qolmoqda.
Xususan, viloyat sanoatida tumanlar ulushini tahlil qilsak, CHortoq tumanida 2,3
foizni va Norin tumanida 2,9 foizni tashkil etadi xolos. Qolaversa, viloyatning 5 ta
hududida, jumladan Mingbuloq, Norin, Pop, Uchqo’rg’on va CHust tumanlarining
viloyat sanoatidagi ulushi 2014 yilga nisbatan pasaygan.
Aholi jon boshiga sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha o’rtacha
ko’rsatkich Kosonsoy, Norin, CHortoq, CHust va Yangiqo’rg’on tumanlarida
viloyat ko’rsatkichidan 2,0-3,0 barobar past darajada saqlanib qolmoqda.
Bundan tashqari, aholi jon boshiga xalq iste’mol mollari hajmi Mingbuloq,
Norin, Pop, To’raqo’rg’on, CHortoq va CHust tumanlarida viloyat ko’rsatkichidan
2,0-4,0 barobarga kamni tashkil etgan.
Viloyatda 2015 yilda 3200 dan ziyod faoliyat ko’rsatayotgan sanoat
korxonalari tomonidan 2,7 trillion so’mlik mahsulotlar ishlab chiqarilib, 114,0
foizga o’sgan bo’lsada, mavjud imkoniyatlar va zahiralar to’la safarbar etilmagan.
Viloyatdagi bir qator (10 ta) sanoat korxonalari tomonidan o’tgan yilning shu
davriga nisbatan mahsulot ishlab chiqarish hajmlari 48,7 mlrd. so’mga
kamayishiga yo’l qo’yilgan.
Jumladan,
1. Namangan shahridagi "UzCHasis" QKda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarga asosiy iste’molchi "GM O'zbekiston" QKsi tomonidan buyurtmalar
kamayganligi hisobiga mahsulot ishlab chiqarish hajmi 17,3 mlrd so’mga pasayib
ketgan;
2. ―Karbonam‖ MCHJda korxona omborida 11,4 mlrd.so’mlik mahsulotlar
sotilmay qolib ketgan. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni asosan Qashqadaryo
viloyatining "O’zgeoburneftegaz" AK tomonidan neft mahsulotlarini qazish uchun
61
ishlatiladi, xozirda neftni qazish ishlari kamayganligi sababli korxona ishlab
chiqarish hajmini kamaytirgan;
3. ―Elektr qurilmalari‖ AJda 1,2 mlrd so’mga, ya’ni, "Elektrkishloq-qurilish"
OAJ tomonidan mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan xom ashyo qora
metall
2014
yilninga
nisbatan
365,9
tonna
(2015 yilda 355,4 tonna, 2014 yilda 721,3 tonna) kam ajratib berilganligi sababli
mahsulot ishlab chiqarish xajmi keskin kamaytirib yuborilgan.
4. ―Namangan to’qimachi‖ MCHJda (990,9 mln so’mga) korxonada qishki
mavsum davomida elektr-energiya ta’minotida keskin uzulishlar bo’lganligi
hisobiga mazkur davr mobaynida korxona faoliyati vaqtincha to’xtatilgan va 2015
yilga belgilangan reja to’liq bajarilmagan;
5. ―Namanganmash‖ AJda 579,6 mln so’mga ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlar Ukraina Respublikasi hamda Navoiy tumaniga sotilardi, buyurtmalar
bo’lmaganligi sababli mahsulot ishlab chiqarish hajmi kamaygan;
6. Namangan tumanidagi ―MRT Tekstil‖ Xor.Kda 6,5 mlrd so’mga paxta
tolasi xarid qilish uchun aylanma mablag’ yetarli emasligi sababli mahsulot ishlab
chiqarish xajmi kamaygan;
7. Norin tumanidagi ―Norin Mexanikal Plent‖ MCHJda 2,4 mlrd so’mga
ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ehtiyot qismlarni Xitoy davlatidan sotib olib
kelish uchun aylanma mablag’lar yetarli bo’lmaganligi hisobiga mahsulot ishlab
chiqarish hajmi kamaygan;
8. Pop tumanidagi ―Pop Fen‖ QKda 7,5 mlrd.so’mga paxta tolasi xarid qilish
uchun aylanma mablag’lar yo’qligi xisobiga tola sotib olinmagan va reja to’liq
bajarilmagan;
9. ―Uzruberoid‖ AJda 313,5 mln so’mga ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan
bitum xom ashyosini korxonaning yuqori vazirligi ―O’zneftmaxsulot‖ AK
tomonidan ajratilmayotganligi hisobiga mahsulot ishlab chiqarish hajmi
kamaygan;
62
10. CHust tumanidagi ―CHust tekstil‖ MCHJda 7,7 mlrd so’mga ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar Rossiya Davlatiga sotilardi, byuurtma kamayganligi
hisobiga mahsulot ishlab chiqarish hajmi kamaygan.
Albatta bunday ko’rsatkichlar viloyat iqtisodiyotining pasayishiga va
mintaqaning tashqi iqtisodiy aloqalarining rivojlanishiga jiddiy ta’sir ko’rsatadi.
Viloyatda keyingi yillarda amalga oshirilgan ishlarga xolisona baho berar
ekanmiz, bu borada hududning moliyaviy holati to’g’risida to’xtalish o’rinli
bo’ladi.
Viloyat mahalliy byudjetining daromadlari hozirgi kunda 2008 yilga nisbatan
2,4 martaga, xarajatlari 4,2 martaga oshdi.
SHu bilan birga, viloyat, bir necha yil avval dotatsiyadan chiqqanligiga
qaramay,
shahar
va
tumanlarda
subventsiya
salmog’i
60 foizdan oshib ketgan. Ayniqsa Kosonsoy, To’raqo’rg’on, Uychi, CHortoq va
Yangiqo’rg’on tumanlarida mahalliy hokimliklarning sanoat sohalarini
rivojlantirishga yetarli e’tibor bermaganligi sababli, ushbu ko’rsatgich o’ta yuqori
darajada bo’lmoqda.
Barchamizga
ayonki,
mahsulot
eksportini
oshirish
masalasi
iqtisodiyotimizni mustaqil rivojlantirishning eng muhim manbai va omili
hisoblanadi.
Lekin, mahalliy ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni eksport qilishga bugungi
kunning eng dolzarb masalalaridan biri sifatida doimo e’tirof etib kelinayotgan
bo’linsada, iqtisodiyotning bu yo’nalishida viloyatda kamchiliklar borligini ko’rish
mumkin.
Xususan, viloyatda hududiy korxonalar tomonidan 127,8 mln dollar
miqdorida mahsulotlar eksport qilingan. Lekin ayrim hududlarda mavjud bo’lgan
salohiyatdan, ya’ni eksportbop mahsulotlarning turlarini va geografiyasini
kengaytirish bo’yicha ishlar qoniqarsiz bo’lganligi sababli katta imkoniyatlar
qo’ldan boy berilmoqda.
63
Agar shahar va tumanlar kesimida bu muhim yo’nalishni tahlil qiladigan
bo’lsak, asosiy e’tiroz o’tgan yilning hisobot davrida eksport hajmlari CHortok
tumanida (89,1 foiz), Uychi (rejaga nisbatan 84,4 foiz) tumanlari rahbarlarining bu
muhim yo’nalishga sovuqqonlik bilan yondashganidan dalolat beradi.
Bugungi kunda har qanday xalq va davlatning hayot va taraqqiyot darajasini
ko’rsatadigan muhim omillardan biri – bu iqtisodiyotning qon tomiri bo’lgan
zamonaviy transport-kommunikatsiya tarmoqlari xisoblanadi. Lekin shu o’rinda
ta’kidlash kerakki – aksariyat tumanlarda yo’l bo’yidagi aholining eski va
paxsadan qurilgan uylari mutlaqo qoniqarsiz ahvolda.
Mamlakat iqtisodiyotining hal qiluvchi tarmoqlaridan biriga aylanib
borayotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasi viloyatda izchil
rivojlanmoqda. Namangan viloyatining Yalpi hududiy mahsulot tarkibida bu
sohaning ulushi 80,2 foizni tashkil etayotgani, ish bilan band aholining 83,4
foizdan ziyodi ushbu sektorda mehnat qilayotgani, aholi daromadlarining yarmidan
ko’pi mazkur tarmoq hisobidan shakllanayotgani ayni shu soha bugungi va ertangi
kunimizni hal qiluvchi tarmoqqa aylanib borayotganining yaqqol isbotidir.
Ana shunday muhim natijalarni e’tirof etilsada, bu sohada ayrim muammolar
borligini ham mavjud. Masalan, viloyatda ro’yxatga olingan 15731 ta kichik biznes
va xususiy tadbirkorlik sub’ektidan 1637 tadan ortig’i o’z faoliyatini to’xtatgan.
Kichik biznes sub’ektlari o’z ishini tashkil etishi uchun ularga binolar, yer
uchastkalari
ajratish,
muhandislik-kommunikatsiya
tarmoqlariga
ulanish
masalalarida turli to’siqlar mavjud. Bunga turli nazorat idoralari tomonidan
tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga noqonuniy aralashish holatlarini ta’kidlash
mumkin. 2015 yilda nazorat organlari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati
yuzasidan 391 ta rejadan tashqari tekshirish o’tkazilgani aniqlangan. SHuningdek,
bir qator tumanlardagi tadbirkorlik sub’ektlarini ro’yxatga olish inspektsiyalari
faoliyatida tadbirkorlarning huquq va manfaatlarini buzish holatlari qayd etilgan.
Turli nazorat idoralari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga
noqonuniy aralashish holatlari ko’zga tashlanmoqda. 2015 yil davomida nazorat
64
organlari tomonidan tadbirkorlik sub’ektlari faoliyati yuzasidan 205 ta noqonuniy
tekshirish o’tkazilgani va 137 tadan ziyod holatda tekshirish tartibi buzilgan.
SHuningdek, bir qator mahalliy hokimliklar tomonidan tadbirkorlarning huquq va
manfaatlarini poymol qiluvchi noqonuniy qarorlar qabul qilish holatlariga barham
berilmagan.
SHu bilan birga viloyatdagi 4 ta qo’shma korxona faoliyat yuritmayapti.
Xususan, To’raqo’rg’on tumanidagi ―Axsikent‖ (tikuvchilik), Uychi tumanidagi
―Qoratoy Uychi‖ (qurilish materiallari ishlab chiqarish), Uchqo’rg’on tumanidagi
―Uchqo’rg’on biznes poligraf‖ (qog’oz va karton), Namangan shahridagi ―Mos-
Nom‖ (xalq iste’mol mollari ishlab chiqarish va savdo) qo’shma korxonalarida
aylanma
mablag’larning
yetishmasligi,
Nizom
jamg’armasi
to’la
shakllanmaganligi, bank kreditlaridan bo’lgan qarzdorliklarni qaytarolmasligi
hamda xorijiy investorlarning loyihalarni amalga oshirishdan voz kechishi sababli
faoliyati to’xtab qolgan.
Tashqi iqtisodiy aloqalarni kuchaytirishda yangi bozorlarni o’rganish,
marketing tadqiqotlarini olib borish, kichik va o’rta biznes korxonalarni tashqi
bozorlarga kirib borishlarida ma’lum darajada qiyinchilik mavjud.
Bizningcha kichik va hususiy tadbirkorlik sub’ektlarining tashqi iqtisodiy
faoliyatdagi ishtirokini oshirishda quyidagilarga katga e’tibor qaratish maqsadga
muvofiq:
-
viloyat xududiy tuzilmalarida eksportga moyil ustuvor sohalarga
kengroq e’tibor qaratish va bu soxalarda ishlab chiqarish sub’ektlarining
moliyaviy barqarorligini ta’minlashga dasturiy yondoshish. Viloyatdagi
tumanlar bo’yicha ishlab chiqarilgan eksportni rivojlantirish dasturlari
ijrosiga kichik va hususiy tadbirkorlik sub’ektlarini kengroq jalb qilish;
-
kichik va hususiy tadbirkorlik sub’ektlarini tashqi bozorlar bo’yicha yetarli
ahborotlar bilan ta’minlash mexanizmini tashkil qilish;
65
-
kichik va hususiy tadbirkorlik sub’ektlarining tashqi bozorlarga chiqishda
qulaylik tug’dirish maqsadida infratuzilmalar faoliyatini nafaqat viloyat
ichkarisida, balki, tashqarida ham tashkil etish zarurati mavjud;
-
kichik va hususiy tadbirkorlik sub’ektlarini yangi texnika va
texnologiyalar, kredit resurslari bilan ta’minlash bo’yicha imtiyozli
ta’minot tizimini shakllantirish lozim;
Tashqi savdoni yo’lga qo’yish va mahalliylarni jahonga tanitishi uchun
kadrlarga mahsus kurslar yordamida til o’rgatishni amalga oshirish lozim.
Namangan viloyatining tashqi iqtisodiy faoliyatini rivojlantirish istiqboli va
taktikasi jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv hamda bu borada maksimal foyda
olishga qaratilishi kerak.
66
Xulosa
Mamlakatimizda iqtisodiy munosabatlarning bozor qonuniyatlari asosida
rivojlanishining bugungi sharoitida barqaror tashqi iqtisodiy faoliyatga erishish
makroiqtisodiy o’sishni ta’minlashning muhim shartidir. Bugungi kunda
respublikada tashqi iqtisodiy faoliyatni rag’batlantirish, mamlakatning eksport
salohiyatini oshirish hamda eksportbop mahsulot ishlab chiqarishni kuchaytirish,
ayniqsa viloyatlar ishtirokini faollashtirish hamda samarali tashqi iqtisodiy
faoliyatga erishish maqsadida import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab
chiqarishni rivojlantirish yuzasidan amaliy ishlarni olib borish lozim. Bu borada
mahalliy xom ashyo va resurslarga asoslanish bilan bog’liq davlat ustuvor
siyosatini amalga oshirish, mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni tashqi
bozorga chiqarish tizimi va tashqi savdo infratuzilmasining samaradorligini
oshirish bo’yicha dasturlar majmuini ishlab chiqish talab etiladi.
Xulosa qilib aytganda, O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy
aloqalarining rivojlnishini siyosiy va iqtisodiy barqarorlik, qulay sarmoyaviy muhit
va soliq siyosati, boy mineral-xom-ashyo bazasi, energetika mustaqilligi, transport
va ishlab chiqarish infratuzilmasi, mehnat resurslari va intellektual salohiyat,
ishlab chiqarish ixtisoslashuvi kabi omillarga bog’liq deb aytish mumkin.
Kelgusida, Namangan viloyatida tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish va
tashqi iqtisodiy majmuani yanada takomillashtirish borasida quyidagi masalalarni
hal etish maqsadga muvofiqdir:
Namangan viloyatida tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilari
manfaatlarini ham ichki, ham tashqi bozorlarda himoya qilish;
milliy iqtisodiyotning rivojlanishi va uning jahon iqtisodiyoti
tizimiga integratsiyalashuvini rag’batlantirishga qaratilgan zaruriy shart-
sharoitlarni yaratish;
tashqi iqtisodiy faoliyatning davlat tomonidan tartibga solish tizimlarini
yanada rivojlantirish;
67
eksport salohiyatini rivojlantirishga qaratilgan davlat dasturlarini amalga
oshirilishini ta’minlash;
ishlab chiqaruvchilar va eksportyorlar faoliyatini har taraflama
qo’llab-quvvatlovchi tizimlarni yanada takomillashtirish;
viloyat iqtisodiyotining barcha jabxalarida raqobatbardosh maxsulotlarni
ishlab chiqarishga mo’ljallangan halqaro standartlarni joriy etish.
xorijiy mamlakatlar bilan zamonaviy texnologiyalarni standartlashtirish,
metrologiya va sifatni sertifikatsiya qilish sohasida hamkorlik qilish
ko’lamini yanada kengaytirish;
halqaro standart talablariga mos ravishda sifat ustidan nazorat tizimini joriy
etish;
to’g’ridan-to’g’ri horijiy investitsiyalarni jalb etish va halqaro standartlarga
javob beradigan hamda jahon bozorida raqobatbardosh bo’lgan
mahsulotlarni ishlab chiqarish maqsadida viloyatimizning turli
hududlarida qo’shma korxonalar yaratilishini ta’minlash va ko’paytirish.
Namangan viloyatining MDX mamlakatlari va ayniqsa qo’shni davlatlar bilan
savdo — iqtisodiy va moliyaviy hamkorliklarini yanada kuchaytirish;
kichik va o’rta biznes sub’ektlari tashqi iqtisodiy faoliyati
rivojlanishiga hamkorlik qilish;
Halqaro transport kommunikatsiyalarini rivojlantirish orqali eksport
tovarlarining transportda tashish xarajatlarini kamaytirish va h.k.
68
G’
FOYDALANILGAN ADABIYОTLAR RO’YXATI
1.
O’zbekiston Respublikasining ―Tashqi iqtisodiy faoliyati to’g’risida‖gi
Qonuni (yangi tahriri) 2000 y.
www.lex.uz
.
2.
O’zbekiston Respublikasining ―CHet el investitsiyalari to’g’risida‖gi Qonuni.
1998 y.
www.lex.uz
.
3.
O’zbekiston Respublikasining ―Xorijiy investorlar huquqlari himoyasi
kafolatlari va choralari to’g’risida‖gi Qonuni. 1998 y.
www.lex.uz
.
4.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tashqi iqtisodiy aloqalar
sohasida boshqaruv tizimini yanada erkinlashtirish va takomillashtirish
to’g’risida» 2002 yil 21 oktyabrdagi PF-3151-sonli Farmoni.
www.lex.uz
.
5.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 23 oktyabrdagi
«O’zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligi faoliyatini
tashkil etish to’g’risida»gi 368-sonli qarori.
www.lex.uz
.
6.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―To’g’ridan to’g’ri xususiy
investitsiyalarni rag’batlantirishning qo’shimcha chora tadbirlari
to’g’risida‖gi 2005 yil 11 apreldagi farmoni.
www.lex.uz
.
7.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Yirik sanoat korxonalari bilan
kasanachilikni rivojlantirish asosida ishlab chiqarish va xizmatlar o’rtasidagi
korporatsiyani kengaytirishni rag’batlantirish chora tadbirlari to’g’risida‖gi
2006 yil 5 yanvardagi farmoni.
www.lex.uz
.
8.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Шавкат
Мирзиѐевнинг
мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг
асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг
муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг
кенгайтирилган мажлисидаги маърузаси.
http://uza.uz/oz/politics/tan-idiy-
ta-lil-atiy-tartib-intizom-va-shakhsiy-zhavobgarlik-16-01-2017
.
9.
Каримов И. А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли.- Т.:
Ўзбекистон, 1992. 186 б.
69
10. Каримов И. А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т.: Ўзбекистон, 1998.-
686 б.
11. Каримов И. А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш
йўлида. - Т.: Ўзбекистон, 1995. -268 б.
12. Karimov I. Yevropa–Kavkaz-Osiyo (TRASEKA) transport tarmog’ini
rivojlantirishga bag’ishlangan Xalqaro anjumanda so’zlagan nutqi //
Vatanparvar gazetasi. № 109. 1998 y. 12 sentyabr.
13. Karimov I.A. 2015yil 26 noyabr kuni xalq deputatlari Namangan viloyati
Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida so’zlagan nutqi. ―O’zbekiston
ovozi‖ gazetasi. 2015 yil 28 noyabr.
14. Ўзбекистон Республикаси биринчи Президенти Ислом Каримовнинг ―Бош
мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан, олиб бораѐтган
ислоҳотларни, иқтисодиѐтимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом
эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада
кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир‖. // Мамлакатимизни
2015 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2016
йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор
йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги
маърузаси.
– Т.: ―Халқ сўзи
‖ газетаси, 2016 йил, 22 январь
.
15. Abdullaev O. Farg’ona vodiysi: Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonlari. –
Namangan, 2000, 290 b.
16. Abdurahmonov Q.X va boshqalar. Markaziy Osiyo davlatlarining regional
iqtisodiyoti. O’quv qo’llanma.-T.: Turon. ―Iqbol‖, 2006. – 424 b.
17. Гладкий Ю.Н., Чистабоев А. И. Основи регионалной политики. Санкт-
Петербург.СПб.; ИздМихайлова В.А., 1998. -659 с.
18.
Жалолов Ж.Ж. ва бошқалар. Ташқи иқтисодий фаолият асослари. – Т.:
ДИТАФ, 2003. -156 б.
19.
Иванов М.Ю. Внешнеэкономическая деятельность: Учебное пособие. -
2-е изд. – М: изд. РИОР, 2006. - 105 с.
70
20. Jumaxonov SH., Mirzaaxmedov X., Soliev I. Anklav va eksklav hududlar
geografiyasi. –Namangan, 2014, 127 b.
21. Колосовский Н.Н. Избранние труди. Смолнск; Ойкумена, 2006, -336 с.
22. Липец, Ю.Г., Пуляркин В.А. Шлихтер С.Б География мирового
хозяйства. М., 1999. -400 с.
23. Мирзаев Р.С. Геополитика нового Шелкого пути. – М.: Известия, 2004 г;
24. Назарова Г.Г. ва бошкалар. Жаҳон иқтисодиѐтига интеграциялашув:
тажриба ва амалиѐт. – Т.: ТДИУ, 2005. – 224 б.
25. Набиев Э., Қаюмов А. Ўзбекистоннинг иқтисодий салоҳияти. -Т., 2000, -
140 б.
26. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси 12-жилд. –Т.: Давлат илмий
нашириѐти, 2006. –712 б.
27. Солиев А ва бошқалар. Минтақавий иқтисодиѐт.-Т.,2003. -303 б.
28. Солиев А., Қаршибаева Л. Иқтисодий географиянинг назарий ва амалий
масалалари. - Т., 1999. -181 б.
29. Солиев А.А. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиѐт. – Т.,
Камалак. 2013. -184 б.
30. Солиев А. Ўзбекистон географияси. Тошкент, 2014 й, 404 б.
31. Тўхлиев Н. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиѐти. -Т.: 1998, -240 б.
32. Тухлиев
Н., Таксанов А. Националная экономическая модел
Узбекистана. -Т.: Ўқитувчи, 2000. -368 с.
33. Улджабаев
К.У. Экономическая реформа на железнадорожном
транспорте. -Т.: Меҳнат, 1999.-303 с.
Internet manbaalari
1.
www.uza.uz.- O’zbekiston Respublikasi milliy axborot agentligi.
2.
www.gov.uz- O’zbekiston Respublikasi hukumat portali.
3.
www.mfa.uz- O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi.
4.
www.mfer.uz-
O’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar
investitsiyalar va savdo vazirligi.
71
5.
www.aci.uz- O’zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi.
6.
www.stat.uz - O’zbekiston Respublikasi Statistika qo’mitasi.
7.
www. Lex.uz. - O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi axborot
bilan ta’minlash markazi.
8.
www.Ziyonet.uz - O’zbekiston Respublikasi ta’lim portali.
Document Outline - Respublikamiz hududida xo’jalik tarmoqlari, xususan sug’orma dehqonchilik, savdo, hunarmandchilik qadimdan rivojlanib kelgan. Bunga o’rta asrlarda uning Buyuk Ipak yo’lida, o’ziga xos uning muhim bo’g’ini sifatida joylashganligi ham katta ahamiyatga e...
- Ma’lumki, bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayoni turli mamlakatlarda umumiy qonuniyatlar negizida ro’y beradi va asta-sekin rivojlanib boradi. SHu bilan birga, bunday mamlakatlarning har biri bu borada o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar xo’j...
- Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarida mehnat resurslari bandiligi va tashqi aloqalarining ulushi
- Tashqi iqtisodiy aloqalarda mintaqalardagi xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalarning faoliyati ham muhim ko’rsatkichlardan sanaladi. Namangan viloyatining tashqi aloqalardagi mintaqaviy xususiyatlarini xorijiy investitsiyali korxonalarining tashqi ...
- 3-jadval
- Mintaqalarda xorijiy investitsiyali korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyatdagi ishtiroki
- Jadval ma’lumotlari tahlilil shuni ko’rsatadiki, viloyatda yaratilayotgan jami sanoat maxsulotlarining 17,4 %i, eksportning 39,3 %i, importning esa 27,7 %i xorijiy investitsiyali korxonalari hissasiga to’g’ri keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |