Himoyaga ruxsat etaman” O‘quv va uslubiy ishlar bo‘yicha prorektori

2.1. Inklyuziv ta’limga jalb qilish bosqichlari.
Inklyuziv ta’limda quyidagi 8 ta etapda Maktabgacha ta’lim tashkilotilarning har bir bosqichda bajaradigan ishlari belgilab berilgan.
1-bosqich: O‘zgartirish va zarurat uchun vaziyatni yaratish
Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim tashkilotida ma’lum samarali o‘zgarishlarga erishish uchun odatda hodimlarning katta qismini xayrixoxlikda o‘zgartirishlar kiritishga yo‘naltirilishi kerak. Yangilanish zarurati atrofida vaziyatni o‘zgartirish va tezkorlik xissini rivojlantirish, jiddiy xavf va imkoniyatlarni aniqlash, kelajakdagi imkoniyatlar ssenariysini ishlab chiqish, asosiy shaxslarni aniqlash, o‘zgarishlarni amalga oshirish shuningdek asosiy personal va boshqa manfaatdor tomonlar uchun foydali.
2-bosqich: Tadbiq qiluvchi komandani shakllantirish
O‘zgarishlar jarayonini boshqarish uchun Maktabgacha ta’lim tashkiloti ichida zaruriy malaka va ta’sir ko‘rsatuvchi komanda a’zolarini to‘plash zarur. Bu komanda defektologlar va Maktabgacha ta’lim tashkiloti boshqaruv a’zolari shuningdek ota-onalar asotsiatsiasi, Maktabgacha ta’lim tashkiloti kengashi, tarbiyalanuvchilar kengashi a’zolaridan iborat. Guruh o‘zgarishlarni amalga oshirish rejalarini tuzish va bir-birlari bilan aloqa o‘rnatishlari maqsadida doimiy ravishda uchrashib turishi kerak.
3-bosqich:O‘zgarishlarni yaratishni ko‘ra bilish
Aniq ko‘ra bilish, har bir kishiga nimaga erishmoqchi ekanligini tushunishga yordam beradi. Ko‘ra bilish mohiyat bilan mustaxkamlangan, ya’ni Maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilarni o‘qitish uchun, shuningdek, g‘oyaviy, ixtiyoriy, imkon darajasida, maqsadga yo‘naltirilgan, egiluvchan va muloqotga kirishuvchan bo‘lishi kerak.(Kotter 2012). Tadbiq qiluvchi komanda barcha manfaatdor tomonlar ko‘ra bilishlarini aniq va ishonchli tarzda umumlashtirish uchun strategiyalarni ishlab chiqishi zarur.
4-bosqich: Ko‘ra bilishni boshqarish.
Ko‘ra bilish tez-tez va kuchli tarzda takrorlanib turishi kerak: xar birqulay vaziyatda, imkoniyat bo‘lganda, xuddi shunday Maktabgacha ta’lim tashkiloti amaliyotida va kasbiy malakalar rivojlanishida. Aloqa tarmoqlari hodimlar yig‘ilishi, Maktabgacha ta’lim tashkiloti majlislari, ota-onalar kechalari, Maktabgacha ta’lim tashkiloti axborot varaqasi, shuningdek, Maktabgacha ta’lim tashkiloti veb saytini o‘z ichiga oladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotilar o‘zgarishlarni o‘zida aks etishi, defektologlarga ko‘tarilgan va muxokama qilingan qandaydir muammolarni hal qilish imkoniyatlarini yaratish va ko‘mak berish kerak.
5-bosqich: To‘siqlarni bartaraf etish va xarakat imkoniyatlarini kengaytirish
To‘siqlarni bartaraf etish defektologlarga ko‘ra bilishni bajarib o‘zgarishlarni amalga oshirishga yordam beradi. Shu tarzda o‘zgarish tuzilmasi o‘z o‘rniga qo‘yilgach, o‘tkaziladigan tekshiruvlar potensial to‘siqlarni aniqlash uchun amalga oshirilgan bo‘lishi kerak. Masalan, Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim tashkilotidagi o‘zgarishlarga kimdir qarshilik ko‘rsatyaptimi yoki Maktabgacha ta’lim tashkiloti jarayoni tuzilmasida qarshilik bormi? Maktabgacha ta’lim tashkiloti jarayonlariga o‘zgartirish kiritish zarurati paydo bo‘lishi mumkin. Bunda xar doim, o‘zgarishlarni tadbiq etuvchi komanda a’zolari va hodimlar xarakatlarini ajratish muhim.
6-bosqich: Qisqa muddatli g‘alabalarni yaratish
Uzoq muddatli maqsadlar yo‘lida qisqa muddatli maqsadlarni yaratish. Kuchli o‘zgarishlar yordamisiz amalga oshirish mumkin bo‘lgan oson erishiladigan qadamlarni izlang. So‘ngra bu tashabbuslarning birgalikdagi yutuqlari uchun imkoniyat berish va belgilangan maqsadlarga erishishda ko‘mak bergan hodimlarni mukofotlash.
7-bosqich: O‘zgarishlar ustida qurish
Kotter (2012) ta’kidlashicha, ko‘pgina loyihalar g‘alaba erta e’lon qilingani uchun o‘zgartirilmaydi. Birinchi muvafaqqiyatlar, faqatgina uzoq muddatli o‘zgarishlarga erishish uchun nima qilinishi kerak va Maktabgacha ta’lim tashkiloti hayotiga tadbiq etishning boshlanishi xolos. Xar bir yutuq o‘zgarishlarga tayanish va nima yaxshiroqligini aniqlash imkonini beradi. Har bir qadamdan so‘ng tahlil qilish muhim, qaysi to‘g‘ri qilindi va qurilishni to‘xtatmay davom ettirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Aks holda Maktabgacha ta’lim tashkilotilar an’anaviy boshqarish uslublariga qayta sirg‘alib ketishlari mumkin.
8-bosqich: O‘zgarishlarni qo‘llab-quvvatlash va tadbiq etish
Uzoq muddatli o‘zgarishlarga erishish uchun bu o‘zgarishlar Maktabgacha ta’lim tashkiloti hayotiga tadbiq etilgan bo‘lishi kerak. Maktabgacha ta’lim tashkiloti tashkilotining har bir yo‘nalishida o‘zgarishlar bo‘lishini kafolatlash uchun uzluksiz xarakat qilish zarur. Bu o‘zgarishlar, Maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbarlari o‘zgartirishlarda davom etib, yangi hodim va tarbiyalanuvchilarning Maktabgacha ta’lim tashkiloti hayotiga kirib borishiga ko‘mak berishi muhimligini o‘z ichiga olgan. U yerda o‘zgarishlar jarayonidagi muvafaqqiyatlar tarixi, o‘zgarishlarni qabul qilishda qatnashgan Maktabgacha ta’lim tashkiloti hodimlarining e’tirofi doimiy ravishda targ‘ib qilinishi kerak. Mantiqqa zid holda, Fullan (1991) taxmin qilishicha, o‘zgarishlar tizimli ravishda ishlab chiqilgani bilan faqtgina alohida shaxslarning o‘z vazifalarini bajarishlari bilangina amalga oshiriladi. Aslida, Fullan va boshqalar (2005) “Biz shaxslarni ko‘paytirishimiz va ayni damda bir vaqtni o‘zida yanada samaraliroq tashkilot va tizimlarni ishlab chiqishimiz kerak” deb ta’kidlaydilar. Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim tashkilotidagi o‘zgarishlarga ya’ni daliliy ma’lumotlarga asoslangan amaliyotda yanada yaxshiroq ta’sir ko‘rsatishni ko‘rib chiqish uchun Maktabgacha ta’lim tashkiloti tizimi va ta’lim tashkilotlari rahbarlari, shuningdek, guruh defektologlariga e’tiborni qaratish zarur.Fullan (2002) aytishicha “.... bizga Maktabgacha ta’lim tashkiloti hayotini va o‘qituvchi kasbini o‘rganishda boshlang‘ich transformatsiyani yarata oladigan liderlar kerak”. Keyingi 8 ta boshqaruv tamoyillari Maktabgacha ta’lim tashkilotilardagi o‘zgarishlarga ta’sir ko‘rsatish uchun ta’lim tashkilotlari rahbarlariga Fullan va boshqalar tomonidan (2005) taklif etiladi.
1. Kishilarni jalb etishning ahloqiy maqsadlari-birinchi tamoyil, o‘zgarishlarning ahloqiy maqsadlari, bunda maqsad, o‘zgarishlar jarayonida defektologlar, Maktabgacha ta’lim tashkiloti rahbarlari, hamjamiyat va jamiyatning keng qatlamlarining ishtiroki hisoblanadi.
2. Potensialni yetishtirish – birgalikda ishlash va o‘zgarishlarga erishish uchun yangi bilimlarni, malakalar, kompetensiya, resurs va umumiy xususiyatlar, shuningdek, motivatsiyani ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.
3. O‘zgarish jarayonini tushunish – bunda o‘zgarishlar yo‘lidagi to‘siqlarni yengib o‘tish maqsadida o‘zgarishlar jarayoni doimiy takomillashishi uchun sharoitlar yaratishni tushunish muhim.
4. Ta’lim olish uchun madaniyatni rivojlantirish - ta’lim olish uchun madaniyatni rivojlantirish bir-birlaridan o‘rganish uchun va takomillashishga jamoani jalb etish bilan shaxslar uchun mo‘ljallangan strategiyalar to‘plamini o‘z ichiga oladi.
5. Baholash madaniyatini rivojlantirish – rivojlanayotgan ta’lim madaniyatini baholash jarayoni va usullarini o‘z ichiga olishi kerak. Agar potensiallarni rivojlantirish Maktabgacha ta’lim tashkilotii ta’limning joriy baholash jarayonida ishtirok etsalar ular jiddiy o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin.
6. Diqqat-e’tiborni o‘zgarishlar uchun ko‘rsatmaga qaratish – o‘zgarishlar mustahkam kuchga kirishi uchun ularni samarali boshqarish muhim ahamiyatga ega. Liderlik boshqa yutuqlarga erishishga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun, mustahkam o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun boshqa mamlakatlardagi liderliklik potensialini rivojlantirayotgan liderlarni izlash kerak.
7. Qarorlarning kelishilganligiga ta’sir ko‘rsatish – yangi strategiya va usullar o‘rtasidagi bog‘liqlikka e’tiborni qaratish imkoniyatini berish uchun kelishuvni yaratish barcha komponentlarning bir-biriga mos kelishi va butun voqea haqida aniq tasavvur hosil qilishni o‘z oldiga qo‘yadi.
8. Madaniylashtirishni rivojlantirishning 3 bosqichi -- bu 3 darajali bosqich o‘z ichiga Maktabgacha ta’lim tashkiloti tizimining 3 darajasini barchasiga e’tiborni qaratishni taqozo etadi. Ya’ni shaxslarni o‘zgartirish mavzusidagi daraja; shuningdek, Maktabgacha ta’lim tashkiloti tizimini o‘zgartirish darajasi; mahalla, tuman, davlat, millat darajalari nazarda tutiladi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, o‘zgarishlarni ta’minlashda defektologlar muhim rol o‘ynaydilar. Quyida defektologlarga o‘zgarishlarga qanday erishish mumkinligi haqida Xargreyvas va Fullan (2012) tomonidan taklif etilgan uslubiy tavsiyalar berilgan:
1. Professionallar kabi o‘qitish – eng so‘nggi ilmiy ma’lumotlardan foydalanish imkoniyati va hamkasblardan yangi g‘oyalarni izlash.
2. O‘zingizdan boshlang – o‘z shaxsiy tajriba va bilimingizni baholang, kasbiy malakalar rivojlanishidagi ehtiyojlaringizni ko‘rib chiqing.
3. Ziyrak o‘qituvchi bo‘ling – o‘z tajribangizni rivojlantirishga mablag‘ to‘plashingiz sizning o‘qitishinigize’tiqod va qadriyatlaringizga mos kelishiga ishonch hosil qiling.
4. Ijtimoiy kapital hisobiga o‘z shaxsiy kapitalingizni yarating – o‘zingizning kuchli va kuchsiz tomonlaringizni ko‘rib chiqing, ilmiy kuzatishlarda ishtirok eting.
5. Sizning hamkasblaringizni tortuvchi va itaruvchi – g‘ayrat-shijoatli hamkasblarni tortish va ulardagi tarbiyalanuvchilar o‘zlashtirishini takomillashtirishdagi sizning g‘oyalaringizga yangi yondashuvlarni rag‘batlantirish.
6. O‘z qarorlar qabul qilish jamg‘armangizni to‘plang – sizning ta’lim olishingiz va hamkasblaringizdan qayta aloqa olishni takomillashtirish uchun berilgan ma’lumotlardan foydalanish yo‘li bilan ta’sir doirasini kengaytirish.
7. Ungacha boshqarish – liderga ko‘mak bering. Maktabgacha ta’lim tashkiloti liderlarining yangi yo‘nalishlariga “elkan” bo‘ling va ular bilan fikr-mulohazalaringizni bo‘lishing.
8. Birinchi qadamni bosing – yangi yondashuvlarni bajarib ko‘rish tashabbusini o‘z zimmangizga oling va hamkasblardan yordam so‘rang.
9. O‘zingizni lol qoldiring – hamkasbingizning qandayligini bilmaysiz, boshqa Maktabgacha ta’lim tashkiloti defektologlari bilan aloqa o‘rnatilganmi
10. Hamma ishni tarbiyalanuvchilaringizga qayta biriktiring – o‘z tarbiyalanuvchilaringizga foyda keltiruvchi yondashuv va strategiyalarga e’tiborni qaratib turing. Yuqorida bayon etilgan muhokamadan ko‘rinib turibdiki, hozirgi kunda ta’lim sohasida ilmiy asoslangan amaliyot masalalari bo‘yicha keng miqyosli va tez o‘sib boruvchi xalqaro adabiyotlar mavjud. Shunga qaramasdan, Maktabgacha ta’lim tashkilotilarda amaliyotda tanlash sifatida tarkib toptirish yo‘lidagi taraqqiyot tezligi borasida hayratlanarli holatlar mavjud. Shu tarzda, barcha tarbiyalanuvchilar, shu jumladan imkoniyati cheklangan bolalarga ta’lim berish natijalarini yanada yaxshilashdagi keyingi chegara, aralashuvlardan optimal foydalanish yo‘lidagi to‘siqlarni yengib o‘tish hisoblanadi. Keyingi bobda asosiy e’tibor, samarali amaliyotning asosiy elementlariga urg‘u berilgan holda, imkoniyati cheklangan bolalarga ta’lim berishda maxsus inklyuziv ta’limni amalga oshiruvchi Maktabgacha ta’lim tashkilotilarni samarali tashkil etish, Maktabgacha ta’lim tashkiloti tashkilotidagi muhim muammolar va umumMaktabgacha ta’lim tashkiloti daliliy ma’lumotlari asosidagi strategiyalar masalasiga qaratiladi.