Himoya qilindi va foiz baholandi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
SIRTQI (MAXSUS SIRTQI) FAKULTETI
“______________________________________________________
___________________________________________” FANIDAN
“___________________________________
_________________________” mavzudagi

Bajaruvchi:	_________________
Ilmiy rahbar:	_________________
Kafedra mudiri:	_________________

Kurs ishi __________________ kafedrasida 2022-yil
_____________ himoya qilindi va ___foiz baholandi.

Kamissiya raisi:
A’zolari:
SAMARQAND 2022
“Mavzu: Matematika darslarida didaktik o’yinlardan foydalanish
Reja:
I Kirish
II Asosiy qism
2.1. Didaktik o’yinlarning ta’limiy va tarviyaviy
2.2. Didaktik o’yinlarning o’tkazish
2.3. Darslarda o’tkaziladigan didaktik o’yinlarning mazmuni va ulardan foydalanish
2.4. Boshlang'ich sinflarda matematika o'qitish metodikasining didaktik tamoyillari
III Xulosa
IV Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH
Har tomonlama barkamol insonni shakllantirish bugungi jamiyatimiz oldida turgan dolzarb

masalalardan biri bo’lib qolmoqda.Hozirgi maktab o’rindiqlarida o’tirgan yosh avlod ertaga bizning
qo’limizdan ishimizni oladigan, hayotimizni davom ettirib, o’zidan keyingi avlodga yetgazuvchi
vorislarimiz, O’zbekiston buyuk kelajagining egalaridir.Shu sababli Prezidentimiz Islom Karimo’v
butun mamlakatimiz diqqat e’tiborini barkamol avlod tarbiyasiga qaratmoqda.
.Oliy va o’rta maxsus ta’lim, umumta’lim tizimida ta’lim yo’nalishlari va mutahasisliklarini bugungi kun
talabalari nuqtai nazaridan qayta ko’rib chiqish zarur. Shuningdek, o’quv jarayoniga yangiaxborot va
pedagogik texnalogiyalarni keng joriy etish, bolalarimizni komil inson etib tarbiyalashda jon bozlik
ko’rsatadigan o’qituvchi va domlalarga e’tiborimizni yanada oshirish, qisqacha aytganda, ta’lim
tarbiya tizimini sifat jihatidan butunlay yangi bosqichga ko’tarish diqqatimiz markazida bo’lish
darkor.”dedilar.Shu sababli zamon talablariga to’liq javob bera oladigan pedagogik texnalo’giyalarini
boshlang’ich sinf matematika darslarida ham joriy qilish ishlari hozirgi davr talabidir.
“Yangi tamoyillar asosida rivojlanayotgan ta’lim tizimi yosh avlodni barkamol, ma’naviy yetuk inson
sifatida shakllantirishda qarata olgandir “-deyiladikadrlar tayyorlash milliy dasturida. Hozirgi kunda
ta’lim tizimida jumladan boshlang’ich sinf matematika darslarida peda gogik
texnalogiyalarni qo’llashning nazariy hamda amaliy asoslarni
yaratish zarurdir
Ta’lim jarayoniga pedagogik tehnologiyalarni olib kirish .”Kadrlar tayyorlash milliy dasturining ikinchi
bosqich vazifalaridan biridir.Ta’lim kelajagida muvaffaqiyatlar kaliti ekan ,uning mahsuli sifatida
bugungi o’quvchi kelajagda huquqiy demokratik jamiyat a’zosi sifatida bu jamiyat hayotida ishtirok
eta olishi, zamonning bozor iqtisodiyoti qo’yayotgan talablariga to’la javob bera olishi kerak. Axborod
oqimi keskin ortgan, turliya yangiliklar hayotimizga shitob bilan kirib kelayotga davrda mustaqil
tanqidiy fikrlash ko’nikmalariga ega bo’lgan yangilikni o’rganishga doim tayyor bo’lgan ,
hamkorlikdan cho’chimaydigan,muloqatga erkin kirisha oladigan
shaxsni talim-tarbiya jarayonining asosiy maqadi bo’lishi kerak va bu borada texnologiyalarning
qo’llanishiga yo’l ochilishi maqsadga erishish yo’lidagi to’g’ri qadamdir. Hozirgi kunda yangi
texnalogiya elementi bo’lgan interfaol usullaridan keng foydalanilmoqda. Shu sababli boshlang’ich
sinf matematika darslarida ilg’or pedagogik texnologiyadan foydalanib dars o’tilsa,o’qitish jarayoni
takomillashadi.
2.1. DIDAKTIK O’YINLARNING TA’LIMIY VA TARBIYAVIY AHAMIYATI
Bolalarga o’yinni o’rgatishda muayyan ta’limiy maqsad nazarda tutiladi. O’yinning eng muhim
axamiyati ham ana shundadir. O’yin o’tgazilish shakllari va usullari ta’limning boshqa turlaridan farq
qiladi.
Didaktik o’yin usullari cheksiz, takrorlash va o’zgartirish unga turli yangiliklar kiritish imkoni
bor.Masalan. biz “Jimjitlik” o’yinining 5-7xilini butun sinf bilan hamda ayrim bolalar bilan 10
martadan ko’proq takrorlab o’tkazdik “Nima o’zgardi
?” turidagi o’yin 5 xil turli ko’rsatmali material bilan o’tgazildi.
Natijada o’yin malakalarining bir xilda va mustahkam bo’lishiga hamda o’yinning har bir qoida
sini tinglay bilish va unga rioya qilinishiga erishish imkonini berdi.
Didaktik o’yinlar o’zining shakli jihatidan, asosan, bog’chada o’ynaladigan ijodiy o’yinlardan ha
m o’qituvchi o’zi hikoya qilib berish yo’li bilan tushintiradigan va o’quvchilarni birma –
bir so’rab chiqish natijasida mustahkamlanadigan o’yinlardan ham har tamonlama farq qilad
i . Didaktik o’yinlar o’qitish vazifasiga xizmat qiladi va qiziqarli
, maroqli, tushunarli darajada olib boriladi. Bolalar g’olib chiqish maqsadida jon- dili bilan ma
shq qiladilar,
berilgan har bir topshiriqni albatta bajarishga odatlanib qoladilar, natijada ularda didaktik tops
hiriqlarni bajarishga bo’lgan qiziqish orta boradi. Didaktik o’yinlar har
bir darsning maqsadini har bir
mashqning maqsad va vazifalarini yaxshiroq tushunib olishga yordam beradi.
Didaktik o’yinlar ta’limning ko’rgazmaliligini, o’qituvchining nutqini va bolalar harakatini o’z ichi
ga oladi, buning natijasida idrokda (ko’rish, eshitish, teri sezgisi belgilarida )
birlik tug’iladi. Bu esa
o’qituvchining aytganlarini bolalarning o’ylab olishiga va aytilganlarini ifodalab berishlariga, ya’n
i didaktik o’yin qoidalarini o’zlari bajarishlariga undaydi. Didaktik o’yinlarning bu
tarzda tuzulish xususiyatlari o’quvchilar faoliyatini tahlil qilish imkonini beradi. Shuning uchun
ham barcha bolalar o’yin vaqtida zo’r qiziqish bilan harakat qiladilar.
Didaktik o’yinlar bolaning histuyg’usiga ta’sir etib, unda o’qishga ijobiy munosabat va qiziqish xislatini tarkib toptiradi. Bolal
ar o’yinda zo’rmamnuniyat bilan ishtirok etadilar. O’yin boshlanishini sabrsizlik bilan kutadilar,
ularning ongida beixtiyor ertangi o’quv kunining quvonchli manzarasi gavdalanadi.
Har bir didaktik o’yinda ko’pchilik bolalar yoki butun bir sinf o’quvchilari ishtirok etadi. Masala
n, “Doiraviy misollar” o’yinida hamma bolalar masala yechadi. “Zanjircha” da 10
nafar, “Do’koncha”da
8 – 12 nafar bola, “Narvoncha”da esa hamma o’quvchilar masala yechadilar.
Bundan tashqari, o’yin jarayonida hatto bolalardan ba’zi birlari ishtirok etmasa ham, ular o’yin
da imo-ishoralar bilan qatnashadilar.
Masalan, ko’larini yumib, kim necha marta taqillatganini tinglaydilar. “Eng yaxshi hisobchi”,
“Kim aniqroq va tezroq kabi o’yinlarda o’z o’rtoqlarining misolni qanchalik to’grinoto’g’ri yechayotganlarini kuzatib boradilar. Bu
esa oqituvchiga o’quvchi faoliyatiga individual munosabatda bo’lish imkonini beradi.
Didaktik o.yinlar o’tkazilish jarayonida bolalarning o’zlarini mustaqil boshqara olishda o’rganishl
arini ta’kidlab o’tish lozim.
Didaktik o’yinlarning tarbiyaviy ahamiyati nimalardan iborat?
Tajribada shuni ko’rsatadiki, didaktik o’yinlar hamjihatlik va intizomlikni tarbiyalashga yordam b
eradi, chunki har bir o’yin g’alaba qozonishga intilish bilan bog’liq bo’lib, o’yin shartlari
va qoidalariga qat’iy va izchil rioya qilishni talab etadi.
“Eng yaxshi hisobchi”, “Ko’rganni eslab qolish” kabi o’yinlarni o’tkazish paytida o’quvchilar sinf
xonasida jimjitlik bo’lishiga o’quvchilarning o’zlarini tuta bilishlariga,
partadan tovusn chiqarmay turib, oyoq uchida doskada chiqa olishlariga, joylariga osoyishtalik
bilan qaytib kelib o’tkazishlariga, tovushlarni diqqat bilan tinglashlariga, raqamlarga zehn
bilan qarashlariga erishadilar.
Darsda o’yinqaroqlik qilib o’tiradigan va o’qituvchini bitta dars davomida 10-15
martagacha tanbeh berishga majbur etadigan bolalar ham uchrab turadi.
Biroq o’yin o’tkazilayotgan vaqtda bunday bolalarning xulq –
atvori tamoman o’zgarib ketadi. Ular darhol o’zlarini tutib oladilar, o’qituvchining o’yin qoidalari
ni ko’rsatib berishini kutib o’tirmaydilar ham, qoidalarini o’zlari mustaqil bajaradilar.
Didaktik o’yinlar jarayonida bolalarda uyushqoqlik, vaqtni iloji boricha tejay bilish xislatlari tarbi
yalanadi.
Didaktik o’yinlarda tirishqoqlik,
matonatlilik, boshlangan ishni ohirigacha yetkaza bilish singari eng kerakli irodaviy sifatlar tar
biyalanadi. Masalan “Doiraviy misollar
“ o’yinida oltita misolning hammasini yechish kerak, aks holda,
oxirgi sonning birinchisiga to’g’ri kelishkelmasligini bilib bo’lmaydi. Ana shuning o’zi bolalarni faollashatirib yuboradi va ular misolni y
echmay qo’ymaydilar.
Sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’tkaziladigan o’yinlar bolalarning
bo’sh vaqtini samarali o’tkazish vositasidir.
O’yinlardan esa qo’shimcha mashg’ukotlarda unumli foydalaniladi. Bolalar jon —
dillari bilan darsdan keyin qolishga rozi bo’ladilar.
O’quvchi didaktik o’yinlar sifatida har qadamda didaktik mashqlardan foydalanadi.Ular orasidag
i farq shundaki, didaktik o’yinda g’oliblar albatta bo’lishi kerak, didaktik mashqlarni bajarishda
esa bu talab shart emas.
Bunga misol keltiramiz:
80 — 15 70 — 15
+ 13 +13
— 8 — 8
-40 -40
— 2 — 2
8 8
Didaktik o’yin sifatida foydalanmoqchi bo’lsak, unda u bolalardan: “Har bir qatordan ikkitadan
eng yaxshi hisoblovchini tanlash kerak.Ular misollarni yechadi va javobini yozadi.
Ulardan qaysi biri tez yechsa, o’sha qator g’olib bo’ladi.
Avval’ birinchi qatordagi partadan ikki o’quvchi chiqib, misollarni tez yechadilar va
natijalariga qarab chap yoki o’ng qatoriga o’tiradi.
Keyin bu o’yin takrorlanadi va boshqa qatordagi partada o’tirgan
o’quvchilar bajaradi. Bu ishni didaktik mashq sifatida bajarish mumkin. Bu vaqtda
faqat chap tomonda yoki o’ng tomonda yozilgan misollar ishlanadi.
O’qituvchi bu misolni ( 80 – 15 + 13 – 8 – 40 – 2 ) o’quvchilar ketma –
ket bajarishga ulguradigan tarzda sekinlik bilan o’qiydi,
keyin natijasini aniqlaydi va doskaga yozib qo’yadi.
Didaktik o’yinlar tuzilishiga ko’ra 2 asosiy guruhga bo’linadi: syujetli- rolli o’yin va o’yin –
mashqlar.
Syujetlirolli o’yin biror syujetga asoslanadi, ro’llarga bo’linadi, o’yin harakteri va qoidasi bo’ladi.
Masalan: “Kema marshrutini aniqla”, “Telefo’n”, “Telegraf”, “To’p kimga beriladi?” kabilar.
O’yin- mashqlarda faqat alohida o’yin elementi kiritgan bo’lib,
yoki topishmoq, biror qoida yoki o’yinning biror harakati olinadi. Bunday o’yinlarga “Zanjir”,
“Jim”, “Matematik estafeta”, “Doiraviy misollar”,
“Uychani to’ldir” kabilar kiradi. Bu tur o’yinlarni tashkil qilish oson ,
uni o’tgazishga kamroq vaqt ketadi, lekin o’quvchilarda syujetli-rolli o’yinlar o’yinmashqlarga ko’ra ko’proq qiziqish uyg’otadi.
O’yindagi o’quvchilarning o’quv – bilish faoliyatiga ko’ra o’yinlarni yana bir
necha turga ajratish mumkin:
1.O’quvchi faqat ijrochi sifatida qatnashadigan o’yinlar: bunda o’quvchilar namunada ko’rsatilga
nidek harakat qiladilar. Masalan: “Naqsh tuzamiz” o’yini kabi.
2. O’tilgan
bor mavzuni esga olib, takrorlashni talab qiladigan o’yinlar. Bunda masalan o’quvchilar
ning arifmetik amallarni bajarish yuzasidan olgan bilim , ko’nikma
va malakalari mustahkamlanadi. Bunday o’yinlarga “Matematik baliqchi”,
“Eng yaxshi uchuvchi”, “Parashutni qo’ndir’’ o’yinlar kiradi.
3. Biror
bir narsani o’zgartirish bilan bog’liq bo’lgan o’yinlar. Bunday o’yinlarda o’quvchilar beril
gan masala va misolni ularga mantiqiy bog’liq bo’lgfan boshqa masala va misol bilan
almashtiradilar. Masalan; “Matematik estafeta”, “Zanjir”,
“Doiraviy misollar”, ya’ni bunday o’yinlarga o’z-o’zini va birbirini nazorat qilishga o’rgatuvchi o’yinlar ham kiradi: “Nazoratchilar”, “Bilmasvoyni teks
hir” va hokazo.
4. Izlanish va ijodiy yondashuvni talab qiluvchi o’yinlar 4-guruhga
kiritiladi.Bunday o‘yinlarda o’quvchilardan
topqirlik,mustaqillik, ijod qilish kabilar talab qilinadi. Masalan: “Topishmoqni top”, “Samolyotning
yo’lini aniqla” kabi o’yinlar shular jumlasidandir.
Matematika darsloari xususiyatdan kelib chiqib, o’yin- musobaqalarni
va olimpiada o’yinlarini ham ajratish mumkin. Musobaqao’yinda topshiriqlarni bajarishning tezligi va to’g’riligi e’tiborga olinsa, olimpiada o’yinlarida tops
hiriqning mazmuni, bajarilish sifati birinchi o’ringa qo’yiladi.
Har
bir didaktik o’yin o’z navbatida quyidagi komponetlardan tuziladi: o’yin maqsadi, qoidalari, jiho
zi, mazmuni, natijasi.
1.O’yin qoidalari o’yinni olib borish va unga qatnashish tarkibini aniqlab beradi. Qoidalar o’yin
maqsadidagi mos holda o’quvchilar faoliyatini tartibga solish uchun kerak bo’ladi.
2. O’yin
mazmuni o’quvchilarning bajarishi kerak bo’lgan harakatlari bilan aniqlanadi, matematik
a darslarida bu harakatlar ko’proq misol va masala yechishdan iborat bo’ladi.
O’yin jihozi o’yinni o’tgazish uchun kerak bo’lgan predmetmodellar, real va shartli predmetlar, kartochka va ko’rgazmalardan iborat.
3.O’yin natijasi qo’yilgan vazifaning bajarilishi bilan aniqlanadi.
Natija o’quvchilarni qoniqtirish kerak.
2.2.. DIDAKTIK O’YINLARNI O’TKAZISH..
Didaktik o’yinlarni tanlashda o’quvchilarga bilim va tarbiya berishning quyidagi tartibqoidalariga rioya qilinadi:
1. Didaktik
o’yinlarni tanlash va ulardan foydalanishda o’quvchilarning yosh xususiyatlari, pedagog
ik jihatdan tayorgarligi va bilim saviyasi hisobga olinadi.
2. Tanlangan har bir o’yin o’quvchilarga sistemali bilim berish, malaka va ko’nikmalar ho
sil qilish bilan birga ularning barkamol bo’lib yetishishiga va ruhan tetik o’sishga qarati
lgan bo’ladi.
3. Didaktik o’yinlarni tanlashda ta’limning aniq maqsad va
vazifalari asos qilib olinadi. Didaktik o’yinlar ta’lim mazmunini aniqlashtirishning muhim
vositalaridandir. U o’quvchilarda o’qish motivini, istagini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Didaktik o’yinta’lim beruvchi usul bo’lib, bu usul muayyan ta’limiy maqsadlarga erishuvga, ya’ni o’tilgan o’q
uv materialini aniqlashga, mustahkamlashga va uni chuqurlashtirishga qaratilgan bo’ladi.
Har bir didaktik o’yinni o’tgazishda muayyan bir vazifa maqsad qilib olinadi. Masalan:
“Doiraviy misollar o’yinida esa ikkinchi o’nlik ichida hisoblash malakalarini mustahkamlashdan
iborat bo’lgan didaktik topshiriq qo’yiladi.
Didaktik topshiriq darsga qo’yiladigan umumiy maqsadining bir qismini tashkil qiladi.
Har bir didaktik o’yinning ham har qanday o’yindagi singari qoidalari bo’ladi. O’sha qoidalarga
aml qilinmsa, o’yinning o’yin sifatidagi ahamiyatli binobarin , o’yinnig ta’lim –
tarbiyaviy va psixologik ahamiyati yo’qoladi. O’yin qoidalari o’yin topshirig;iga kiritiladi.
O’yin topshirig’i – o’qituvchining bolalarga
o’yinning qanday o’ynalishini, kim g’olibligini aniqlashdan iborat.
“ Jimjitlik”
o’yinida bolalarga beriladigan topshiriq o’qituvchi ko’rsatgan buyumlar miqdorini “xayol”da sana
b, yechish va son natijasini topishdir. O’tyin qoidasi ovoz chiqarmasdan harakat qilishni talab
etadi.
Quyidagi didaktik materiallardan foydalaniladi: suratlar, jadvallar abak (sanoq asbobi), o’yincho
qlar, cho’tlar, cho’plar, qo’lda yasalgan qog’oz qayiqcha va qalpoqcha, geometrik shakllar soli
ngan qutichalar.
Qo’llaniladigan o’yinl;ar nomi: “Sanayver”,
“Ko’rganni eslab qol”, “Biz kamayib qoldik”, “Nima o’zgardi”, “Nechta ekanligini top”,
“Jadvalni qidirib top”, “Hisoblashni kim bilsa davom ettiraversin “, “Uychaga kim tez kiradi”,
“Kim chaqqon”, “Eng yaxshi hisobchi”, “O’z o’rningni top”, “Misollar zanjiri”, ”
Sonni kim tez ko’rsatadi”.

2.4.BOSHLANG'ICH SINFLARDA MATEMATIKA O'QITISH METODIKASINING DIDAKTIK TAMOYILLARI

Har bir talaba bilishi kerak: 1) onglilik tamoyili; 2) kO'rsatmalilik tamoyili; 3) ilmiylik tamoyili; 4) ketma-ketlik tamoyili; 5) puxta o'ziashtirish tamoyili va hokazolar; 6) boshlang'ich maktabda algoritmiar va algoritmiarga o'rgatish metodikasi. J. Matematika darslarida asosiy didaktik maqsadlar Har bir darsdan turli xil didaktik maqsadlar ko'zianadi. Ular orasida bittasi bosh maqsad bo'lib hisoblanadi va uni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi. Har bir alohida darsning maqsadi darslar tizimining maqsadini aniqlab, uning yordamida o'qitilayotgan mavzuning mazmunini o'quvchilarga ochib beradi. Bu holda yangi tushunchalar bilan o'quvchilami tanishtirish bo'Isa, ikkinchi holda tanishtirilgan tushunchani kengaytirish va chuqurlashtiri~huchinchisida, biror malaka va ko'nikmalami hosil qilish, to'rtinchisida, bilim, malaka va ko'nikmalami tekshirish va h.k. bajariladi. Har bir darsda yuqorida aytilganlaming bir nechtasi yoritilishi mumkin. O'tilganiami takrorlash oidin o'tilgan darslami yangi tizimga solish, shu bilan I 15 bilimlami tekshirishni o'z ichiga oladi. Yangi materialni bayon qiliih har doim mashqlar bajarish bilan davom ettiriladi. Maktablar taJribasi darsning ma'lum tizimini yaratdiki, ko'pchitik o'qituvchilar bu tizimga rioya qilib, ma'lum yaxshi natijalarga erishmoqda. Odatda darsning boshida uy vazifasi tekshiriladi yoki o'tgan mavzu takrorlanadi, so'ngra o'tgan mavzu yuzasidan savol-javob o'tkaziladi. Shundan keyin yangi material bayon etiladi va uni mustahkamlash uchun o'quvchilarga misol va masalalar yechdiriladi yoki nazorat savollari beriladi. Dars oxirida uyga vazifa to'g'risida ko'rsatrnalar beriladi. Ba'zan, bu rnaqsadlardan bittasiga bag'ishlanishi mumkin. Ana shu bitta rnaqsadni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi va boshqalar unga bo'ysinadi. 2. Matematikadan dars turlari Boshlang'ich sinflarda matematikadan quyidagi dars turlarini ko'rsatish rnumkin. a) o'quvchilami yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko'nikmalami hosil qilish dar-slari (Bu darslarda hisoblash, grafik yoki masala yechish bilimlari hosil qilinadi); b) turli xil mashqlar yordamida yangi bilim, malaka, ko'nikmalami mustahkamlash darslari; d) o'tilganlami takrorlash, umumlashtirish darslari; e) keyingi bosqichda xatolaming oldini olish maqsadida mustaqil bilim, malaka va ko'nikmalami tekshirish darslari.Har bir darsda turti xildagi didaktik maqsadlar amalga oshirilishi mumkin: uy vazifasini tekshirish; darsning va mavzuning maqsadini bayon qilish; oldin o'tilganlami takrorlash bilan o'quvchilarni yangi materialni o'zlashtirishga tayyorlash; og'zaki hisoblash uchun maxsus mashqlar, yangi materialni o'rganish (darsning asosiy bo'limi); bolalaming oldin o'zlashtirilgan bilim va ko'nikmalarini mustahkamlash; o'rganilgan bilimlami hisoblash; mashq, bilim va malakalarni qo'llash (darsning asosiy bo'timi); o'quvchilarni mustaqil ishlatish va uni tekshirish; oldin o'zlashtirilgan materiallami takrorlash; uyga vazifa berish; darsni xulosalash. Darsning asosiy qismlarini turti xilda va turli metodlar bilan birga qo'shib olib borish mumkin. 16 O'qituvchi dars rejasini tuzishda quyidagilarni e'te'tiborga olishi kerak. Dars qanday qismlardan iborat bo'lishi, ularni qanday ketmaketlikda joylashtirish, ular o'rtasida o'quv materialini qanday taqsimlash, bu qismlar bir-biriga qanday bog'lanishda, ular darsning asosiy didaktik maqsadini amalga oshirishda yetarli miqdorda yordam berishini hisobga olishi kerak. Boshlang'ich sinfda matematika darsining har bir qismi umumiy didaktik masalalarni bajarishga qaratilrnog'i kerak. Darsning qismlari asosiy didaktik maqsadga qarab o'zaro bog'langan bo'lishi kerak. Alohida dars turlarining tarkibini qarab chiqamiz. Masalan: o'quvchilarni yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko'nikmalarni hosil qilish darslari. Darsning boris hi. Darsni maqsadga rnuvofiq shunday boshlash kerakki, barcha o'quvchilarni, o'quv vazifalarini faol bajarishga darhoI tortadigan bo'lsin. Shu maqsadda uncha katta bo'lmagan mustaqil ishlarni kartochkalarga yozib borish kerak, bu esa o'quvchilardan masala shartini yozmasdan hisoblash natijalarinigina yozishni talab qiladi. Bunday mustaqil ishlar o'quvchilarni yangi materialni o'zlashtirishga tayyorlaydi. Darsning birinchi qisrnida agar uy vazifasi mazmun jihatdan yangi materialga bog'liq bo'lsa, uni tekshirish ham rnumkin. Agar uy vazifasi yangi mavzuga bog'liq bo'lmasa, yangi mavzuni o'tishda o'quvchilar uni qo'llamasa, u holda yangi bilimlarni bayon qilish darsida uy vazifasini tekshirish shart emas. Shunday qilib darsning birinchi qisrni o'quvchilarning faolligini va diqqatini yo'naltirishga qaratilmog'i lozim, bu bosqichga uncha ko'p vaqt sarf qilmaslik kerak. O'quvchilar diqqatini yo'naltirish usullaridan yana biri darsning mavzusi va maqsadini aniq tushunarli e'lon qilishdir. Bunda albatta o'quvchilarning qiziqishini orttirish va muammoli vaziyat yaratish zarur. Masalan: o'quvchilar faqat hisoblashning og'zaki usuli bilan tanish bo'lsalar, ularga ikkita uch xonali sonlarni qo'shish tavsiya qilinsa, bunday holatda o'quvchilar o'zlarining ortiqcha bilim va malakalarini qo'llaydilar. O'quvchilar rna'lum qiyinchiliklardan o'tadilar. Shunday qilib, oldindan o'rganilgan hisoblash jarayonlari bilan bu misolni bajarish qiyin emasligiga ishonch hosil qiladi.
Ikkinchi holda darsda o'quvchilar bilan qisqacha suhbat bilan olib borilishi mumkin. Bunday darsdan bir xonali sonlami ko 'paytirishni tushuntirishda foydalanish mumkin. . Yangi o'quv materialini o'zlashtirishga o'quvchilaming faol tayyorlash maqsadida oldin o'zlashtirilgan materiallar takrorlanadi, takrorlash xarakteridagi materiallar ko'pincha og'zaki hisoblash orqali bajariladi. Shuningdek, yangi materialni o'zlashtirishga qaratilgan misol va masalalami mustaqil yechish ham mumkin. Darsning ikkinchi qismida yangi matematik tushuncha beriladi yoki arifmetik misollarning yangi turi yechiladi. Bu o'quvchilaming bayoni yoki suhbati orqali olib boriladi. Ba'zan o'quvchiga buni mustaqil tanlab olish ham tavsiya qiladi. Masalan, oldin o'tilgan mavzuga bog'liq holda masala yoki misol yechish maqsad qilib olingan bo'lsa, u holda o'quvchilar bu misollami mustahkamlash, mustaqil yechish orqali o'zlarining bilim va malakalarini oshirishlari mumkin. Yangi materialni mustahkamlash. Bu bosqichda o'quvchilarga keltirib chiqarilgan, xulosa, muhokamalami esga olish, undan keyin mustahkamlash xarakteridagi vazifa berilishi kerak. Bu vazifani bajarish yordamida o'tilgan yangi bilim mustahkamlanadi va birinchi bor amaliyotga tatbiq qilinadi. Birinchi vazifalar odatda jamoa bo'lib bajariladi. Ba'zan esa misol-masalalar mustaqil bajarilgandan keyin, o'quvchilardan birortasi doskaga chiqib shu qoidaning to'g'riligini misol, masa:la yechish orqali ko'rsatib beradi. O'quv materialining murakkabligiga qarab har qaysi bosqichda rasional bo'lgan yo'l topiladi. 3. Boshlang'ich sinflarda matematika darsiga tayyorlanish Matematika darsiga tayyorlanishda birinchi navbatda o'quvchilarga yangi dars materiali yuzasidan qanday me'yorda tayyorlanganligini, buning uchun nimani takrorlash zarurligini aniqlash kerak. 0' qituvchi matematika dasturini, ishchi rejasini, darslik va o'quv qo'llanmalarini, metodik adabiyotlami va ko'rsatmali qurollami hozirlagandan keyin navbatdagi darsga tayyorgarlikni boshlaydi. Eng avvalo navbatdagi dars matematika dasturida qaysi o'rinda, qaysi mavzular bilan bog'liq holda, tushunchani nimalarga bog'lab tushuntirish kerakligini aniqlaydi. Bu savollaming hammasi bayon qilinganidan keyin darsning asosiy didaktik maqsadini xususiyatini qat'iy o'matish kerakligi kelib chiqadi. Bu esa darsningmazmunini aniqlashga yordam beradi. Oarsning didaktik maqsadida uning mazmunidan darsning bir tizimga kiladi, ya'ni darsning alohida bo' limlarining birlashishi, ulaming organik birligi darsning qismlarini to'ldiradi va o'zaro bir-birini bog'laydi. Oarsning reja yoki matnini tuzishda mavzuning didaktik rnaqsadiga javob beruvchi asosiy qismlarni tuzishdan boshlash kerak. Agar dars yangi bilimlami bayon qilishdan iborat bo'lsa, masalan: uch xonali sonlarni yozma qo'shish haqidagi mavzu bo'lsa, o'qituvchi oldin o'quvchilarga yozma qo'shish algoritmini bayon qilishni, undan keyin esa o'tgan darsdan nimalami takrorlash kerakiigini, bu asosda yangi mavzuni yaxshi o'zlashtirish mumkinligini, ya'ni, mavzudan oldin uy vazifasini tekshirish zarurmi yoki yo'qrni, yangi mavzuni o'zlashtirish uchun o'quvchilarga qaysi topshiriqni tavsiya qilishligini o'ylab ko'rishi kerak. Shundan keyin o'qituvchi qaysi o'quv materiali bilan darsning ayrim qismini to'ldirish zarurligini, o'qitishning qaysi metod va usullarini qo'llash, qanday ko'rgazmali qurollarni tayyorlash va qo'llash mumkinligini hisobga oladi. Oarsning har bir bo'limini bajarish uchun qancha vaqt talab qilishni aniqlash zarur. Tabiiyki, darsning eng katta qisrni darsning asosiy didaktik maqsadini amalda oshirishga qaratilishi zarur. Oarsga tayyorgarlik ko'rishda o'quvchilarga beriladigan vazifani bajarish usularini ko'rsatish, ya'ni misol va masalalarni yechib qo'yish, sxematik yozuv va grafik ishlarini tayyorlab qo'yish, o'qituvchining o'zi uchun foydalidir. Oarsning maqsadi va mazmuni aniqlangandan keyingina darsning rejasi yoki matni yoziladi. . Oarsning rejasida mavzu va didaktik rnaqsad, foydalaniladigan ko'rgazmali qurollar ko'rsatiladi. Tartib bo'yicha dars bo'limlarining tarkibiy nomi va uning mazmuni, mumkin qadar taxminiy vaqt ko'rsatiladi. Oars matnida barcha mulohazalar mumkin qadar to'laroq yoritiladi. Suhbat olib borishga yordam beradigan savollarning hammasi ko'rsatiladi, o'quvchilardan kutadiganjavoblaryoziladi. Misol va masalalar yechishda foydalaniladigan ko'rgazmalar yoziladi. Shunday qilib o'qituvchi quyidagi vazifalarni bajarishi loziin. 1. O'quv dasturi va o'qituvchi rejasida darsning o'rnini aniqlash. 2. Oarsning asosiy didaktik maqsadini aniqlash. 3. Oars mazmunini aniqlash. 4. Oars bosqichlarini tuzib chiqish5. Dars rejasini tuzish. 6. Dars matnini yozish. 7. Dars o'tish metodlarini aniqlash. 8. Har bir bosqichga sarfianadigan vaqtni aniqlash. 9. Darsda va uyda beriladigan rnisol masalalami bajarish. 10. Ko'rgazmali qurollami tayyorlash va h.k. 4. Maternatika darsini 0 'tkazish Matematika darsining reja yoki matni o'qituvchiga o'quvchilar bilan bajaradigan ish turining umurniy YO'nalishi va ketma-ketligi, misollar, algebraik ifoda namunalarini ko'rsatib turadi. O'qituvchi dars o'tishda tuzgan reja yoki matndan erkin foydalanadi, ba'zan tuzgan rejasidan chekkaga chiqish zarurati tug'iladi. Masalan, o'quvchilar o'qituvchining bayonini tushunishi qiyini bo'lsa1ar, qo'shimcha tushuntirish o'tkazadi, o'quvchilar tushunishga qiynalgan bo'lsalar zaruriy yordam ko'rsatadi. Bilim1ami mustah-kamlash uchun bajarilgan mashqlar yetarli bo'lsa, ba'zilarini qoldirish mumkin. Bilirnlami o'quvchilar qanday tushunganligini bilish maqsadida so'rash, topshiriqlami bajarishini tekshirib ko'rish mumkin. 5. Maternatika darsini tahli! qilish Boshlang'ich sintlarda matematikadan darsni tahlil qilish va baholash birinchi navbatda uning ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatini ko'rsatadi. Shuning uchun darsni qay darajada tuzilganligini va o'tilganligini, hozirgi zamon psixologik-pedagogik talablar darajaslda qanday bajarilganligini va asosiy didaktik tamoyillarini qanday qo'llanganligini ko'rsatish kerak. Dars tahlilida uning mazmuni, vaqtning taqsimlanishi, ish bajarish usullari, qo'llanilgan ko'rgazma va boshqa didaktik vositalami ko'rsatish zarur. Darsning har bir tomoni o'quvchilar faoliyatini qanday yo'naltirishini, undan qaysi o'rinda faollik va mustaqillik buzilganini, hayajonlanish bo'lgan-ligini, boshqa tarbiyaviy tomonlar amalga oshirganligini e'tiborga olish kerak. Dars tahlili quyidagi yo'nalishda yoritilishi mumkin: 1. Darsning asosiy didaktik maqsadini tushuntirish va asoslash. Bunda mavzu bO'yicha darslar tizimida tahlil qilingan darsning o'mi va ahamiyati, boshqa darslar bilan bog'liqligi, darsning mazmunini baholash va to'g'ri tushuntirilishi, uning tizimi, ishdagi metod va usullari ko'rsatiladi. 22. Dars mazmunining tahlili. Dars mazmunini tahlil qilishda hisoblash mashqlarini qanday qo'llaganligi, matematik tushunchalami arifmetik masalalar yechishga qaratilgan va boshqa mashqlami bajarishga beriladigan metodik bahoda quyidagilami e'tiborga olish zarur: a) berilgan bilimlaming ilmiyligi va yetarlicha qat'iyligi; b) o'rganiladigan materialning puxtaligi va tushunilish darajasi, ish jarayonida o'quvchilaming yetarlicha vazifa bilan taminlanganligi; d) dars materialining ta'lim-tarbiyaviy maqsadga taalluqliligi; e) o'quv materiali mazmuni darsning barcha qismlarini ta'minlash darajasi. 3. O'quvchilar faoliyatini ijodilikka yo'naltirish. Darsda nechta o'quvchi faol qatnashganligini va mustaqil faoliyat ko'rsatganligi, unga qanday yo'l bilan erishish zarurligini aniqlash: a) o'quv materialini, shuningdek, ish metodini va usullarini tanlash, o'quvchilaming yoshi, ulardagi bilim, malaka va ko'nikmalar darajasini hisobga olish; b) o'quvchilaming individual va jamoa bo'lib baj~gan ishlarini hisobga olish; d) o'qitishda differensial yondoshish; e) yangi matematik tushuncha, yangi hisoblash qismlari, masalalar yechishning yangi usullari bilan tanishtirish, bilim va malakalami ishlab chiqishda o'tilgan materialni mustahkamlashga yo'naltirilgan ishlar e'tiborga olinadi; f) darsning har bir qismiga vaqtning taqsimlanishi. 4. Darsda qo'llaniladigan ko'rgazma va didaktik qo'llanmalaming ahamiyatini ko'rsatish. 5. Dars natijasini reytingi (baholash). Baholashning muhim belgilaridan biri shuki, dars o'z maqsadiga erishganligi, har bir o'quvchiga to'laligicha mustaqil ish bajartirilganligi, ular barchasi o'qituvchi rahbarligida amalga oshirilganligi kO'rsatiladi. Darsni tahlili qilishda shu narsani e'tiborga olish zarurki, o'quvchilami o'qitish va tarbiyalashning pedagogik jaryonlari bir maqsadga qaratilgan bo'lsa, dars to'g'ri baholanadi. Boshlang'ich matematika kursining eng muhim xususiyati uning amaliy yo'nalganligidir. Agar yuqori sinflarda matematika dasturining ba'zi masalalari nazariy xaraktyerda bo'lsa, bo~hlang'ich maktabda har bir yangi tushuncha, xossa, qonun amaliy faoliyat natijasida va amaliy faoIiyat uchun kiritiladi. Masalan, VII sinfda, o'quvchilarning to'g'ri to'rtburchak tushunchasini o'zlashtirishlari, ular endilikda to'g'ri to'rtburchak ta'rifmi bilishlarini, uning alomatlarini mantiqiy keltirib chiqarishni va ba'zi xossalarini isbotlashni bilishlarini, ta'rifl, alomatlari va xossalariga doir amaIiy masalalarni yechish uchun foydalana bilishlarini bildiradi. Boshlang'ich sinflarda o'quvchilar to'g'ri to'rtburchakning qarama-qarshi tomonlari tengIigini o'lchash yo'Ii bilan aniqlaydilar va to'g'ri to'rtburchakni yasash, uning perimetri va yuzini o'lchash va hisoblashni o'rganadilar. O'quvchilarda boshlang'ich maktabda shakllanadigan amaliy uquvlardan ko'pchiligi maktab matematika kursi uchun asosiy ahamiyatga ega, lekin tasavvurlar haqida bunday deyish murnkin emas. Masalan, son haqida III va IV sinf o'quvchiJari ega bo'lgan tasavvurlar tubdan farq qiladi. Biroq quyi sinflarda shakllanadigan arifmetik amallami yozma va og'zaki bajarish uquvlaridan o'rta sinflarda ham, 'yuqori sinflarda ham foydalaniladi. Shunday qilib, o'quvchilarda puxta amaliy uquv va malakalarni shakllantirish boshlang'ich sinf o'qituvchisining asosiy vazifalaridan biridir. Bunda u o'zaro bog'langan ikkita metodik muammoni hal etishi kerak: 1) ma'lum amaIiy ishlaming bajarilish jarayoni mazmuni matnini yozish; 2) o'quvchilaming o'zlashtirishlari metodikasini va o'zlashtirish ustidan samaraIi nazoratni ishlab chiqish. Aytaylik, biror jarayonni elementar ishlaming chekli, qat'iy ketma-ketligi sifatida tasvirlash mumkin bo'lsin (elementar ish deb, bajarilish jarayoni ma'lum bo'lgan ishni tushunamiz). Berilgan jarayonni amalga oshirish uchun qaysi elementar ishlarni va qaysi ketma-ketlikda bajarish lozimIigini ko'rsatuvchi buyruq algoritm deb ataladi. Agar biror ishni bajarish algoritmi ma'lum bo'lsa, u holda uni amalga oshirish uquvini shakllantirisb" umuman aytganda, o'qitilayotgan bolaga uni yetkazishga erishish mumkin. Shunday qilib, algoritmlarni ishlab chiqish muhim metodik ahamiyatga ega. Hamma sinflar masalalari uchun ham algoritm tuzib bo'lavermaydi. Masalan,· arifmetik masalalar shartlari bO'yicha ifodalar (tenglamalar) tuzish uchun, berilgan sonli ma'lumotlar, ifodalar 22 (tenglamalar bo'yicha matnli masalalar tuzish uchun va bu masalalar shartlarini qisqa yozish uchun algoritm ishlab chiqish mumkin emas. Ikkinchi tomondan, ko'pchilik chizmalar, yo'riqnomalar, buyruqlar tashqi tomondan algoritmlarga o'xshasada, lekin aslida algo .. ritmlar emas. Bu narsa, xususan, 0' quvchilarga masalaning ustida ishlashlari bo'yicha eslatmaga ham taalluqlidir: l. Masalani diqqat bilan o'qing va masaladagi har bir son nimani bildirishini o'ylab ko'ring. Masalada aytilayotgan holatni fikran tasavvur qiling. 2. Agar masala murakkab bo'lsa, uning shartini qisqacha yozing, unga oid chizma chizing. 3. Masalani ikkinchi marta o'qing va uning mazmunini ichingizda so'zlab ko'ring. 4. Masalaning savoliga javob berish uchun nimani bilish kerakligini o'ylab ko'ring va h.k. Boshlang'ich sinflarda algoritmlashtirish mumkin bo'lgan jarayonlarning eng muhim sinflarini sanab 0 'tamiz: I) "katta", "kichik", "teng" munosabatlarini o'matish; 2) og'zaki va yozma hisoblashlar; 3) tenglamalarni yechish; 4) geometrik shakllami yasash; 5) sonning ulushini, sonning kasrini, sonning ulushi bO'yicha uning o'zini aniqlash. Ikkinchi metodik muammoni qaraymiz, u o'quvchilarga algoritmlarni o'rgatishning umumiy qonuniyatlarini ochishdan iborat bo'ladi. Yuqorida aytilganidek, algoritmlashtirilishi mumkin bo'lgan ma'wm amaliy faoliyatni o'qitish tamoyilga ko'ra ushbu bosqichlarga bo'linadi: o'qituvchi algoritmni ishlab chiqadi; o'qituvchi algoritmning mazmuni bilan o'quvchilarni tanishtiradi; o'quvchilar mazkur algoritmdan ko'p ~arta foydalanib, uni o'zlashtiradilar. Matematika dasturlarini tahlili shuni. ko'rsatadiki, boshlang'ich maktabning yuqorida ko'rsatilgan algoritmik masalalarning sinflarga nisbatan vazifasi turlichadir. Masalan, og'zaki va yozma hisoblash algoritmlarini o'quvchilar to'la o'zlashtirishlari zarur. Bu narsa "katta", "kichik", "teng" munosabatlarini o'matish algoritmlariga ham xosdir. Tenglamalami yechish, geometrik shakllarni yasash, ulushlar va kasrlar ustida amallar bajarish usullarini o'rganish esa yuqori sinflarda davom ettiriladi. Boshlang'ich sinflar o'quvchilari tenglamalami yechish bilan arifmetik amallarning komponentlari vanatijalari orasidagi bog'lanishi, geome~ shakllarni yasash bilan geometrik shakllaming ta'rifi va tavsifini, ulaming ba'zi xossalarini, sonning kasrini va ulushini top ish bilan ulush va kasr tushunchalari ma'nosini o'zlashtiradilar. Shunday qilib, boshlang'ich sinflarda bu amaliy uquvlarning shakllanishi birdan-bir maqsad emas. Shu sababli o'quvchilarga tegishli algoritmlarni o'qitishda o'qituvchi yetarlicha ehtiyotkor bo'lishi lozim: O'quvchilarni algoritmlar bilan tanishtirishda ikki xii metodik yondoshuv bo'lishi mumkin: I. IIgari 0 'rganilgan elementar ishlarni ma'lum ketma-ketlikda, tizimda bajarish mutlaqo yangi masalani hal etish imkonini berishi o'quvchilarga aniq misollarda ko'rsatiladi. O'quvchilar o'qituvchi rahbarligida mazkur algoritmni qayta amalga oshiradilar. Bu tajriba sxema shaklida umumlashtiriladi va u yo individual kartochkalarda, yoki maxsus jadvalda qayd etiladi. Bu sxemadan foydalanayotganda, o'quvchilar dastlabki vaqtlarda har bir elementar ishning nomini, uning mazmunini tovush chiqarib aytadilar. Keyin ayrim o'quvchilar elementar ishlarning bajarilishini ba'zan tovush chiqarib sharhlaydilar, qolgan o'quvchilar esa buni ichlarida bajaradilar. Algoritmdan foydalanish masalasining rivojlanib borishi bilan o'quvchilar tegishli ishni sxe}1laga qaramasdan bajaradilar. Algoritmni shakllantirishga bunday yondoshuvda bu algoritmni tashkil etuvchi elementar ishlar va ularning bajarilish tartibi o'quvchilarga tayyor ko'rinishda beriladi. 2. Algoritmning shakllanishi sekin-asta va maqsadga yo'naJtirilgan tarzda ro'y beradi. O'quvchilarning faol ishtirokida elemel tar ishlar anglangan tarzda tanlanadi, ularning bajarilish ketmaketligi aniqlanadi. Buning uchun tuzilish algoritmi ishlab chiqilayotgan ob'ektlaming ilgaridan ma'lum ta'riflaridan, xossalaridan foydalaniladi, "o'xshash" ob'ektlar uchun endilikda ma'lum bo'lgan algoritmlardan to'laligicha yoki qisman foydalanish imkoniyatlari tekshiriladi. Bunday yondoshuvda o'quvchilaming algoritmni tuzishdagi ishtiroki yetarlicha bo'lishi mumkin, tuzish jarayonining o'zi esa mazmuni bo'yicha tadqiqot ishiga yaqin bo'ladi. Bunday yondoshuvni amalga oshirishga oid bir necha misol keltiramiz. To'g'ri to'rtburchakni yasash algoritmini ishlab chiqish lozim bo'lsin: 1. Ixtiyoriy to'g'ri chiziqqa AD kesma, ya'ni to'g'ri to'rtburchakning tomoni qo'yiladi. To'g'ri to'rtburchakning ta'rifi xotiragatushiriladi: bu hamma burchaklari to'g'ri burchak bo'lgan to'rtburchak. Oemak, to'g'ri to'rtburchakning umumiy nuqtaga ega bo'lgan ikkita tomoni to'g'ri burchak hosil qiladi. O'quvchilarning ba'zi amaliy uquviarini algoritmlar ko'rinishida o'zlashtirishlari o'qishning borishini samarali nazorat qilishga, o'quvchi algoritmlashtirilgan ishni bajarishda yo'l qo'yayotgan tizimli xatoliklari bunday xulosa chiqarishga imkon beradi: o'quvchi algoritmga kirgan biror elementar ishni (yoki ishlarni) noto'g'ri bajarmoqda, yoki elementar ishlarning bajarilish tartibini buzm,oqda. Buning ustiga, noto'g'ri javob ma'lum holatlarda ayni qaysi ishni o'quvchi noto'g'ri bajarayotganligi haqida guvohlik beradi.
XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

1. KARIMOV I. A BARKAMOL AVLOD – O’ZBEKISTON TARAQIYOTINING
POYDEVORI TOSHKENT SHARQ NASHRIYOT – MATBA KONSERI.
2. N. ABDURAHMONOVA, M. JUMAYEV, L. O’RINBOYEVA
BOSHLANG’ICH SINFLAR UCHUN MATEMATIKADAN DIDAKTIK
MATERIALLAR.
3. M. E JUMAYEV, Z. G’ TADJIYEVA, O. TOSHMETOVA, Z. YUNOSOVA
“BOSHLAG’ICH SINFLARDA MATEMATIKADAN FAKULTATIV
DARSLARNI TASHKIL ETISH METODIKASI” TOSHKENT 2005-YIL.