Хфх лек Хосилбеков

12.2. Tabiiy ofatlarni yuzaga keltiruvchi omillar 
va ularning oldini olish 
Zilzila 
- tabiatda sodir bo’ladigan eng xavfli hodisalarning biri bo’lib yuzaga keladigan 
iqtisodiy zarar va insonlar halokati bo’yicha tabiiy ofatlarning ichida birinchi o’rinni egallaydi. 
Zilzilani qayd qilish bundan to’rt ming yil avval boshlangan bo’lib, shu vaqt mobaynida 671 
ta halokatli zilzilalar qayd qilingan. Shulardan 82 tasi XX asrga to’g’ri keladi. Zilzilalarning 
davriyligiga e’tibor beradigan bo’lsak bir yilda 8 balli (Rixter shkalasi bo’yicha) zilzila bitta; 7 
dan 
7,9 balli - 18 ta; 6 dan 6,9 balli - 120 ta bo’lishi kuzatilgan. Nisbatan kuchsiz bo’lgan zilzilalar 
168 
ko’proq uchraydi, ya’ni 3 - 4 balli zilzila bir yilda 49 mingtagacha bo’lishi aniqlangan. 
XX asrning oxirlaridagi yirik zilzilalardan Iroqdagi (1990y.) - 50 ming kishi; Turkiyadagi 
(1999y.)  45  mingdan  ortiq  odam  shikastlanganligining  o’zi  tabiiy  ofatlar  ichida  eng  kam 
tarqalgan 
zilzila nechog’li katta kuchga ega ekanligidan dalolat beradi. 
Zilzilaning hosil bo’lish sabablari turlicha bo’lib, hozirgi vaqtda mukammal o’rganilgan 
bo’lishiga qaramay, zamonaviy ilm-fan taraqqiyoti qachon, qayerda, qanday kuchlanishda yer 
silkinishi bo’ladi degan savolga hamon to’liq javob berolmayapti. Ilmiy ma’lumotlarga 
asoslanadigan  bo’lsak,  seysmik  faollik  kuzatiladigan  joylarda  zilzilalar  ma’lum  qonuniyat 
asosida 
bo’lib, o’z davriyligiga ega ekanligiga amin bo’lamiz. Masalan, respublikamiz hududida 
Burchmulla- 1959 yil, , Gazli -1976 yil, Nazarbek -1986 yil, v.b. Ayniqsa Toshkent zilzilasining 
dahshati hali ko’pchilik aholining yodidan ko’tarilgani yo’q. 
1966 yil 26 aprelda Toshkentda sodir bo’lgan zilzila natijasida shaharni bir necha daqiqada 
chang-to’zon bosib, ko’pgina xalq xo’jaligi ob’ektlari, turar-joy maskanlari vayronaga aylandi. 
O’sha  vaqtdagi  aniq  asboblar,  tabiiy  ofatning  kuchini  Rixter  shkalasi  bo’yicha  8  ball, 
magnitudasi 
5,3, zilzila o’chog’i yer yuzasidan 8000 metr chuqurlikda ekanligini ko’rsatdi. 
Zilzilalarni o’rganish bilan shug’ullangan olim, akademik B.Golisin "Zilzilalar yer bag’rini 
bir lahza yorituvchi chiroqqa o’xshaydi", deb ta’kidlagan. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

Zilzila kuchini tavsiflovchi tushunchalar (aniqlash shkalasi ballarda) 
I. Sezilmaydigan zilzilalar. 
II. Zo’rg’a seziluvchi zilzilalar. 
III. Yerning kuchsiz tebranishi. 
IV. Sezilarli tebranish. 
V. O’yg’onib ketish. 
VI. Qo’rquv bosish. 
VII. Binolar shikastlanadi. 
VIII. Binolariing kuchli shikastlanishi. 
IX. Binolarning batamom shikastlanishi. 
X. Inshootlarning batamom buzilishi. 
XI. Talafot. Puxta qurilgan inshootlar: ko’priklar, uylar, to’g’onlar, temir yo’llar 
jiddiy shikastlanadi. 
XII. Yer relyefining o’zgarishi. Barcha yer usti va osti inshootlari to’liq 
shikastlanadi. Yoriqlar paydo bo’lib relyef butkul o’zgaradi. 
12 balli shkala mutloq shkala bo’lmasdan keyingi izlanishlar davomida takomillashtirilib 
borilmoqda.