Хфх лек Хосилбеков

4.9. Ishlab chiqarish binolarinn yoritish

Kishining tashqi muhit haqida axborot olib turishi, mehnat qilish qobiliyatini va salomatligini saqlab turishi uchun yorug’lik asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Ish
joyining yaxshi yoritilmaganligi ishlab chiqarishdagi jarohatlanishga sabab bo’lishi mumkin, asab
tizimiga salbiy ta’sir etadi, ko’zni charchatadi. Ishlab chiqarish xonalari va ish joylarining yoritilganligi ko’z toliqishini kamaytiradi, nafas olishni yaxshilaydi, jarohat sabablarini yo’qotadi.
Yoritilish manbalariga qarab tabiiy, sun’iy va aralash yoritilish bo’ladi. Sun’iy yoritiladigan ishlab
chiqarish xonalarini sanitariya me’yorlariga asosan yoritish talab qilinadi. Ko’pgina binolarda aralash yoritilish tizimi qo’llaniladi. Yorug’lik kuchi yorug’lik oqimining u tarqalayotgan moddiy
burchakka nisbatidan iborat. Yorug’lik kuchi kandel (kd)da o’lchanadi. Har qaysi nuqta yuzasining
yoritilganligi (Ye) lyukslarda aniqlanadi va lyuksmetrlar orqali hisoblanadi.
Yoritilish manbalariga qarab tabiiy, sun’iy va aralash yoritilish bo’ladi. Sun’iy yoritiladigan ishlab chiqarish xonalarini, sanitariya me’yorlariga asosan yoritish talab qilinadi. Xonalarning tabiiy
yoritilganligi yorug’lik koeffitsiyentidan tashqari tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti (E) bilan ham baholanadi.
Deraza oynalarining holati, yorug’likning o’tishiga ta’sir ko’rsatadi. Binoning ichkarisidagi devorlarning bo’yalganligi va qurilmalarning ranglari yoritilganlikka ta’sir qiladi. Masalan, oq rangga bo’yalgan devordan 80% gacha yorug’lik qaytadi, ko’k rangli devordan esa faqat 11% yorug’lik qaytadi. Ishlab chiqarish xonalarini tabiiy yoritilganligini loyihalash, tabiiy yoritilganlik
va yorug’lik koeffitsiyentlari yordamida olib boriladi.
a) b) c) d) e) f)
4.14-rasm. Yoritgichlar tuzilishi va turlari. a- «Universal»; b- shiftli (potolokli); c-C-131ФM lampasi; d-ПУ-100; e-ПУ-200; f-tub yoritgich.
Sun’iy yoritish uchun cho’lg’amli (4.14-rasm a,c,d,e,f) va lyuminessentli (4.14-rasm , b) yoritgichlardan foydalaniladi. Turli xildagi ishlab chiqarish sharoitlari va binolar uchun maxsus elektr yoritgichlar va armaturalar qo’llaniladi. Portlash xavfi bo’lgan va gazlari mavjud bo’lgan
xonalar uchun maxsus xavfsizlantirilgan yoritgichlar qo’llaniladi (v,g,d). Bunday yoritgichlarning
usti berkitilgan bo’ladi. Sun’iy yoritgichlar o’z vazifasiga ko’ra ish, halokat va maxsus yoritgichlarga bo’linadi. Ishlab chiqarish bo’linmasiga va ishlarning turiga qarab, asosiy, umumiy
hamda aralash yoritgichlar qo’llaniladi.
Tabiiy yoritilganlik koeffitsiyentini aniqlash (TYoK) xona ichidagi nuqtaning Ei xuddi shu gorizontal tekislikda joylashgan butun osmonning tarqoq nuri bilan yoritilgan Em tashqaridagi 58
nuqtaning shu paytdagi yoritilganligiga nisbatan foiz hisobida olingan yoritilganlikdir.
Bir tomonlama yoritilganda xonaninig eng uzoq nuqtasi uchun TYoK ning minimal qiymati me’yorlanadi. Turar joy va jamoat binolarida polning yoki poldan 0,8 m balandlikdagi gorizontal
yuzaning yoritilishi aniqlanadi. Shu bilan bir vaqtda havo ochiq bo’lganda tarqoq yorug’lik bilan
yoritilishi o’lchanadi.
*100%
т и
E E
e •
Natijalari esa yuqorida keltirib o’tilgan formula bo’yicha hisoblab chiqariladi. Yuqoridan va aralash yoritiladigan binolarda TYoQ ning o’rtacha qiymati me’yorlanadi. Buning uchun tekshirilayotgan xonada bir-biridan teng uzoqlikda joylashgan beshta nuqtaning yorug’ligi aniqlanadi. Shu bilan bir vaqtda havo ochiq bo’lganda tarqoq yorug’lik bilan yoritilish o’lchanadi.
Keyin har bir nuqta uchun TYoK hisoblab chiqariladi. TYoK ning o’rtacha qiymati (E o’rta) quyidagi
formula bo’yicha hisoblab chiqariladi:
1
..... 2 2 3
1

  
• n
E E E E
E
n
урта
Bunda:
E1, E2,E3.En - har xil nuqtalardagi TYoQ qiymati;
n - TYoK ning hisoblab chiqarilgan qiymat miqdori.
Yoritilganlik asosan yorug’lik koeffitsiyenti (A) orqali xarakterlanadi, bu koeffitsiyent, masalan derazaning andozaiga qarab xonaning ichiga yorug’likning kirishini xarakterlaydi. Maxsus yorug’lik turiga nurlantirish maqsadida ishlatiladigan yorug’lik kiradi. Bu yorug’lik eritem nurlanishi deyilib, ishchilarni maxsus xona - fotariylarda yoki labirint koridorlaridan o’tkazilib ultrabinafsha nurlar bilan nurlantiriladi.
Nurlanishning yana bir turi bo’lgan bakteritsid nurlanishi esa, suv va havoni sterillash maqsadida ishlatiladi. Odamlarni evakuatsiya qilishga mo’ljallangan, falokat yoritgichlari 50 dan
ortiq ishchi-xizmatchilar ishlaydigan ishlab chiqarish xonalariga o’rnatiladi. Bunda yoritilganlik
darajasi 0,5 Lk bo’lishi etarlidir.
Ishlab chiqarish ob’ektlari binolari uchun tavsiya etiladigan yoritilganlik koeffitsiyenti (e) 4.4-jadval
Xonalar (bo’limlar) Yoritilgan vaqtida (e), % qiymati
yonidan kombinatsiyalang an
Chilangarlik, mexanik, yig’uv, elektr va yonilg’i apparatlarini ta’mirlash, dvigatellarni ta’mirlash, tibbiy bo’lim
3
10
Qismlarga ajratish, yuvish, bo’yash, qishloq xo’jaligi mashinalarini ta’mirlash, vulkanizatsiya, temirchilik, payvandlash, akkumulyatorlarni zaryadlash, asbob-anjom ombori, sinov stantsiyasi
0,5
2
Hayvon yoki parranda tutish, yem-xashak tayyorlaydigan xonalar
0,5-1,0
2
Veterinariya tashkilotlarining asosiy xonalari 1,0 -
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlashga tayyorlash xonalari 1,0 3
Garaj, qishloq xo’jaligi mashinalari va anjomlarni saqlash uchun, don omborlari, metall ombori.
0,2
1
59
Qoidaga muvofiq qishloq xo’jaligi inshootlari tashqi tomondan yoritiladi.Tunda ishlaganda ish joylarini hamda qo’zgaluvchi mashina agregatlarni, ya’ni agregatning to’la yo’li va butun
qamrab olish kengligini hamda ishlayotgan joyini kerakli miqdordagi yoritgichlar bilan ta’minlash
lozim. Buning uchun maxsus me’yorlar belgilangan. Kechasi dalada ishlayotgan mashina- traktor
agregatlarga dala sathidan 2-3 m balandlikda yoritish tizimi o’rnatiladi. Transport yo’lda yurganda
yoritgichlar mashinalarning pastki qismlariga joylashtiriladi.
Ma’lumki, ko’zga nur to’g’ridan-to’g’ri tushganda ko’z qamashib, ravshanlik katta
bo’lganda ma’lum vaqtgacha ko’z oldi qorong’ilashib, ob’ektlar yomon ko’rinadi yoki ko’rinmay
qolishi mumkin. Ana shu holatlarini oldini olish uchun yoritgichlarda qandillardan foydalanadilar.
Qandillarning afzalligi shundaki, ishlovchilarning ko’ziga lampalardan chiqayotgan nurlarni to’g’ridan-to’g’ri tushishidan saqlaydi.
4.15-rasm. Ю-16 fotoelektrik lyuksometrning tashqi ko’rinishi. 1-galvanometr; 2.3-selenli yorug’lik yutuvchi fotoelementlar.
Yorug’lik manbalarining ko’zni qamashtirish xususiyatini kamaytirishi, qandillarning
himoya burchagiga bog’liq. Konstruktsiyasi bo’yicha qandillar ochiq, himoyalangan, yopiq, chang
o’tkazmaydigan, namlik o’tkazmaydigan, portlash xavfidan himoyalangan turlarga bo’linadi. Xona va ish o’rinlarining yorug’liligini bir yilda bir marta Yu-16 turdagi lyuksometr bilan
o’lchab ko’rilishi lozim. Nazorat uchun savollar.

1. 
   Mehnat gigiyenasi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Ishlab chiqarish sanitariyasini ta’minlash asoslari nimadan iborat?
   
3. 
   Ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillar turlari va ularning inson organizmiga ta’sirini aytib bering.
   
4. 
   Xavfli va zarali omillardan himoyalanish usullari va vositalarini aytib bering.
   
5. 
   Mikroiqlim ko’rsatgichlari nimalardan iborat?
   
6. 
   Havoning nisbiy namligi va harakat tezligini o’lchovchi asboblar turini aytib bering.
   
7. 
   Shovqin nima va uning inson organizmiga salbiy oqibatlarini aytib bering.
   
8. 
   Titrash turlari, uning inson sog’lig’iga ta’siri va undan himoyalanish usullari.
   
9. 
   Nurlanishlar turlari va ularning inson organizmiga ta’sirini aytib bering.
   
10. 
    Nurlanishlardan himoyalanish usullari va vositalarini aytib bering.
    
11. 
    Yoritish turlari, vositalari va ularga qo’yilgan talablar nimalardan iborat?
    
12. 
    Yorug’lik miqdorini o’lchovchi asbob nima va o’lchov birlilgiga izoh bering. 60