|
ФИО
|
Тууылган жылы
|
Адреси
|
Хазирги адреси
|
Тел номери
|
Семья жпгдайы хаккында маглумат
|
1
|
Aimbetov Begis Ibayxanovich
|
06.08.2000
|
Nukus Samarqandskiy kóshesi 73
|
Nukus Samarqandskiy kóshesi 73
|
99-4513579
|
|
2
|
Alimova Nargiza Baxadur qizi
|
24.03.2002
|
Xojeli r/n Mustaqilliq koshesi b/n
|
Xojeli r/n Mustaqilliq koshesi b/n
|
99-5753172
|
|
3
|
Alimova Zulxumar Bazarbay qizi
|
14.05.1994
|
Shomanay r/n Seypnazarov 20
|
Shomanay r/n Seypnazarov 20
|
99-6893172
|
|
4
|
Allambergenova Nilufar Shukurullaevna
|
22.10.1994
|
Xojeli r/n Jipek jol 147/20
|
Xojeli r/n Jipek jol 147/20
|
91-3726270
|
2 bala
|
5
|
Ataxanova Nilufar Shuxrat qizi
|
01.01.2001
|
Xojeli r/n Musa Jalil 20
|
Xojeli r/n Musa Jalil 20
|
90-7006262
|
|
6
|
Bekbosinova Azada Perdebaevna
|
24.08.2002
|
Xojeli r/n Qirq-qiz kóshesi 6
|
Xojeli r/n Qirq-qiz kóshesi 6
|
91-3775038
|
|
7
|
Dauletbaev Asadbek Salamatovich
|
21.07.2001
|
Xojeli r/n Feruz kóshesi 102
|
Xojeli r/n Zamon kóshesi 9
|
91-3762822
|
|
8
|
Djollibaeva Umida Baxadir qizi
|
13.09.2001
|
Taxiyatas r/n S Avezov kóshesi 100
|
Taxiyatas r/n S Avezov kóshesi 100
|
99-5750913
|
|
9
|
Dosimbetova Raxima Bekpolatovna
|
12.06.1988
|
Xojeli r/n A Reymov kóshesi 38
|
Xojeli r/n Sh Rashdov kóshesi
|
91-3727880
|
1 qiz 2 bala
|
10
|
Jumaboeva Zebo O’razbay qizi
|
22.06.2003
|
Amudaryo tumani MFY Ayimbet kóshe
|
Yotoq xona
|
93-2035222
|
|
11
|
Fayzullaev Surajbek Xayrulla ulgi
|
20.06.2001
|
Amudaryo tumani Xitoy kóshesi b/n
|
Yotoq xona
|
99-7267443
|
|
12
|
Gayipov Javlonbek Shukurilla ulgi
|
10.06.2002
|
Xojeli r/n Sari shuńgul APJ
|
Xojeli r/n Sari shuńgul APJ
|
90-5955456
|
|
13
|
Joldasbaev Xursand Ergash ugli
|
05.06.2002
|
Xojeli r/n Samankól kóshesi APJ
|
Xojeli r/n Samankól kóshesi APJ
|
91-3850546
|
|
14
|
Jumabaev Muxriddin Shavkat uli
|
04.05.2002
|
Taxiyatas r/n Temir jol kóshesi 39
|
Taxiyatas r/n Temir jol kóshesi 39
|
90-7347279
|
|
15
|
Jumamuradov Qadamboy Erkaboy o’g’li
|
29.03.1996
|
Amudaryo tumani OOB maxallasi
|
Yotoq xona
|
99-3804973
|
|
16
|
Kalbaev Batir Maksetovich
|
08.05.1995
|
Xojeli r/n Samakól APJ
|
Xojeli r/n Samakól APJ
|
91-3794884
|
|
17
|
Koshimbetova Nasiba Ikrom qizi
|
09.04.2002
|
Taxiyatas r/n A Dosnazarov kóshesi 1
|
Taxiyatas r/n A Dosnazarov kóshesi 1
|
99-0342318
|
|
18
|
Najimatdinov Sardorbek Alauatdin uli
|
04.09.2001
|
Xojeli r/n Feruz kóshesi 102
|
Xojeli r/n Feruz kóshesi 102
|
90-5779581
|
|
19
|
Rametullaeva Dinara Baxtiyarovna
|
16.11.1990
|
Xojeli r.n Shadliq 9/2
|
Yotoq xona
|
90-6609016
|
1 bala 2 qiz
|
20
|
Saribaeva Durdana Maxset qizi
|
28.03.2002
|
Taxiyatas r/n Keneges 4
|
Taxiyatas r/n Keneges 4
|
90-7094728
|
|
21
|
Tursinbaeva Dildara Ulugbekovna
|
30.11.2000
|
Xojeli r/n T Eshmuratov kóshesi 18
|
Xojeli r/n T Eshmuratov kóshesi 18
|
91-3999148
|
|
22
|
Xudaybergenov Jasurbek Kadirbergenovich
|
16.01.2001
|
Taxiyatas Keneges kóshesi
|
Taxiyatas Keneges kóshesi
|
99-7349945
|
|
23
|
Xudaybergenova Oguljamal Orinbaevna
|
07.12.1998
|
Taxiyatas r/n X Yassabiy 32
|
Taxiyatas r/n Nayman APJ
|
97-7878098
|
|
24
|
Yuldasheva Sevara Salamatovna
|
01.04.2002
|
Xojeli r/n Musqatilliq kóshesi b/n
|
Xojeli r/n Musqatilliq kóshesi b/n
|
91-3709969
|
| 1-3 Фельдшер лаборант иши
Tayanich so’zlar
Anatomiya innervatsiya,somativ nerv sistemasi
Foydalanilgan adabiyotlar
1.E.G Umimiy psixologiya. Toshkent 2002-yil 1,2 kitob
2.A.X. Yugay N.A Mirachirova
Addendum.2 Telling the function of the heart
Addendum.1 Addendum.2
SCELETON
1. parietal[pə'raitl]a-tepa suyagi
2. vertebra['vərtibrə]n-umurtqa
3. frontal['frantl]a-peshona suyagi
4.vertebrae['və:tibri:]-umurtqalar
5. cervical['sə:vikǝl]a-bo'yin
6. clavicle['klæviklə]n-7ta bo'yin umurtqalari umurtqalari skillet foto
7. occipital[ɔk'sipitl]a-ensa suyagi
8. scapula['skæpjulə]n-kurak
9. skull[skal]n-bosh skeleti
10.ribſrib]n-qovurg'a
11. temporal['tempərəl]a-chakka suyagi
12. thorax['0ɔ:ræks]n-ko'krak
13. ulna['^lnə]-tirsak suyagi
14. dorsal['do:səl]-orqadan ymurtqa
15.spine[spain]-umurtqa pog'onasi
16. lumbar['lambə]-bel umurtqasi
17.pelvis['pelvis]-toz chanoq
18. sacrum['seikrəm]-dumg'aza
19. coccyx['köksiks)-chanoq
20. humorous[hju:mərəs]-yelka suyagi
21. radius['reidias]-bilak suyagi
22. phalanges[fæ'lændzi:z]- qo'l panjalari
23. femur['fi:me]-son suyagi
24. fibula['fibjulə]-kichik boldir
25. tibia['tibiə]-katta bolder
Addendum.3_checking_students_pronounciation_Addendum.4_answering_questions___Addendum.1_Addendum.2_descibe_the_hospital'>Addendum.3 checking students pronounciation Addendum.4 answering questions
Addendum.1 Addendum.2 descibe the hospital
1. to take the temperature['tempritſə)-
2. ward nurse - bemorxona hamshirasi haroratni o'lchamoq
3. condition[kən'diſən]n
4. chartſtſa:t]n temperature holat, axvoli chart-harorat varaqasi balnitsiya foto
5. to prescribe[pris'kraib]v
6. medicine['medsin]n-dori belgilab bermoq
7. to carry out['kæri]v bajarmoq
8. injection[in'dzekSən]n-muolaja,
9. prescription[pris'kripſən]
10. practice['præktis]n-amaliyot belgilangan
11. attentive[ə'tentiv]a-e'tiborli
12. ward[wɔ:d]n-bemor xonasi
13. to observe[əb'zə:v]v-kuzatmoq
14. to examine [ig'zamin]v-tekshirmoq
15. change[tSeind3]n-o'zgarish
Addendum.3
IN A HOSPITAL
I am a nurse. I work at a therapeutic (ichki kasalliklar) hospital. Many doctors and nurses work at the hospital. Our hospital is very large. Work at the hospital begins at 6 o'clock in the morning, The nurses begin to take the patients temperature' at 6 o'clock. They write it down in temperature charts”. Then the nurses give the patients medicines and carry out other prescriptions of the doctors. They open the window and air the wards". The doctors come at 9 o'clock in the
morning and begin to examine the patients. Each ward nurse' tells the doctor about her patients. As I am a ward nurse the doctors asks me about the condition of my patients Sometimes I tell him that they are well. And sometimes I tell the doctor that the temperature of some of the patients is high and the doctor prescribes some new medicine or injections". I like my profession very much. I know that much of the nurse's work can be learnt by practice" So I am very attentive" and try to observe any changes in a patient's condition.
Addendum.1
HEART' AND BLOOD?
Your heart is a wonderful organ that works during every minute of your life, You can help it work long and well. You can strengthen it, protect it from disease' by exercises and regular' regimen.
Take your pulse' and in such a way you can control the work of your heart.
Our pulse is about 70 beats" per minute, After heavy exercises the heart works faster and then the pulse will be faster too, perhaps 100(one hundred) beats. After a minute or two the pulse will be normal again.
About 5 liters of blood fill our arteries, veins" and capillaries Arteries carry' blood from the heart, Veins carry blood to the heart.
Blood has red blood cells", white blood cells and plasma. Today doctors can take blood pressure( B.P.)", listen to the heart, take blood tests and take cardiogram of the patient's heart.
Addendum.2 discus the proverb
Proverb: A merry' heart does' good like'a medicine.
Addendum.3 checking students pronounciation
Addendum.4 telling the function of the heart
Jurek foto
Addendum.1 read the text
Abu Ali ibn Sino - the famous Central Asian scientist, a doctor, a mathematician, a poet and philosopher. He was born in 980 in Afshana
near Bukhara. There he started medical and scientific work. Shoh Mansur was treated by Abu Ali ibn Sino and he was allowed to use shoh's rich library. In 1002 ibn Sino moved to Gorgan.
Abu-Ali ibn Sino(Avicenna) world fame, as you have rightly pointed out. All the heritage of medicine of the people of the East and Ancient Greece that came down to the XI th century, the results of his own experiments, observations and research found their reflections in this book. The "Canon" was written in Gorgan in 1012-1024. The author divided it into five books.
On 18 june, 1037 Ibn Sino died. His book " Canon" was translated into many foreign languages. "Canon " is the table book of every doctor in our days 1. allow[ə'lau]v-ruxsat bermoq 3.reflectior[ri'flekſn]n-aks etish 2. heritage[heritid3]n-meros 4. "Canon"-"Tib qonunlari”
Addendum.2 usage of the medical plants
Darilik osimlik foto
Addendum.1
NURSE
Manzura is our best ward nurse. She works at our hospital and everybody respects her very much. In the morning she always comes into the ward with a smile on her face. And every patient when he sees her kind smile feels better. Everything she does in the ward she does quickly and quietly. If there is a bed-patient in the ward Manzura comes up to him. She brushes his sheets' or changes them if it is necessary. She shakes his pillow! Then Manzura brings a basin and washes the patient's face and hands. She is especially patient with old people. Manzura makes injections, puts mustard plasters and cups. She never hurts her patient with a rude word.
The doctors always say: "When Manzura is at work we don't worry. We know that everything will be all right."
Addendum2
Some Good Rules for Nurse.
1. Read the order' of the doctor before you give medicine.
2. If you made a mistake in your work you must tell the doctor about it at
3. Do not be rude when you speak with patients. hundred ſ'handrid] (100)
Hamshira foto
Addendum.1
SIMPLE RULES FOR HEALTH.
Stand erect [irekt)- to'g'ri turing Sit erect-to'g'ri o'tiring Breathe in as much fresh air as you can toza havodan imkoni boricha ko'p nafas oling Sleep with your windows open every night - har tunda xona oynasini ochib uxlang Keep your feed dry and warm-oyog'ingizni quruq va issiq saqlang Keep your body clean-tanangizni ozoda saqlang When you are reading or writing, let the light come from behind your left shoulder-O'qiyotgan va yozayotgan vaqtingizda yoruqlikni chap yelkangiz tushishiga e'tibor qiling Take long walks in the open air as much as you can- Toza xavoda imkoni boricha ko'p piyoda yuring Get plenty of sleep- Miriqib uxlang.
Addendum.2
THE DOCTOR
When I am ill I go to bed And on the pillow lay my head.
The doctor comes and says, "Dear me!' Whatever can the matter be?”
He feels my pulse and sees my tongue, He tests my heart and then each lung;
He asks how old I am and then He takes his paper and his pen, And makes a note of things that taste So horrid", that I'm sure it's waste' To take them.
But he says: "Each noon Take this, and you'll be better soon.
Doctor foto
Addendum.1 read the text
THE WORK OF THE NURSE AT THE SURGICAL DEPARTMENT
From my practice at the surgical department I learnt some very important things that I think every nurse must remember:
When the nurse puts the dressing or changes it she must wear a steril gloves
The nurse's fingers must not touch' any sterile material. The mure must take the swabs dressings or take out stitches' only with forceps
The nurse must keep the wound dry
Most surgical wounds need careful attention. The nurse who takes care of the wounds must protect them from dust and make the dressing secure'
Addendum.2 fill in gaps
1. It is important...
2. It is necessary...
3. It is dangerous...
4. To touch sterile material with fingers;
5. to wear a mask;
6. to take out the stitches with forceps
Addendum.3 answer questions
1. Where are the nurse and the patient? Operasiya foto
2. What is she holding in her hands?
3. What is the nurse going to do?
4. Is the patient afraid or not?
Reja:
1. Eshitish vа muvоzаnаt а’zоsi.
2. Ko’rish а’zоsi.
3. Sеzgi а’zоlаri.
4. Tеri аnаlizаtоrli.
Tаyanch ibоrаlаr:
Chig’аnоq.
Fibrоs qаvаti.
Shох pаrdа.
Аnаlizаtоr.
Epidеrmis.
Qоrаchig’.
ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Хudоybеrdiеv R.Е., Ахmеdоv N.K., Zохidоv Х.Z., Аlаvi R.А., Аsаmоv S.А. «Odam аnаtоmiyasi» Tibbiyot оliy bilimgоhlаri uhchun dаrslik. Toshkent, «Ibn Sinо» nаshriyoti 1993 yil.
2. Sаfаrоvа D.D. «Оdаm аnаtоmiyasi» Tоshkеnt 2005 yil.
3. E.Qоdirоv. «Оdаm аnаtоmiyasi» Tоshkеnt 2003 yil
4. M.Krеpinа, P.P.Bоkеnt. «Аnаtоmiya chеlоvеkа» Pеdаgоgikа оliyogоhlаr uchun dаrslik.
5. Kоzlоv V.I. «Аnаtоmiya chеlоvеkа» Jismоniy mаdаniyat оliygоhlаri uchun dаrslik. 1978 yil (rus tilidа)
6. Ахmеdоv N.K. Аtlаs «Оdаm аnаtоmiyasi» Tоshkеnt 2005 yil.
7. Ахmеdоv N.K. «Оdаm аnаtоmiyasi» Tоshkеnt 1996-1998 yil (1-2 jilt).
8. Tоlipоv M.S. Аnаtоmiya (Bаkаlаvriyat mахsus sirtqi bo’lim uchun mа’ruzаlаr mаtni).
9. Sinеlnikоv R.А. Аtlаs «Аnаtоmiya chеlоvеkа» Mоskvа 1962.
Sezgi a'zolarining ahamiyati
|
1. Ma'lumki, tevarak-atrof muhiti xilma-xil hamda undagi tovushlar va hidlar, haroratga ko'ra juda rang-barang bo'ladi. Atrof muhit bilan odam organizmi muttasil bir-biriga bog'liq. Bu bog'lanish sezgi a'zolari orqali ta'minlanadi, ya'ni tashqi muhitning barcha omillari sezgi a'zolariga ta'sir etadi va ularning bosh miyadagi markazlariga qabul qilinadi.
Bosh miya po'stlog'ining turli qismlarida maxsus nerv hujayralari to'plami joylashgan bo'lib, ularni I. P. Pavlov analizatorlar (sezgi a'zolarining markazlari) deb atagan. Har bir analizator uch qismdan tashkil topgan:
1. Analizatorning periferik qismi, ya'ni retseptor. Bu maxsus nerv tuzilmasi bo'lib, tananing turli qismlarida (teri, pay, ko'z, quloq, burun, til, ichki a'zolar va qon tomir devorlarida) joylashgan. Retseptorlarning soni juda ko'p, masalan, terining I sm' sathida 200-400 tagacha,butun sathida esa 8 mln ga yaqin retseptor bor.
Barcha ichki a'zolarda taxminan I mlrd ga yaqin retseptor bor. Tashqi va ichki muhitning barcha o'zgarishlari retseptorlar orqali qabul qilinadi.
Retseptorlar joylashuviga ko'ra ikki xil bo'ladi:
a) tashqi retseptorlar - bular tashqi muhit ta'sirini (o'zgarishlarini) qabul qiladi. Bularga ko'rish, eshitish, muvozanat, teridagi og'riqni, issiq-sovuqni, siypalashni sezuvchi, til va og'iz shilliq qavatidagi ta'm bilish, burun shilliq qavatidagi hid bilish retseptorlari kiradi;
b) ichki retseptorlar - bular odam tanasining ichki qismidagi o'zgarishlarni qabul qiladi. Bularga me'da-ichak va boshqa ichki a'zolarda, qon tomir devorlarida, tan a muskullarida, pay va bo'g'imlarda joylashgan retseptorlar kiradi.
2. Analizatorning 0 'tkazuvchi qismi - bu sezuvchi nerv tolasidan iborat bo'lib, u retseptordan ta'sirni qabul qiladi va uni analizatorning markaziy qismiga o'tkazadi.
3. Analizatorning markaziy qismi bosh miya po'stlog'ining turli sohalarida joylashgan sezuvchi nerv markazlaridan iborat. Bu markazlarda muayyan sezgi a'zolaridagi retseptorlardan kelgan ta'sir analiz va sintez qilinib, ularning mazmuniga ko'ra javob reaksiyasi hosil bo'ladi (1-rasm).
|
1- hid bilish markazi bosh miya po'stlog'i chakka qismining oldingi yuqori sohasida; 2- ko'rish markazi ensa sohasida; 3- eshitish markazi bosh miya, po'stlog'i chekka qismining pastki sohasida; 4- ta'm bilish markazi bosh miya po'stlog'i chekka qismining yuqori o'rta sohasida; 5- barmoq terisidagi paypaslash markazlari bosh miya po'stlog'i tepa qismining o'rta sohasida.
|
|
Analizatorning yuqorida aytilgan uchala qismining qaysi biri shikastlansa (kasallansa), muayyan sezgi a'zosining ish faoliyati buziladi. Shunday qilib, yuqorida aytilganidek, odam organiz¬mining atrof-muhit bilan munosabati, ya'ni tashqi muhitning rang-barang ta'siri va o'zgarishlarini qabul.qilish - ko'rish, eshitish, hid bilish, ta'm bilish va teri analizatorlari orqali ta'minlanadi.
|
|
2. Ko'rish a'zosi (ko'rish analizatori)
|
|
Ko'rish analizatorining ahamiyati. Ko'rish a'zosi - ko'z yordamida odam tevarak-atrofdagi buyumlarning rangi, tuzilishi, hajmi, bir-biridan farqini ajratadi; o'simlik va hayvonot olamini o'rganadi; rassomlik, me'morlik, haykaltaroshlik san'atlarining mahsulotlaridan bahramand bo'ladi, tabiat go'zalliklaridan zavqlanadi.
|
|
Ko'rish odamning mehnat faoIiyatida muhim o'rin tutadi. Ko'rish orqali inson o'qishni, yozishni va mehnatning boshqa turlarini o'rganadi, bilim oladi, hunar egallaydi. Binobarin, ko'rish orqaIi odamning ichki dunyosi boyiydi, uning tevarakatrof, tabiat, san'at haqidagi tushunchasi ortadi, fikrlash qobiliyati, aql¬idroki, ongi rivojlanadi.
Ko 'zning tuzilishi. Ko'z bosh suyagining maxsus chuqurchasida - ko'z kosasida joylashgan. Ko'z ko'z soqqasidan, ko'rish nervi va yordamchi qismlardan (ko'z soqqasini harakatlantiruvchi muskullar va ular¬ning nervlari, qovoq va kipriklar, yosh bezlari, qon tomirlari kabilardan) iborat (2-rasm). Ko 'z soqqasi yumaloq tuzilgan bo'lib, oldingi va orqa qutblarga ega bo'ladi.
|
|
Ko'z soqqasi tashqi va ichki qismlardan iborat. Tashqi qismi uch qavat: tashqi - fibroz, o'rta - qon tomir va ichki - to'rsimon pardadan tashkil topgan. lchki qismiga ko'z ichi suyuqligi, ko'z gavhari va shishasimon tana kiradi. Ko'z soqqasining tashqi - fibroz pardasi ikki qismga bo'linadi. Uning oldingi qismi shox parda deb ataIib, u shishadek tiniq, yorug'Iik nurlarini sindirish xususiyatiga ega. Tashqi fibroz pardaning yon va orqa qismi ko'zning oq pardasi (sklera) deb ataladi. Ko'z soqqasining qon tomir qavati nomiga monand, qon tomirlariga boy bo'lib, ko'z to'qimalarini oziq moddalar va kislorod bilan ta'minlaydi.
shitish analizatorining ahamiyati. Odamning umri butunlay uzluksiz tovushlar dunyosining ta'siri ostida o'tadi: qushlar, hayvonlar, odamlarning ovozi, musiqa ohanglari, texnika vositalarining tovushi - bularning barchasi odamning eshitish a'zosiga ta'sir qiladi va tovush sifatida qabul qilinadi.
Eshitish va nutq bir-biri bilan chambarchas bog'liq, chunki bola nutqining rivojlanishi uchun uning eshitish a'zosi normal bo'lishi kerak, ya'ni u eshitgan so'zlarini takrorlaydi, natijada uning nutqi rivojlanadi. Bola tug'ilishidanoq eshitish a'zosining faoliyati buzilgan bo'lsa, u tovushni eshitmaydi, natijada aytilgan so'zlarni takrorlay olmaydi, ya'ni uning nutqi rivojlanmaydi. Shuning uchun ham tug'ma karlar gung ham bo'ladi. Shuningdek, eshitish qobiliyati past bo'igan odamning nutqi ham yaxshi rivojlanmaydi.
Eshitishning ahamiyati yana shundan iboratki, odam hayotdagi ba'zi voqealarni ko'rgandagiga nisbatan, ularning mazmunini eshitganida to'liqroq tushuncha oladi. Masalan, odam biror spektaklni televizordan ovozsiz tomosha qilganda olgan tushunchasiga nisbatan shu spektaklning mazmunini radio orqali eshitganida to'liqroq tushunchaga ega bo'ladi.
|
|
Binobarin, eshitish a'zosining faoliyati normal bo'lishi avvalo har bir odamda bolaligidan bosh lab nutq paydo bo'lishi va rivojlanishiga imkon beradi. Bolaning keyingi hayoti davrida esa eshitish va nutqning birgalikda rivojlanishi uning tarbiyalanishida, bilim olishida, hunar o'rganishida, musiqa san'atini tushunishi va barcha ruhiy faoliyatining shakllanishida muhim o'rin tutadi.
Eshitish a'zosi - quloqning tuzilishi. Eshitish a'zosi bo'igan quloq bosh suyagining chakka qismida joylashgan. U uch qismdan: tashqi, o'rta va ichki quloqdan iborat (6-rasm).
Tashqi quloq - quloq suprasi va tashqi eshitish yo'lidan iborat. Quloq suprasi elastik xususiyatga ega bo'lgan tog'aydan tashkil topgan, ustidan teri bilan qoplangan. Tashqi quloq yo'lining oxirida biriktiruvchi to'qimadan tashkil topgan 0,1 mm qalinlikdagi nog'ora parda bo'lib, u tashqi quloq yo'lini o'rta quloq bo'shlig'idan ajratib turadi.
|
O'rta quloq bo'shlig'i Evstaxiy naychasi yordamida burun halqumga tutashgan. O'rta quloqda bir-biri bilan ketma-ket birikkan uchta eshitish suyakchalari (bolg'acha, sandon, uzangi) tovush to'lqinlari ta'sirida nog'ora pardada hosiI bo'igan tebranishni ichki quloqqa o'tkazadi.
lchki quloq - bo'shliq va ilonizisimon kanalchalar sistemasidan, ya'ni suyak labirintdan iborat. Suyak labirintning ichida parda labirint joylashgan, ular orasidagi torgina bo'shliqda perilimfa suyuqligi bo'ladi. Parda labirintning ichida esa endolimfa suyuqligi bo'ladi. Suyak labirintda chig'anoq bo'lib, uning ichida tovushni sezuvchi hujayralar, ya'ni eshitish retseptorlari joylashgan.
Suyak labirintning dahliz va yarim doira kanalchalar deb ataluvchi qismidagi xaltasimon tuzilmalarda odam tanasining fazodagi muvozanatini ta'minlovchi vestibulyar analizator retseptorlari joylashgan.
Eshitish a'zosining funksiyasi. Yuqorida aytiIgan tashqi, o'rta va ichki quloqning har biri o'ziga xos funksiyani bajaradi. Quloq suprasi tovush to'lqinlarini to'plash va uni quloqning tashqi yo'liga yo'naltirish vazifasini o'taydi. Ayniqsa yuksak rivojlangan umurtqali hayvonlarda (it, ot, quyon, qo'y va boshqalarda) quloq suprasi muskullari yaxshi rivojlangan bo'lib, ular tovush kelgan tomonga quloqlarini ding qilib harakatlantira oladilar. Odamda quloq suprasini harakatlantirish imkoni bo'lmasa-da, u tovushni to'plash va uni quloq yo'li tomon yo'naltirish imkoniyatiga ega. Tashqi quloq yo'li tovush to'lqinlarini nog'ora parda tomon o'tkazadi. Tovush nog'ora pardani tebrantiradi, uning tebranishi eshitish suyakchalari orqali ichki quloqning 'chig'anog'i hamda yarim doira kanalchalardagi perilimfa va endolimfa suyuqliklarini to'lqinlantiradi.
Ularning to'lqinlanishi chig'anoq ichidagi eshitish retseptorlarini qo'zg'atadi. Bu retseptorlar juda mayda sezuvchi nerv tolalari bo'lib, endolimfa to'lqinlanganda ular silkinadi va qo'zg'aladi.
Birinchi bolib kim har bir analizatorlar bir-biriga bag’liqligini ispotlagan?
Og’iz boshlig’i shilliq qabatining epitelliyasida yomaloq yoki ovalniy shaklidagi ta’m bilish piyozchalar joylashgan.har bir piyozchada nechta ta’m bilish hujayralar boladi?
tilda qanday sezuvchi ta’m bilish retseptorlar joylashgan?
hid bilish analizatoriga nimalar kiradi?
gigiena talablariga ko’ra oqiyotgan yoki yozyodgan vaxtda kitob bilan ko’zning orasi necha sm metr dan ka’m bolmasligi kerak
VI BOB. ANALIZATORLAR FUNKSIYALARINING UMUMIY QONUNIYATLARI.
Axborotni qabul qilish va qayta ishlash analizatorlar, ya’ni sezgi organlari orqali amalga oshiriladi. Tashqi olamdagi ta’sir, nerv signallari holida bosh miyadagi nerv markazlariga yetkaziladi. Bu signallar bosh miyaning turli bo’limlarida qayta ishlanib, uning oliy bo’limida sezish, tasavvur qilish, anglash bilan yakunlanadi.
I.P.Pavlov har bir analizator bir-biriga bog’ilq bo’lgan uchta periferik, o’tkazuvchi va markaziy qismdan iborat ekanini birinchi bo’lib isbotladi. Reseptorlar analizatorlarning periferik qismi hisoblanadi, bular ma’lum ta’sirga javob beruvchi nerv uchlari bilan tugaydi. Retseptorlar tuzilishi, joylashishi, funksiyasiga ko’ra turli xil bo’ladi. Qo’zg’alishni retseptordan bosh miya katta yarimsharlariga o’tkazuvchi markazga intiluvchi neyronlar analizatorning o’tkazuvchi qismini tashkil etadi. Bosh miya katta yarimsharlarining ma’lum retseptorlardan ta’sirni qabul qiluvchi qismlari analizatorning markaziy qismini tashkil etadi. Analizatorning barcha qismlari bir butun holda ishlaydi. Qandaydir analizatorning bir qismi shikastlansa, uning funksiyasi buziladi.
Odamning mehnat faoliyatida analizatorlarning roli juda muhim. Agar bolaning turli organlaridan, turli sezgi a’zolaridan ta’sir kam borsa, bosh miya rivojlanishdan orqada qoladi. Tashqi olamdagi turli xil ta’sir avval retseptorlarda, so’ngra bosh miya bo’limlarida analiz qilinadi. Ta’sirning har tomonlama nozik analizi bosh miya katta yarimsharlarida amalga oshadi.
6.1. Taktil analizatorlari.
Sezgi a’zolariga tananing barcha sohasida joylashgan retseptorlar va muskullar, qon tomirlar devoridagi retseptorlar va boshqalar kiradi. Analizatorlarning miya po’stlog’idagi qismi shikastlansa yoki olib tashlansa, ta’sir murakkab analiz va sintez qilinmaydi. Masalan, miya po’stlog’idagi eshitish analizatorlari joylashgan chekka qismi olib tashlansa, ta’sirning nozik tabaqalanishi yo’qoladi.
Asab tizimining faoliyati uchun tashqi mo’hit omillari va boshqa ta’sirotchilar doimiy ravishda butun organizmga ta’sir qilib turishi kerak. Ko’pgina sezgi organlarining shikastlanishi natijasida ta’sirning ular orqali bosh miyaga yetarli kelmasligi tufayli odam aktiv faoliyatini yo’qotadi, doimo uxlaydi, bunday odmani saqlanib qolgan sezgi organlariga ta’sir etish bilangina uyg’otish mumkin. Tekshirishlardan ma’lum bo’lishicha, sensor ta’sirotning yo’qolishi diqqatni to’plash, mantiqiy fikrlash, aqliy mehnat qilish xususiyatlariga salbiy ta’sir etadi. Sezgi a’zolari orqali ta’sirni tashqi muhitdan, ichki organlardan retseptorlar bo’ylab qabul qilinishi tufayli organizmning tashqi va ichki muhiti haqidagi ma’lumotlar bosh miyaga yetib boradi.
Axborotning retseptorlardan bosh miyaga borishi natijasida organizm o’z-o’zini boshqaradi. Masalan, qonning tarkibi o’zgarsa, shunga yarasha qon tomirlar devorida qo’zg’alish, tormozlanish vujudga keladi.
Organizmning sensor tizimlari yoki analizatorlariga ko’rish, eshitish, vestibulyar apparat, ta’m bilish, hidlash, teri va ichki organlarda sodir bo’ladigan o’zgarishlarni qabul qiladigan interoretseptorlar yoki visseral sensor tizimlar kiradi.
6.2. Ta’m bilish analizatori
Og’iz bo’shlig’i shilliq qavatining epiteliyasida yumaloq yoki oval shaklidagi ta’m bilish piyozchalari joylashgan. Har bir piyozchada 2-6 ta ta’m bilish hujayralari bo’ladi. Katta odamda piyozchalarning umumiy soni 9 mingtagacha yetadi. Ular tilning shilliq qavatidagi so’rg’ichlarda joylashgan. Tilning uchida 150-200 ta zamburug’simon ta’m bilish piyozchalari, asosida esa bargsimon piyozchalar bor. Bundan tashqari, ta’m bilish piyozchalari yumshoq tanglay yuzasida, yutqinning orqa devorida va hiqildoq ustida juda siyrak joylashgan. Har bir ta’m bilish piyozchalaridagi 2-3 ta nerv tolalaridan markazga intiluvchi impulslar o’tadi.
Tilda shirin, achchiq, nordon va sho’rni sezuvchi ta’m bilish retseptorlari joylashgan. Shiringa tilning uchi, achiqqa asosi, nordonga ikki yon qismi, sho’rga esa tilning uchi va asosi sezgir bo’ladi. Moddalarning ta’mi ular suvda yoki so’lakda erigan holda qabul qilinganda yaxshi seziladi. Nordon reflektor ravishda yurak qisqarishini tezlatadi, qon tomirlar devorini toraytiradi, teri haroratini pasaytiradi. Shirinlik tomirlarni reflektor ravishda kengaytiradi, oyoq qon tomirlarining qonga to’lishini yaxshilaydi, miyaning ichki bosimini kamaytiradi va tana haroratini oshiradi. Yangi tug’ilgan bola hayotining birinchi soati va birinchi kunidagi nordon, achchiq, sho’r va shirin ta’sirga javob reaksiyasi ta’sirlovchining tabiatiga mos kelmaydi. 8-10 kundan boshlab shirinlikka adekvat reaksiya paydo bo’la boshlaydi.
Bir yoshdan to 6 yoshgacha ta’m bilish reseptorlarining sezuvchanligi ortib boradi. Maktab yoshidagi bolalarning ta’m bilishi katta odamlarning ta’m bilishidan uncha farq qilmaydi. Keksalarda ta’m bilish sezgisi kamayadi.
6.3. Hid bilish analizatori
Odam turli moddalarning hidini burunni yuqori chig’anoqlarining o’rta qismi va burun to’sig’ining shilliq pardasidagi maxsus retseptorlar orqali sezadi. Hid bilish hujayralari joylashgan shilliq pardaning yuzasi 5 sm2 keladi. Hid bilish hujayralarining o’siqlari hidlash nervini hosil qiladi. Moddaning zarrachalari hidlash nervini hosil qiladi. Moddaning zarrachalari hidlash sohasining shilliq pardasiga tushib, hid bilish hujayralariga ta’sir etishi natijasida hid sezgisi vujudga keladi.
Hid bilish tufayli odam va hayvonlar turli gazlarni va ovqatning hidini sezadi. Hid sezgisi nihoyatda o’tkir va nozik. Modda havoda juda oz tarqalgan bo’lsa ham odam uning hidini sezadi. 1 litr havoda 1:1000000 g nisbatda efir bo’lganda ham odam uning hidini biladi. Hidlash organi ayniqsa vodorod sulfid gazi hidiga nihoyatda sezgir bo’ladi. Ba’zi bir hayvonlarda hid bilish sezgisi juda ham nozik bo’ladi. Ba’zi iskovich itlar nihoyatda kuchsiz hidni ham sezadi.
Yangi tug’ilgan bola binafsha, valeriana, anis va boshqa nohush hidlarga nisbatan yuz mimikasini o’zgartirish, nafas olish va puls o’zgarishi bilan javob beradi. Kuchli hid ta’sir ettirilganda u chuqur va tez-tez nafas oladi hamda tomir urishi o’zgaradi. Bola 4 oylik bo’lganidan boshlab turli hidlarni to’liqroq ajratadi. Bog’cha yoshidagi bolalarda hidlash retseptori rivojlanishda davom etadi.
6.4. Ko’rish analizatori
Ko’rish analizatori tashqi dunyodagi narsalarning hajmi, rangi, shakli, masofasi haqida tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Mehnat faoliyatida ko’rish analizatori juda muhim rol o’ynaydi.
Ko’zning bevosita ta’sirlovchisi yorug’lik, binobarin, yorug’lik ko’z retseptorlariga ta’sir etib, ko’rish sezgisini hosil qiladi. Ko’rish organik 10-12 yoshgacha morfologik va funksional jihatdan rivojlana boradi.
Ko’zning tuzilishi. Ko’z soqqa va uni o’rab turgan yordamchi apparatdan tashkil topgan. Ko’z soqqasi yumaloq bo’lib, ko’z kosasi chuqurchasida joylashgan. Uning devori uch qavatdan: tashqi- oqsil parda (sklera), o’rta- tomirli parda va ichki –to’r pardadan iborat. Oqsil qavat (sklera) ning rangi oq bo’lib, bir qismi qovoqlar ostidan ko’rinib turadi. Skleraning orqa tomonidagi qismi teshik bo’lib, ko’rish nervi shu teshikdan o’tadi. Skleraning oldingi qismi tiniq, qavariqroq bo’lib, shox pardani hosil qiladi. Tashqi yoki sklera qavatning 1/5 qismi muguz pardaga, 4/5 qismi orqa oqsil pardaga to’g’ri keladi. Shox pardada qon tomirlar bo’lmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |