Haywanat aleminde psixik funksiyalar evolyusiyasi

Haywanat aleminde psixik funksiyalar evolyusiyasi.

Joba :

1. 
   Psixika materiya evolyusiyasinin’ nátiyjesi retinde.
   
2. 
   Seskeniwshenlik hám tropizmlar.
   
3. 
   Instinktlar, kónlikpeler hám haywanlardıń intellektual hatti-háreketleri.
   

Psixik funktsiyalardıń ortalıq hám organlardıń dúzilisi menen baylanıslılıǵı. Psixika hám ortalıq. Mıy hám psixika.

Insan sanasın. Ań rawajlanıwında miynettiń roli. Sananıń psixologiyalıq xarakteristikası hám dúzilisi.

Psixika materiya evolyusiyasining nátiyjesi retinde.

Psixikaning payda bolıwı materiyaning uzaq rawajlanıwı menen tusintiriledi. Barlıq materiya, jansız anorganiq materiyadan tartıp, tap materiyaning joqarı hám de quramalı forması - insan miyasigacha materiallıq álemdiń ulıwma ózgesheligi bulmish sáwlelendiriw ózgeshelikine, yaǵnıy tásirinlerge juwap qaytarıw qábiletine iye. Sáwlelendiriw formaları materiyaning jasaw formalarına baylanıslı.

Jansız tábiyaatda háreket dene yamasa elementlardıń óz-ara mexaniq, fizikalıq yamasa ximiyalıq munasábetleri formasında nomoyon bolıwı múmkin. Mısalı, suwdiń dárya qurǵaqlıqların, jar taslardı juwıwı hám emirishi, quyash nurınıń aynadan sawleleniwi (sinib qaytıwı ).

Tiri materiyaga ótiwde hárekettiń formaları sapa tárepten ózgeredi. Tiri materiyaga sáwlelendiriwdiń biologiyalıq formaları xos bolıp tabıladı. Tiri materiyada sáwlelendiriwdiń jańa forması - psixik sáwlelendiriw payda boladı.

Materiyaning evoltsiyasida jansız materiyadan janlı materiyaga ótiwdi túrli teoriyaler túrlishe túsintirediler.

Usılar arasından akademikalıq A. I. Oparin tárepinen ilgeri surilgan teoriyanı kórsetip ótiw múmkin. Oparin gipotezasiga muwapıq, bunnan shama menen 2 milliard jıllar burın atmosferada kislorod ajralıp shıqqan. Bul organiq elementlarda fotoximik reakciya hám fotosintez processlerdiń júzege keliwine sebep bolǵan. Aqıbette Koatservatlar dep atalǵan aktiv belok molekulaları payda bolǵan. Koatservatlarda turmıstıń tiykarǵı belgileri - assimilyatsiya hám dissimilyatsiya processleri payda bolǵan. Koatservatlar sırtqı ortalıqtaǵı " ozuq" elementlardı tańlap ózlestirganlar. Olar yashash uchun zarur bo'lgan (biotik) moddalarga málim dárejede Seskanish menen juwap bergenler hám turmıs iskerligi ushın tikkeley kerek bolmaǵan (abiotik) elementlarǵa salıstırǵanda indifferent (befarq) munasábette bolǵanlar.

Seskanuvchanlik hám tropizmlar

Biz joqarıda kórip ótken seskanuvchanlik ósimliklerden tartıp haywanlarǵa shekem bar. Seskanuvchanlik tiri organizlarning biologiyalıq áhmiyetke iye bolǵan (biotik) tásirinlerge juwap qaytarıw qábileti bolıp tabıladı. Ápiwayı, bir kletkalı tiri organizmlerdayoq elementar seskanuvchanlik ózgesheligi bolıp, olar sırtqı ortalıq tásirine háreket menen juwap qaytaradılar.

Biotik faktorlarǵa arnawlı háreketler menen juwap qılıw usıllarına tropizm yamasa taksislar dep ataladı. Tropizmlar hár túrlı boladı : fototropizm - tiri organizmdiń jaqtılıq tásiri astında háreketke keliwi; termotropizm - tiri organizmdiń ıssılıq tásiri astında háreketke etiwge beyimligi; xemotropizm - tiri organizmdiń málim fizikalıq-ximiyalıq ortalıqtı tańlap alıwǵa bolǵan beyimligi; tapotropizm - tiri organizmdiń mexaniq qo'zgatuvchi tásiri astında háreketke keliwi hám t.b. Ósimlikler áleminde sáwlelendiriwdiń biologiyalıq forması tek ǵana tropizmlardan ibarat.

Haywanlarda tásirlanishning jańa túri - Sezuvchanlik júzege kelgen. Seskanuvchanlikdan seziwsheńlıqqa ótiw basqasha turmıs tariyxı menen baylanıslı.

A. N. Leont'evning gipotezasiga kóre, seziwsheńlıq " genetikalıq tárepten qaraǵanda, ortalıqtıń organizmdi basqa taasirlenisler menen baylaw, organizmdi ortalıqta móljel alıwǵa járdem beretuǵın, signallıq wazıypasın otawshı tásirinlerge juwap tásirinen bólek zat emes".

Haywanlarda seziwsheńlıq taraqqiy etedi, sezim shólkemleri (aǵzaları ) quram tabadı. Zatlardıń tiykarınan bıyparq, yaǵnıy organiq mútajliklerdi qandirmaydigan belgileri (xidlari, formaları, reńleri) signallıq áhmiyetine iye boladı. Usınıń nátiyjesinde hátte eń ápiwayı haywan da málim sharayatta tek biotik qo'zgatuvchilarga emes, bálki áyne sol konkret jaǵdayda biotik qo'zgatuvchining payda bolǵanınan signal beretuǵın abiotik, indifferent qo'zgatuvchilarga da juwap bere baslawı múmkin.

YAshash usılınıń ózgeriwi menen kóp kletkalı organizmlerde deneleriniń dúzilisi de quramalılasıp baradı, málim túrdegi qozǵawtıwshılardı sáwlelendiriwshi arnawlı organlar - SEZGI ORGANLARI rawajlanadı, AKS penenettirish Shakllari da ádewir quramalılasadı.

Nerv sisteması rawajlanıwı nerv sisteması rawajlanıwı, sezim organlardıń rawajlanıwı menen, haywanlardıń turmıs keshiriwi tárizine maslasıwshanlıq, atqarıw qiluvchanlik menen birge, informaciya alıw processinde tikkeley qatnasatuǵın háreket shólkemleri rawajlanıwı menen bekkem baylanısqan bolıp tabıladı.

Haywanlar áleminde sáwlelendiriwdiń hár qıylı daǵı barlıq formaları arasındaǵı ulıwmalıq hám olardıń hatti-háreketleriniń mexanizmlerin esapqa alǵan halda haywanlardıń INSTINKTIv háreketleri, ko'nikmalar hám aqliy (intellektuallıq ) hatti-háreketleri parıq etedi.

Instinktlar

Instinktlar haywanlar hatti-háreketleriniń quramalı, tug'ma forması bolıp tabıladı. Mısalı : qustıń ın soǵıwda paqal, ılay tańlawı, órmekshilerdiń toqıw kórkem óneri. Pal hárre óz kateklerinde go'yo puqta esap etip turǵanday, anıq joba menen quradi. Bunnan tısqarı pal hárrelerinde bir-birine xabar beriw qábileti bar. Instinktlar bir qatar kelisiw háreketleri dizbesinen ibarat. Bir hárekettiń tamamlanishi basqa háreketti payda etedi. Instinktiv háreketler júzeki kuzatganda óziniń " maqsetke muwapıqliligi" menen kisin tańlanıwda qaldıradi. Biraq bul " maqsetke muwapıq" hatti-háreketlerde maqsetti ańǵarıwdı ushıratmaymiz. Instinktlar málim sırtqı qozǵawtıwshı (lar) dıń tásir kórsetiwine juwap jol menende júzege keledi. Instinktiv hatti-háreket derlik ózgermeydi, lekin bul hárekettiń qandayda bir zárúrli bólegi ózgerip qalsa, ol hár gezek maqsetke muwapıqlıǵın joǵatadı. Mısalı, eger pal hárreleriniń pal saklash ushın jasalǵan uyaların arqa tárepinen qırqıp qóyılsa (yaǵnıy tagi tesip qóyılsa ), bunday halda pal hárre málim muǵdardaǵı asalni tagi tesik uyaga salıp, eger pal uyaning tagidan qashannan berli oqib ketken sonda da, uyaning awızın ústki tárepden mum menen jasırıp quya beredi. Háreketlerdiń instinktiv formaları tek turaqlı sharayatlardagina maqsetke muwapıqdirlar. Sonı belgilengenler etip etip ótiw kerek, eger málim instinktlar bir túrdegi barlıq organizlarga tán sonda da, lekin olardı ámelge asırıw bólek organizmlerde azmaz basqashalaw boladı. Instinktiv hatti-háreketlerdiń áne sonday salıstırǵanda hár túrlı tárzde ámelge asırılıwı jasaw sharayatı keskin ózgergen halda organizmler turining saqlanıp qalıwına múmkinshilik beredi.

ko'nikmalar

YUksak taraqqiy etken haywanlar turmısında, atap aytqanda sút emizuvchilarda hatti-hárekettiń jáne de áynelew sáwlelendiriwge járdem beretuǵın jańa, jıldamlaw formaları kóbirek rol oynaydı. Bular - kónlikpeler (hárekettiń individual tárzde arttırılǵan formaları ). Kónlikpe degende haywanlarda shártli baylanısıwlar tiykarında júz beretuǵın hám avtomatikalıq túrde júz bóliwshi háreketler túsiniledi. Instinktlar sıyaqlı kónlikpeler de rawajlanıwdıń túrli basqıshlarında ushraydı. Lekin ayqın kórsetilgen kónlikpelerdi tek bas penenmiydiń qabıqına iye bolǵan haywanlardagina kóriw múmkin.

Haywanlar kónlikpeleriniń quramına kiretuǵın háreket elementleri haywan tiyisli bolǵan turning tájiriybesin qayta tiklovchi tug'ma háreketlerden de tákirarlaw processinde bekkemlengen tosınarlı háreket úlgilerinen ibarat bo'lmog'i múmkin. Haywanlarda payda etińan (bolǵan ) kónlikpeler sharayat quramalılasıwı yamasa ózgeriwi menen ózi de ózgeriwi, jańa, ózgertirilgen jaǵdayǵa kóshiwi múmkin. Kónlikpeler bir-birlerinen zárúrli tárepten parıq etiwleri múmkin: bir jaǵdayda kónlikpeler ózleriniń avtomatizmlariga kóre instinktlarga jaqınlashsalar, basqa bir jaǵdayda intellektuallıq háreketlerge jaqınlashadilar.

Haywanlardıń intellektuallıq háreketleri

Ayırım zatlar ortasındaǵı quramalı munasábetlerdiń sáwlelendiriliwi intellektuallıq háreketlerdiń tiykarın sırtqıl etedi. YUksak dárejede taraqqiy etken haywanlar zatlar ortasındaǵı munasábetlerdi paykay (bahalay) aladılar hám usı jaǵdayǵa qaray, onıń nátiyjesin aldınan kóre aladılar. Bunday háreketti intellektual (intellektuallıq ) háreket tipi deyiw múmkin.

Ilimpazlar joqarı dárejede taraqqiy etken haywanlar arasında primatlarni (adamsimon meshinlerdi) bólek orınǵa qóyadılar. Olardıń iskerliginiń aktivligi, bunıń ústine olarda kózdiń joqarı dárejede taraqqiy etkenligi olardıń aqıl dóńgeleklerin kútá úlken túrde keńeytiredi, tájiriybe baylıqların asa asırıp jiberedi, kónlikpelerdiń quram tabıwı hám de háreket formalarınıń payda bolıwı ushın basqa haywanlardagiga qaraǵanda quwatlı tıykardı júzege keltiredi.

Meshinler intellekti (aqli) olardıń quramalı máselelerdi echa alıwları menen ajralıp qalmay, bálki olar iskerliginiń baǵdarı menen de xarakterlenedi. Meshinler qolına túsip qalǵan zatlardı saatlar dawamında mayda bóleklerge ajratadılar, adamlardı hár túrlı usıllar menen óz qápesleri aldına tartadılar, erda sudralib ketip atırǵan hashoratni gúzetip tura aladılar. Meshinler turpayı daǵı bunday ayrıqshalıqlardıń kelip shıǵıwına olardıń jasaw usılı sebep bolǵan. Basqa haywanlarǵa salıstırǵanda meshinlerde háreketlerdiń rawajlanıw dárejesi qol tipidagi aldınǵı ayaqlardıń bar ekenligi menen de baylanıslı. " Qo'l" dıń bar ekenligi sebepli meshinler aylana daǵı zatlar menen júdá quramalı munasábetlerge kirisiw múmkinshiligine iye esaplanadı.

Málim sharayatlarda meshinlerde háreketlerdiń instinktiv formaları da nomoyon boladı. Biraq joqarı dárejede taraqqiy etken meshinlerdiń instinktiv háreketleri rawajlanıwdıń tómengi basqıshındaǵı haywanlardıń instinktiv háreketlerinen saldamlı parıq etedi. Mısalı úy qurıw processinde meshinler materialdı analiz etip kórer eken. Instinklarda sırtqı sharayat esapqa olinar eken.

Meshinlerde kónlikpe payda etiwdiń de ayriqshalıǵı bar. Eger tómen dárejede rawajlanǵan haywanlarda kónlikpe tez qáliplestirilse, meshinlerde bul process penenazmaz quramalı keshedi. Meshinlerdiń " qızıǵıwshıligi" nátiyjesinde olardıń dıqqatın kóbinese qandayda bir háreket hám ob'ektke qaratıw, toplaw qıyın.

Insan hám haywanlar psixikasi ortasındaǵı ayırmashılıqlar

Insan psixikasi menen eń joqarı dárejede taraqqiy etken haywan psixikasi ortasında kútá úlken parq bar ekenligine hesh qanday shubxa joq.

Haywanlar " tili" menen insan tilin hesh bir tárepten salıstırıwlap bolmaydı. Haywan óz toparsındaǵı basqa haywanlarǵa áyne choqdagi jaǵday hám hádiyseler haqqında signal bere aladı tek. Insan til járdeminde basqa adamlarǵa ótken, házirgi, hám kelesi zaman degi zatlar haqqında maǵlıwmat bere aladı, social tájiriybeni uzata aladı.

Haywanlar hám adam oylawı ortasındaǵı parq da olar tili ortasındaǵı farqqa baylanıslı. YUksak taraqqiy etken haywanlarǵa tek ámeliy (" qo'l") oylawı tán, olarda abstrakt oylaw joq. Usınıń sebepinen haywan tikkeley aqıl qılınıp atırǵan jaǵdaydıń quli. Adamdıń hatti-háreketleri qandayda -bir konkret jaǵdaydan abstraktlashishi hám sol jaǵdaydıń nátiyjelerin aldınan kóre alıw qábiletine iye. Adamdıń abstrakt oylaw ete alıw qábileti onı muayan qandayda jaǵdayǵa tikkeley ǵárezlilikten qutqaradi.

- Qural soǵıw jáne onı asıraw qábiletine iyelik adamdı haywannan ajıratıwshı ayırmashılıqlardan biri bolıp tabıladı. Konkret jaǵdaydan sırtda haywan hesh waqıt quraldı basqa zatlardan parıqlap, qural retinde ajratmaydi jáne onı keyinirek qural retinde paydalanıw ushın saqlap qoymaydı. Haywannan adamdıń ayırmashılıǵı sonda, ol ilgerinen oylap qoyǵan joba tiykarında qural yasaydi, quraldı tiyisli maqsetlerde paydalanadı, jáne onı saqlap qóyadı. Adam salıstırmalı turaqlı buyımlar áleminde jasaydı.

- Adam psixik iskerliginiń taǵı bir ayırmashılıǵı sonda, insan ózinden keyingi áwladlarǵa social tájiriybe qaldıradi.

- Adam hám haywanlar ortasındaǵı oǵada zárúrli ayırmashılıqlardan biri olar sezimi ortasındaǵı farq bolıp tabıladı. Álbette joqarı dárejede taraqqiy etken haywanlar da átirapında bolıp atırǵan waqıyalarǵa bıyparq munasábette bolmaydı. Lekin tek adamdagina basqa adamdıń qayǵı hám quwanıshına qosıw, muńlas bolıw sezimi rawajlanǵan. Tek adamǵana tábiyaat tábiyat kórinisilerinen mazalana aladı, tek adamdagina intellektuallıq sezim bar.

- YÁne bir parq adam hám haywanlardıń rawajlanıw sharayatlarındaǵı farq bolıp tabıladı. Haywanlardıń rawajlanıwı biologiyalıq nizamlıqlarǵa tiykarında baradı. Adamdıń rawajlanıwı, onıń sanasınań rawajlanıwında social -tariyxıy rawajlanıw nızamları ústinlik etedi.

Ań haqqında túsinik

Ob'ektiv bolmıs insan miyasida hár qıylı dárejede sawlelenedi. Ań psixikaning eń joqarı dárejesi bolıp, ol tek insangagina xos bolıp tabıladı. Ań social -tariyxıy sharayatta, miynet iskerliginde basqa adamlar menen til járdeminde munasábette bolıwı nátiyjesinde qáliplesken. Ontogenetik rawajlanıw processinde de ań social ortalıq tásiri astında iskerlik hám baylanıs processinde qáliplesedi.

Sananıń mánisin tuwrı túsiniw ushın onıń dúzilisin kórip shıǵıw kerek. Ań tómendegi tórt zárúrli psixologiyalıq xarakteristika menen anıqlanadı.

I. Sananıń birinshi xarakteristikası onıń atında sáwlelendirilgen: ań, ańǵarıw. Insan sanasın aylana, sırtqı hám insannıń óziniń ishki dúnyasına tiyisli bilimler kompleksi, jıyındısınan ibarat esaplanadi. Eger insan sırtqı álem hám ózi ishki dúnyası haqqında bilimlerdi ózlestiriw hám ańǵarıw sıyaqlı zárúrli ózgeshelikten juda bolǵanda, ol jaǵdayda hesh qanday bilim hám ań qáliplespegen bo'lar edi. Biziń bilimlerimiz sananıń baslanǵısh tiykarın sırtqıl etedi. Bilimler túrli psixik processler (bilimler sezim, aqıl, dıqqat hám t.b.járdeminde ózlestiriledi, yadta saqlanadı, oylaw processinde analiz etiledi) járdeminde ózlestiriledi hám boyitib barıladı. Biliw processlerinen birewiniń aynıwı, keselleniwi (batomom isten shıǵıwı haqqında sóylemesak da boladı ) sananıń aynıwına alıp keledi.

II. Sananıń ekinshi xarakteristikası - ol jaǵdayda sub'ekt hám ob'ekt ortasındaǵı parq óz ańlatpasın tabadı. Basqasha etip aytqanda insan ózin basqalardan hám sırtqı dunyadan parıqlaydı, ol jaǵdayda " men" hám " men emes" túsinigi bar. Adam organiq álem tariyxında birinshi ret odan ajralıp shıqtı hám ózin sırtqı álem, aylana daǵı ortalıqqa qarsı kuydi. Bunday ózgesheliktiń payda bolıwınıń nátiyjesi insannıń óz-ózin biliwi hám uzligini ańǵarıwında, óz-ózin bahalawında sawlelenedi. Insanǵana óziniń sırtqı dunyadan, predmetlerden, basqa kisilerden ayırmashılıǵın, ústinligi hám kemshiliklerin anglay aladı. Sonday ańǵarıw hám salıstırıwlaw kisiniń shaxs retinde rawajlanıwınıń tiykarın sırtqıl etedi. Tekǵana bólek shaxstıń, bálki millettiń, xalıqtıń rawajlanıwı da onıń uzligini ańǵarıwı menen baylanıslı.

III. Sananıń úshinshi xarakteristikası - maqset quyılıw hám maqsetke jónelgenlik menen belgilenedi. Hár qanday iskerlik maqsetin anıqlaw sananıń funktsiyası. Hár qanday iskerlikti ámelge asırıwda maqset kuyiladi, iskerlik motivları júzege keledi, shıdamlılıqlik qararlar qabıl etiledi, háreketlerdi orınlaw jolları islep shıǵıladı hám sharayattı esapqa alǵan halda zárúrli ońlawlar kiritip barıladı. Málim sebepler tásirinde maqset kózlesh yamasa onı basqarıw, koordinatsiya qılıw daǵı buzılıwlar sananıń aynıwına alıp keledi.

IY. Sananıń tórtinshi xarakteristikası - ol jaǵdayda adamdıń málim munasábetleri sawleleniwinde. Insan óz átirapında bolıp atırǵan waqıyalarǵa, ob'ektiv bolmısqa, óz iskerligi jáne onıń nátiyjelerine adekvat munasábette boladı. Bul munasábet onıń sezim-tuygularida nomoyon boladı. Sezim-tuygular hám munasábetlerdiń ózgeriwi, noadekvatligi sananıń aynıwınan bildirgi beredi.

Til, óz-ara munasábetler, iskerlik sananıń joqarıda kórsetilgen barlıq sapalarınıń quram tabıwınıń zárúrli sharayatı esaplanadı.

Psixologiya páninde " ong" túsinigi menen bir qatarda " ongsizlik", " ań astı" túsinikleri de uyreniledi hám analiz etiledi. Ongsizlik psixikaning kuyi dárejesi bolıp, bunda qılınıp atırǵan jumıslarǵa esapat berilmaydi, minez-qulıq hám hatti-háreketler sanalı túrde basqarilmaydi. Ongsizlik tarawına tómendegi psixik hádiyselerdi kirgiziw múmkin: uyqi jaǵdayı daǵı hádiyseler (tús penenkóriw); ilgeri sanalı orınlanǵan, biraq kóp tákirarlanıwı nátiyjesinde avtomatlasıp ketken hatti-háreketler; iskerlikke úndewshi, biraq anglanmaydigan meyiller hám t.b. Kesel adam psixikasida júzege keletuǵın birpara patologikalıq jaǵdaylar da ongsizlik hádiyseleri turine kiredi: sandıraqlaw, gallyutsinatsiya hám sol sıyaqlılar.

Adebiyatlar.

1. 
   Engels F. Maymunning odamga aylanishi jarayonida mehnatning roli.- K. Marks va F. Engels Soch. 2-nashr, V. 20.
   
2. 
   Lenin V. I, Materializm va empirio-tanqid (I-III boblar) .- Paulie, sobr. sh., 18-v.
   
3. 
   Bojovich L.I. Shaxsiyat va uning bolalik davrida shakllanishi. M., Ta'lim, 1968 yil.
   
4. 
   Rivojlanish va ta'lim psixologiyasi / Ed. A. V. Petrovskiy. 2-nashr, Qo'shish. va qayta ko'rib chiqilgan M., Ta'lim, 1979 yil.
   
5. 
   Vygotskiy L, S. Tanlangan psixologik tadqiqotlar. Moskva, APN RSFSR nashriyoti, 1956 yil.
   
6. 
   Gonobolin F.I. O'qituvchi haqida kitob. M., Ta'lim, 1965 yil.
   
7. 
   Davydov V.V.O`qitishda umumlashtirish turlari. M., Pedagogika, 1972 y.
   
8. 
   Junkov S.F. Boshlang'ich sinflarda grammatikani o'zlashtirish psixologiyasi. M., Ta'lim, 1964 yil.
   
9. 
   Kovalev A.G. Shaxs psixologiyasi. 3-nashr, Rev. va qo'shing. M., Ta'lim, 1970.