Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
OLIY TA‟LIM MUASSASALARIDA MALAKAVIY AMALIYOTLARNING O‟RNI VA 
AHAMIYATI, HORIJIY TAJRIBALAR 
Shermatov M.R., Hakimova S.B. 
Farg‘ona davlat universiteti 
Oliy ta‘lim muassasasilarida mutaxassislar tayyorlashning muhim qismi bo‗lgan malakaviy 
amaliyotlar ilg‗or korxona, muassasalar va tashkilotlarda o‗tkazilib kelinmoqda. Malakaviy amaliyot – 
o‗quv jarayonining nazariy bilimlarni mustahkamlash, amaliy ko‗nikma va malaka hosil qilish, o‗quv 
rejalari va fanlar dasturlarining ma‘lum (yakuniy) qismidagi mavzular bo‗yicha materiallar to‗plash 
uchun o‗tkaziladigan bir qismi hisoblanadi. Talabalar malakaviy amaliyotlar davomida oddiy 
kuzatuvchiga aylanib qolmasdan, ularda motivatsiyani hosil qilish, faollashtirish orqali ta‘lim 
sub‘ektiga aylantirish bugungi kunning dolzarb vazifasi sifatida, zamonaviy hamda malakali 
mutaxassislar tayyorlash, bitiruvchilar bandligini ta‘minlash borasida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
―Oliy ta‘lim muassasalari talabalarining malakaviy amaliyoti to‗g‗risida‖gi Nizomga asosan 
talabalar amaliyoti bakalavriat ta‘lim yo‗nalishlari va magistratura mutaxassisliklari fanlarining 
nazariy qismini mustahkamlash uchun zarur bo‗lgan, o‗quv jarayonining bevosita ishlab chiqarish 
sharoitlarida o‗tkaziladigan davomi sifatida, ta‘lim yo‗nalishi(mutaxassislik)ning DTS, o‗quv rejalari 
va amaliyot dasturlarida belgilangan shakllarda o‗quv-tanishuv, ishlab chiqarish, pedagogik, bitiruv 
oldi amaliyotlari va boshqa turlarda tashkil qilinadi. 
5110400- Biologiya o‗qitish metodikasi ta‘lim yo‗nalishi misolida o‗quv dala amaliyotlari 
dasturini tayyorlashda talabalarning har kunlik faoliyatini aloxida rejalashtirish orqali, butun amaliyot 
davrini aniq maqsadlar ketma-ketligidagi faoliyatlar majmuasiga yoki uzviy harakat dasturiga 
aylantirish zarur. Chunki amaliyotning mazkur bosqichida o‗zlashtirilgan bilim va ko‗nikmalar 
bo‗lg‗usi biolog mutaxassisning pedagogik faoliyatida talab etiladigan va bilishi kerak bo‗lgan asosiy 
malaka talablarini shakllanishiga zamin bo‗lib xizmat qiladi. 
5110400- Biologiya o‗qitish metodikasi ta‘lim yo‗nalishida 1, 2-kurslar yakunida 2 haftadan 
o‗tkaziladigan o‗quv dala amaliyotlari miqdorini 4 haftadan etib belgilash taklif etiladi.
3- kurslarda o‘tkazib kelingan o‗quv-tanishuv amaliyoti talabalarni umumiy o‗rta ta‘lim 
maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta‘lim jarayoni va uni tashkillanishi, o‗tkazilish 
tartiblari bilan tanishish, ta‘lim muassasalarida biologiya fanlarini o‗qitilishi, soxaning tajribali va 
malakali fan o‗qituvchilari faoliyatlari bilan yaqindan tanishish, biologiya fan kabineti, laboratoriya 
xonasi va ularga qo‗yilgan talablarni o‗rganish, umumiy o‗rta ta‘lim maktablari, akademik litsey va 
kasb-hunar kollejlarida sinflar hamda guruhlar bilan ishlash faoliyatini o‗rganish va tahlil etish, 

---

434 
pedagoglik mahorati, dars o‗tish tajribalari bilan yaqindan tanishish imkonini beradi. Yuqoridagilardan 
kelib chiqib, 3- kurslarning o‗quv-tanishuv amaliyotini qayta yo‘lga qoyish taklif etiladi. 
5110400-Biologiya o‗qitish metodikasi ta‘lim yo‗nalishi 4-kurs talabalarning 11 xaftaga 
belgilangan malakaviy pedagogik amaliyotlari o‗tkazilish muddatini o‗quv yili davomida xaftaning 
juma va shanba kunlariga belgilanayotganligi maqsadga muvofiq. 
Pedagogik amaliyotlarni tashkillashda bitiruvchi kurs talabalarni soatbay hamda o‗rindoshlik 
asosida (haftaning juma-shanba kunlari hisobidan) ishga qabul qilinganlik haqida buyruqdan 
ko‗chirmalar yoki bitiruvchiga amaliyoti uchun to‗liq sharoit yaratib berish hamda o‗qishini 
tamomlagandan so‗ng ish bilan ta‘minlash haqidagi tegishli shartnomalar asosida ta‘lim 
muassasalariga taqsimlash, uni nazorat qilishning bir qator qiyinchiliklariga qaramasdan, ularda 
amaliyot muassasasini o‗zining ish joyi sifatida qabul qilishi, yoki kelajakda ish bilan ta‘minlanishiga 
kafolatning mavjudligi hamda shu asosda pedagogik faoliyatga nisbatan motivatsiyani rivojlanishini 
ta‘minlaydi va eng asosiysi bitiruvchilarni bo‗lg‗usi ish joylarini oldindan kafolatlash imkonini beradi. 
Shuningdek, bitiruvchi kurs talabalarni pedagogik amaliyot bilan bir vaqtda mehnat faoliyatini ham 
yo‗lga qo‗yilishi ularni moddiy jixatdan qo‗llab-quvvatlash imkoniyatini yaratadi. 
Pedagogik amaliyotni tashkillashda OTMga yaqin joylashgan ta‘lim muassasalarini amaliyot 
ob‘ekti sifatida tanlash va talabani ushbu muassasalarga ―yo‗naltirish‖ bilangina samarali natijaga 
erishib bo‗lmaydi. Chunki, tizimning samaradorligi chiqarilayotgan mutaxassislarning ish o‗rinlariga 
ega bo‗lganliklari bilan belgilanar ekan, bu borada bitiruvchilar malakaviy amaliyotini imkon qadar 
ularni kelgusi faoliyatlarini davom ettirishlarini huquqiy jixatdan kafolatlagan amaliyot ob‘ektlarida 
tashkillanishi maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Yuqoridagilar asosida, ―Oliy ta‘lim muassasalari talabalarining malakaviy amaliyoti 
to‗g‗risida‖gi Nizomning 1.3., 2.2., 2.4., 2.8., 3.2. bandlariga tegishli qo‗shimcha va o‗zgartirishlar 
kiritish tavsiya etiladi.
―Oliy ta‘lim muassasalari talabalarining malakaviy amaliyoti to‗g‗risida‖gi Nizomning 9, 17, 30- 
bandlaridagi ―oliy ta‘lim muassasasi Ilmiy kengashi‖ so‗zlarini ―oliy ta‘lim muassasasi Kengashi‖ 
so‗zlariga almashtirish maqsadga muvofiq. 
Xorijiy davlatlarning oliy ta‘lim tizimida ham amaliyot davrida talabalar bo‗lajak kasblarining 
murakkabliklari bilan tanishish, o‗zlashtirgan bilimlarini sinash va mustahkamlash hamda eng asosiysi 
ish joyi topish imkoniyatiga ega bo‗ladilar. 
Buyuk Britaniyaning ta‘lim to‗g‗risidagi qonunlarini shartli ravishda maxsus va boshqa qonun 
hujjatlariga bo‗lish mumkin. Maxsus qonunlarga, ya‘ni asosan ta‘lim sohasidagi munosabatlarni 
tartibga soluvchi qonunlarga – 1996 yildagi ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi Qonun (Education Act 1996). 
Hozirgi vaqtda Angliya va Uelsda bu ta‘lim sohasidagi bosh normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi. 
Bolonya kelishuviga ko‗ra Buyuk Britaniya oliy ta‘lim muassasalarida bakalavr tayyorlash 4 yil 
davom etadi. Pedagogik amaliyot bir yilni tashkil etadi. Amaliyotni asosiy qismi yakunlovchi kursga 
to‗g‗ri keladi. Amaliyot bir necha qismlardan iborat bo‗ladi. 
Tanishuv amaliyoti. Talabalarni kasbni to‗g‗ri tanlaganliklarini tekshirish, pedagogik jarayon 
bilan tanishtirish uchun o‗tkaziladi. O‗qishni birinchi yilida malakali murabbiylar darsi kuzatiladi, 
amaliyot oliy ta‘lim muassasi homiylik qilayotgan asos maktablarda o‗tkaziladi.
Asosiy amaliyot oliy ta‘lim muassasi o‗qituvchisi va maxsus ilmiy metodik bo‗lim tomonidan 
nazorat qilib boriladi. Amaliyot oxirida talaba ochiq dars o‗tib beradi. 
Oliy ta‘lim muassasini tamomlagan talaba bir yil davomida ―stajirovka‖ o‗taydi. Uni faoliyatini 
ta‘lim vazirligi inspektorlari nazorat qilib turadi va ―stajerni pedagogik faoliyatga jalb qilish maqsadga 
muvofiqligi‖ haqida xulosa beradilar.
AQSHda bo‗lajak pedagoglar to‗rt yillik reja aosida tahsil oladilar. Shundan bir yili pedagogik 
amaliyot. Amaliyot universitet va ―Ta‘lim pedagog kadrlarini akkreditatsiyalash‖ agentligi (National 
Council for Accreditation of Teacher Education – NCFTE) tomonidan nazorat qilinadi. Ijobiy baho 
olgan talabgor avval boshlang‗ich so‗ngra doimiy ―Pedagogik faoliyat litsenziyasi‖ni oladi. 
AQSH va bir qator rivojlangan mamlakatlarda amaliyotlarni bir turi Internship (Stajirovka) 
keng ommalashgan. Odatda Internship yo‗nalishga mos yetakchi korxonalarda (ruxsatnomasi bor) 
talabalar tonlovi asosida o‗tkaziladi. Talaba butun o‗quv davrida amaliyotni o‗tish vaqtini o‗zi 
rejalashtiradi. Amaliyot natijasi katta ahamiyatga ega bo‗lib, talaba kerakli kredit to‗plashi shart. 
Amaliyot natijalariga qarab davlat imtihoniga qo‗yiladi. Korxonaga amaliyot davrida o‗ziga maqul 

---

435 
bo‗lgan talabalarni tanlab ishga qabul qilish imkonini beradi. Amaliyot talabaga o‗zini biror bir 
kompaniyaga namoyon etish orqali tavsiya etish, mutaxassisligi bo‗yicha mahoratini shakllantirish 
imkoniyatini beradi. Amaliyotlar 3 oydan bir yilgacha o‗tkazilishi mumkin. Shuningdek, amaliyot 
davrida talaba bajargan ishiga qarab maosh oladi. AQSHning ta‘lim sohasidagi menejment 
xususiyatlari, oliy ta‘lim muassasalarining mustaqilligi, boshqaruvni demarkazlashtirish kabi masalalar 
1994 yildagi ―Ta‘limning milliy maqsadlari to‗g‗risida‖gi va 2002 yildagi ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi 
qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar bilan ham tartibga solingan. 
Germaniya universitetlarida bo‗lajak muallim ikkinchi Davlat imtihoniga ikki yillik pedagogik 
amaliyotni o‗tagandan so‗nggina qo‗yiladi. Ikki yillik pedagogik amaliyot ―Referendariat‖ deb ataladi. 
So‗nggi besh yilda Germaniya universitetlarida xususan Braunshveyg Texnik universitetida 
ham ustoz (nastavnik) nazorati tizimi kengroq qo‗llanilmoqda. Bunda bir o‗qituvchi 10 kishidan ortiq 
bo‗lmagan guruh amaliyotini boshqarib boradi va guruhga texnik masala qo‗yadi. Guruh amaliyot 
davrida ushbu masalaga texnik yechim tayyorlashi lozim bo‗ladi. Amaliyot universitetning 
―texnoparki‖ yoki universitet bilan uzaro texnik xamkorlik shartnomasi bo‗lgan firmalar ishlab 
chiqarish bazasida o‗tkaziladi. 
Shu bilan birga ―tyutorlik‖ tizimi ham qiziqarli. Tyutorlar yoki ilg‗or talabalar - o‗zlashtirishi 
og‗irroq talabalarni mashg‗ulot va amaliyot vazifalarini bajarishiga yordam berishadi. Buning uchun 
ularga qo‗shimcha ballar beriladi, ushbu ballar u yoki bu fandan imtihon topshirishlarida qo‗l keladi.
Polshada oliy ta‘lim tizimi universitetlar va professional kollejlardan iborat. Kollejlar rejasi 3-
4 yilga mo‗ljallangan. Bitiruvchilarga litsensiat, injener yoki bakalavr diplomi beriladi. Universitet 
to‗liq kursini o‗tagan talaba magistr darajasini oladi. Har o‗quv yilining kamida uch oyi, bitiruvchi 
kursning kamida olti oyi amaliyotda o‗tadi. Amaliyot kollej yoki universitet bilan shartnomasi bo‗lgan 
korxonalarda yoki talabani o‗qitishni buyurtma qilgan korxonada o‗tadi. Amaliyotni muvaffaqiyatli 
tamomlagan talabaga imtixonlarga ruhsat beriladi. Talabaga korxona amaliyot natijasiga ko‗ra 
mukofot to‗lashi mumkin.
Janubiy Koreyada ―Ta‘lim to‗g‗risida‖gi Qonuniga ko‗ra, barcha – davlat tasarrufidagi va 
xususiy oliy o‗quv yurtlari ta‘lim vazirligi va mehnat resurslarini rivojlantirish xizmati tomonidan 
boshqariladi. Boshqa masalalar bo‗yicha universitetlar Koreya Universitet ta‘limi kengashi 
tamoyillariga tayanadi. Janubiy Koreyada o‗qish bevosita ishlab chiqarish bilan bog‗liq bo‗lganligi 
sababli yetakchi firmalar universitetlarga grandlar ajratishadi va talabalar amaliyotlarni ushbu firmalar 
bazasida bajaradi. Universitetlarning o‗z ilmiy tekshirish laboratoriyalari mavjud bo‗lib nazariy 
mashg‗ulotlarga nisbatan amaliy mashg‗ulotlar ko‗proq o‗tkaziladi. Talaba ta‘lim olish jarayonida o‗zi 
tanlagan mutaxassisligi bo‗yicha tadqiqot va amaliy ishlarni olib boradi, kurs rahbari unga texnik 
masala qo‗yadi va talabalar bir necha kishi bo‗lib ushbu masalaga yechim va texnik model tayyorlaydi. 
Amaliyot kurs o‗rtasida va oxirida ikki oy muddatdan bajariladi. Amaliyot natijalariga ko‗ra 
imtihonlarga ruhsat beriladi. Firma bo‗sh ish o‗rinlariga o‗z zavodlarida amaliyot o‗tagan yuqori natija 
ko‗rsatgan talabalarni tanlov asosida qabul qiladi. Talaba o‗qishini tamomlash oldidan olti oylik 
amaliyot o‗taydi va natijaga ko‗ra bitiruv imtihoniga qo‗yiladi. 
Yangi Zelandiya, Vengriya, Ispaniya kabi davlatlar ta‘lim sohasini boshqarishni 
markazlashtirish siyosatidan butkul voz kechganlar, ushbu davlatlarda davlatning faqatgina 
muvofiqlashtirish va nazorat qilish funksiyalari saqlanib qolgan; qolgan barcha vakolatlar mahalliy 
hokimiyat organlariga o‗tkazilgan bo‗lib, ular ta‘lim tizimi sohasida bevosita tezkor boshqaruvni 
amalga oshiradilar hamda shu maqsadda tegishli qarorlar qabul qiladilar.
Xorijiy davlatlar oliy ta‘lim tizimi rivojlanish tendensiyalarining qiyosiy tahlili natijasida, 
yetakchi davlatlarning ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishi, milliy, tarixiy an‘analari asosida shakllangan 
jihatlarini o‗rganish katta amaliy ahamiyatga ega.