Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Атмосфера азоти (N
2
) 
Ер 
юзасида-
ги сувда
эриган 
азот 
Газ 
оқим-
лари 
азоти 
Вул-
қон 
гази 
азоти 
Эрувчи 
модда-
лар 
азоти 
Орга-
ник 
модда-
лар 
азоти 
Антро-
поген 
азоти 
Бак-
терия
лар 
азоти 
Ер ости 
сизот 
сувлари
да 
эриган 
азот 
Ер ости 
атмос-
фераси 
азоти 
Туп-
роқ 
газ 
фазаси 
азоти 
Тоғ 
жинс-
лари 
нураш 
азоти 
Бактерия-
лар 
ѐрдамида 
ҳосил 
бўладиган 
азот 
Орга-
низм-
ларни 
нафас 
олиши 
Ультро-
фиолият 
нурлар 
таъсирида 
ҳосил 
бўлган азот 
Нитрифи
кация ва 
денитриф
икация 
азоти 
Текто
-ник 
азот 

---

300 
“АВЕСТО” ДА ТУПРОҚ ҲАҚИДА ФИКРЛАРНИНГ ТАЛҚИН ҚИЛИНИШИ 
 
Аллаяров С.К., Алматов Б.Т., Норқулова М.Э. 
Термиз давлат университети 
Тупроқшунослик фан сифатида унча катта тарихга эга бўлмасада тупроқ ҳақидаги 
дастлабки маълумотлар бундан 2-2,5 минг йиллар олдин юзага келган. Қадимги Хитой ва Миср, 
Ҳиндистон ва Вавилон, Арманистон, Ўрта Осиѐ ва ассуриялик олимлар, файласуфларнинг 
асарларида учрайди. Ўша даврлардаѐқ инсонлар ерга солинадиган маҳаллий ўғитлар (гўнг, 
ҳожатхона ахлати, турли чиқиндилар, оҳак) ва шунингдек дуккакли, бошоқли экинлар, экинлар 
ҳосилдорлигини оширишнинг муҳим омили эканлигини тажрибадан билганлар. Айниқса 
эрамизгача V-1V асрларда тупроқ ҳақидаги билимлар Юнонистонда анча ривожланган. 
Қадимги юнон олимлари ва файласуфлари Аристотель (Арасту) ва Теофраст асарларида тупроқ 
ҳақидаги диалектик қарашлар ва ғоялар асосий ўринни эгаллайди. Аристотельнинг шогирди 
Теофраст (эрамизгача 372-287) нинг «ўсимликлар ҳақида тадқиқотлар» асарида тупроқ 
хоссаларини ўсимликларнинг талаби асосида ўрганиш ғояси олдинга сурилади. Унда тупроқ 
унумдорлигига кўра ўсимликларнинг турлари ва навларини танлаш, тупроққа ишлов бериш 
усуллари ҳақида кўплаб илғор фикрлар айтилган [1].
Ҳозир Ўзбекистон деб аталувчи ҳудудда, яъни бизнинг ватанимизда, яна ҳам аниқроғи, 
гўзал диѐримизнинг ажралмас бир қисми, илм-фан, маданият ва маънавиятнинг қадимий 
бешикларидан ҳисобланган Хоразмда «Авесто» дек мўътабар китоб яратилган. «Энг мўътабар, 
қадимий қўлѐзмамиз «Авесто» нинг яратилганига 3000 йил бўлаяпти,- дейди мамлакатимиз 
йўлбошчиси тарихчи олимлар билан учрашувда. – Бу нодир китоб бундан ХХХ аср муқаддам 
икки дарѐ оралиғида мана шу заминда умргузаронлик қилган аждодларимизнинг биз 
авлодларига қолдирган маънавий, тарихий меъросидир. «Авесто» айни замонда бу қадим 
ўлкада буюк давлат, буюк маънавият бўлганидан гувоҳлик берувчи тарихий ҳужжатдирки, уни 
ҳеч ким инкор этолмайди» [2]. 
Қадимги манбалардан маълумки, бизнинг республикамиз ҳудудида деҳқончилик билан 
мис асрида шуғуллана бошлашган. Аммо ўша қадим замонларда кишилар каналлар 
ковламаган, сувдан эса дарѐлар тошган пайтда пастликларни тўлдириш, тоғ олди жойларида эса 
тупроқдан махсус ѐтқизиқлар ясаб далаларни суғорганлар.
Ўзбекистоннинг қадимги тарихини ўрганишда «Авесто» китоби катта аҳамиятга эга. Унда 
тупроқ деҳқончилик ва чорвачилик ҳақида қимматли фикрлар баѐн этилган. Қатор олимлар 
«Авесто»нинг ватани Хоразм деб ҳисоблайдилар.
«Авесто»да тупроқ гигиенаси (тозалиги) га катта эътибор берилган, тупроқ илоҳий деб 
ҳисобланган. Ушбу китобда ер она билан тенглаштирилган. 
«Авесто» диний ва дунѐвий илмларнинг асослари Шарқда, Турон заминда яратилгани, 
сайқал топганидан, бу қадимий ва табаррук тупроқда эрамизгача деҳқончилик, 
ҳунармандчилик, чорвачилик, боғдорчилик маданияти юксак бўлганидан далолат беради. 
Бизнингча, деб ѐзади Т.Мирзаев ва З.Fофуровлар «Табиатни эъзозлаш умумбашарий 
муаммо» (Тошкент, 2001 йил, «Янги аср авлоди « нашрѐти ) номли китобида, Ер - Она замин, 
барча диний ва дунѐвий таълимотларда бўлганидек, «Авесто» да ҳам улуғланган. Мазкур 
китобнинг Она-замин мадҳ этилмаган биронта ҳам фаргарди, бўлими ѐки банди йўқ, десак 
муболаға бўлмайди. 
Зардуштийлик китобида инсоният тириклиги ва яшашининг асоси Ерни эъзозловчи, уни 
Аллоҳнинг буюк неъмати тариқасида покиза сақлашга, авайлаб асрашга даъват этувчи ғоялар, 
қимматли фикрлар ва йўл-йўриқлар беҳисоб. 
«Авесто» да ҳикоя қилинишича, кимки ғалла- буғдой экса,у ҳақиқатни эккан бўлади, 
эзгуликка йўл очади. Ерга буғдой уруғини экиб, мўл ҳосил етиштирган кишининг меҳнати 
юксак даражада қадрлидир. 
Аждодларимиз неча-неча асрлар мобайнида она-замин- ерни, унинг ҳар бир сиқим 
тупроғини зўр муҳаббат билан эъзозлашни, уни нопок бўлишдан асрашни энг эзгу, энг улуғ 
инсоний фазилат деб ҳисоблаганлар. Ерни севиш ҳақидаги дунѐвий аҳамиятга молик қоидалар
«Авесто» да кўплаб топилади.

---

301 
Инсон ризқ- рўзининг асосий манбаи бўлган Ернинг нопок бўлишига аждодларимиз ҳеч 
қачон йўл қўйишмаган. Ерга вақтида ишлов бермаган, она - заминни эҳтиромла эъзозламаган 
кишилар умумхалқ эътирофидаги ахлоқий қоидалар бўйича гуноҳкор ҳисобланган, қонун 
бўйича жазоланган. 
Қадимий Шарқда, Туронзаминда «Авесто» ғоялари таъсирида заминни муқаддас билиш, 
табиатни эъзозлаш, табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш, исрофгарчиликка йўл 
қўймаслик каби хислатларни мадҳ этувчи достонлар, эртаклар, асотирлар, нақллар, ривоятлар, 
афсоналар,қайроқи сўзлар, афоризмлар бор [3]. 
Ерни севиб, ардоқлаш, унинг қадрига етиш аждодларимиздан, Зардуштийлик ва ислом 
динидан қолган меъросдир. 
Мислсиз бойлик ҳисобланган ерни эъзозлаганнинг, ерни тўйдирганнинг умри нурафшон, 
ризқи мўл, икки дунѐси обод бўлиши хақидаги қанчадан- қанча халқ мақоллари, эртаклар, 
достонлар ва қўшиқлар «Авесто» таълимоти асосида Шарқда кўплаб дунѐга келган. Ўзбек халқ 
оғзаки ижодиѐтининг барча жанрларида она-замин улуғланган. Тарихимизда ернинг қадрига 
етишга даъват этувчи халқ оғзаки ижодиѐти намуналари жуда кўп: «Ер-дон, деҳқон ҳазинабон», 
«Деҳқоннинг ҳазинаси - ер», «Ер - бойликнинг онаси, меҳнат - унинг отаси», «Ер эл билан 
обод, эл ер билан обод», «Ерли бўлмагунча, молли бўлмайсан», «Ер тўйдирар, ўт куйдирар», 
«Еринг бўлса - еярсан, тоғинг бўлса тўярсан», «Ер олган - кўкаради, ер сотган- қурийди», «Ерни 
тепма жони бор, уриб турган қони бор». 
Шунинг учун ерни севмаган, унга бутун борлиғи билан мехр қўймаган бирон-бир ўзбек 
йўқ, деб бемалол айтса бўлади. Она заминни астойдил севиш ўзбеклар учун иймон- эътиқод, 
юксак одоб, маданият, маънавиятлилик ва маърифатлилик белгиси экани Ҳамид Олимжоннинг 
«Мен ўзбек халқи номидан сўзлайман!» номли мақоласида ўз ифодасини топган. «Менинг 
халқим ўз киндигининг қони тўкилган тупроқни ўз онасидай азиз кўради. Қадим ўзбек 
ботирлари узоқ сафарга кетганда бир ҳовуч Ватан тупроғини доим ўз ѐнида олиб юрганлар. 
Чунки бу тупроқ уларга ўзи туғилган ерларини эслатиб турган, халқ олдида ичган қасамини 
ѐдга солган. Ватанга булган муҳаббатини бир нафас ҳам униттирмаган. Бир ҳовуч тупроқ унга 
ўз ота-онасини , қариндошларини, халқини эслатган, узоқ ўлкаларда бўлса ҳам, уни ўз Ватанида 
ҳис қилдирган ва қаерда бўлмасин, халқи шаънига иснод келтирмасликка, ўз халқининг 
номусли содиқ ўғли бўлишга чақирган. У Ватанни қанча севса… ота-онадан, севимли ѐрдан, 
қадрдон Ватандан нишон бўлган шу бир ҳовуч тупроқни ҳам шунча севган. Шу бир ҳовуч 
тупроқнинг кучи шунча зўр бўлганки, у сувсиз саҳролардан, қорли тоғлардан, ваҳший 
дарѐлардан, ѐввойи ўрмонлардан кўз очиб юмгунча ўта олган. Шу бир ҳовуч тупроқ уни ўтдан 
олиб ўтга ташлаган, лекин омон сақлаган. Ўқ унинг кўкрагини тешолмаган, қилич танасини 
чополмаган, олов куйдиролмаган, зиндон чиритолмаган» [4]. 
Бобоколонларимиз борлиқ табиатни севиш, уни асраш, чиройига чирой қўшиш, ѐн-
атрофни кўкаламзорлаштириш, боғ-роғларга айлантиришни эзгулик, она-ерни севиш, ардоқлаш 
деб тушунганлар.