Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
ИССИҚ ҲАРОРАТНИНГ ОРГАНИЗМГА ТАЪСИРИ 
Юнусов М., Хабибулаев Ф.
Фарғона давлат университети 
Инсон шундай яратилганки қаҳратон совуқда ҳам, жазирама иссиқда ҳам тана ҳароратини 
бир хил даражада ушлаб туради (36,2-37,2
0
). Организм ҳар қандай иқлим шароитларига 
мослашиш хусусиятига эгадир. Ўзбекистон иқлимига хос бўлган ҳавонинг қуруқлиги ҳамда 
мўътадил эсиб турадиган шабада танадан терлаш йўли билан иссиқлик ажралишига, 
организмнинг иссиқ иқлим шароитига мослашишига ѐрдам беради. Шуни унутмаслик керакки, 
ѐзнинг жазирама иссиғи айниқса юрак-қон томир касалликлари ҳамда семизликка чалинган
инсонлар саломатлигига салбий таъсир қилиши ва улардаги сурункали кечаѐтган 
касалликларнинг авж олишига сабаб бўлиши мумкин. иссиқ иқлим,
Шунинг учун турли хил нохуш асоратларнинг олдини олиш мақсадида тана вазни 
меъѐридан ортиқ бўлганлар, юрак-қон томир касалликларига чалинган инсонлар жазирама 
иссиқ иқлим шароитида дам олиш ва меҳнат қилиш режимига ҳамда овқатланишлар тартибига
алоҳида эътибор билан қарашлари зарур бўлади. Маълумки жисмоний зўриқиш танада 
иссиқлик ишлаб чиқарилишини кучайтиради ҳамда тананинг янада қизишига сабаб бўлади. 
Шунинг учун очиқ ҳавода олиб бориладиган жамики жисмоний меҳнат фаолиятларини
куннинг салқинроқ вақтларига (эрта тонгдан соат 11ларгача) ѐки кечки салқинга (саот 17дан -
20гача) мўлжаллагани маъқул. Пешин, яъни куннинг энг иссиқ вақтларида салқин хоналарда
бўлишлари мақсадга мувофиқдир.
Кунлик рацион енгил ҳазм бўладиган таомлардан иборат бўлиши керак. Ёғлиқ таомлар 
ҳамда ширинликлар танада энергия ҳосил бўлишини кучайтиради ва танани қизиб кетишига 
сабаб бўлади, шунингдек иссиқлик таъсирида сустлашган ошқозон-ичак тизими фаолиятини
зўриқтиради. Жазирама иссиқ кунларида суюқ таомлар, айрон, қатик, кефир каби сут 
маҳсулотлари, мева ва сабзавотларни истеъмол қилиш, терлаш натижасида организм 
йўқотадиган сув ва зарур моддалар оқсил, витамин ва минерал тузлар ўрнини қоплашда муҳим 
аҳамият касб этади.
Энг яхши чанқовбосди ичимликлар: лимонли чой-дастлаб бироз қиздириши сўнг кучли 
терлатиши билан анча вақтгача танани иссиқланишдан сақлайди, шунингдек организмнинг сув 
ва туз балансини сақлашда ѐрдам беради, кўк чой чанқоқни яхши кондиради, ўзидаги
витамин ва минерал моддалар ҳисобига инсонга куч бағишлайди, бундан ташқари кўк чой 
кучли бактериоцид ҳусусиятга эга бўлиб, ошқозон-ичак йўлидаги касаллик қўзғатувчи 
микробларни ўлдиради, дизентерия ва бошқа юқумли ошқозон-ичак касалликларидан ҳимоя 
қилади, шакарсиз компотлар, айрон, нордон меваларнинг шарбатлари кучли чанқовбосди 
ичимликлар бўлиши билан бирга терлаш натижасида йукотилган витамин ва минерал 

---

285 
моддаларнинг ҳам ўрнини қоплашда ѐрдам беради. Ширин ва қуйуқ мева шарбатлари(ўрик, 
шафтоли ва узум) аксинча, чанқоқни кучайтиради. 
Турли хил ширин ичимликлар ичишни чегараланг! Улардаги сунЪий бўѐқлар, турли хил
маза берувчи қўшимчалар ва шакар чанқоқни кучайтириши мумкин, уларни кўп истеъмол 
қилиш эса зарардир.
Зинҳор қайнатилмаган сувни ичманг, унда турли хил юқумли ошқозон-ичак 
касалликларини чакирувчи микроб ва вируслар бўлиши ва улар қорин тифи, вабо, вирусли 
гепатит, ичбуруғ каби касалликларни юзага келтириши мумкин. Жазирама иссиқда тавсия 
этиладиган кийимлар: ҳавони яхши ўтказадиган, терни шимадиган, қуѐш нурини қайтарадиган 
ва терига ўтишига йўл қўймайдиган, кенг тикилган ва танага ѐпишиб турмайдиган, 
электростатистик зарядлардан холи бўлиши керак. Ип газлама ва ипак шойи айнан шундай 
хислатларга эгадир. Шунингдек кийим танлашда газмолнинг рангига ҳам эътибор бериш 
лозим. Қора ва жигарранг газмолдан тикилган кийимлар ўзига иссиқлик ва қуѐш нурини кўп 
тортади, оқ рангли газмолдан тикилган кийимлар эса иссиқ ва куѐш нурини қайтариш 
хусусиятига эга. Қуѐш нури таъсирида организмда рахит касаллигининг олдини олувчи «Д» 
витамини ҳосил бўлади. Бироқ бош кийимсиз тик куѐш нурида узоқ туриш, иссиқлик уришига, 
баъзида кўзда катарактанинг ривожланишига олиб келиши мумкин. Жазирама иссиқ терининг 
куйишига, бу жараѐннинг узоқ давом этиши эса, тери ракига ҳам олиб келиши мумкин. 
Айникса болалар, қуѐшнинг ультрабинафша нурларига ўта таъсирчан бўладилар, шунинг учун
улар 12 ѐшга тўлгунга қадар жазирама иссиқ вақтларда сояда бўлишларига аҳамият бериш 
керак. Соябони кенг бош кийимлар кийиш ва офтобдан сақловчи қора кўз ойнаклар тақиш
қуѐшнинг ультрабинафша нурларидан сақлайди. Иссиқлик уришида кўнгил айниши, бош 
айланиши, кулоқнинг шанғиллаши баъзида эса хушдан кетиш ҳолатлари кузатилиши мумкин. 
Ҳушдан кетганда, зудлик билан тез ѐрдам чақириш Врач келгунга қадар, тезликда салқин 
жойга ўтказиш, ѐн бошлаб ѐтқизиш, бошга сочиқни ҳўллаб қўйиш, буйинни сикиб турган 
ѐқадан бўшатиш, тор қисиб турган кийимларни ечиш, ўзига келса, сув ичириш зарур бўлади.
Ҳаво ҳароратининг мунтазам кўтарилиши, организмнинг мослашув жараѐнини издан 
чиқариши ва тананинг қизиб кетиши натижасида юзага келадиган касаллик ҳолатларининг 
ривожланишига олиб келиши мумкин.
Иссиқ уриши. Бу холат одамда тана хароратининг жуда хам кўтарилиб кетиши, 
алаҳсираш, тиришиш-тортишиш (судорги) ва баъзида ҳушдан кетиш ҳолатлари билан кечади. 
Бу ҳолат қария ва болаларда, организмнинг юқори ҳароратига мослашув жараѐнларининг 
сустлиги натижасида кузатилади. Айниқса юрак-қон томир тизмида касалликлар мавжуд 
бўлган одамларда ―иссиқ уриши‖ хавфи юқори бўлади. ―Иссиқ уриши‖да биринчи ѐрдам тана 
ҳароратини тушуришга қаратилган бўлиши керак.