Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
CHAYONLARNING O`ZIGA XOS HUSUSIYATLARI 
Mirzaliyev A
1
., Shodmonov U
2
Farg‘ona davlat universiteti
1
, Farg‘ona ijtimoiy-iqtisodyot kolleji
2
Xozirgi globallashuv va rivojlanish sharoitida dunyo bo‘ylab tabiiy resurslarga bo‘lgan ehtiyoj 
tobora ortib bormoqda. Afsuski, insonlar o‘z ehtyojini qondirish maqsadida tabiatga zarar yetkazish 
holatlariga deyrli har kuni guvoh bo‘lmoqdamiz. Tabiatni muhofaza qilish bugungi kunning yer 
yuzidagi eng muhim global muommolaridan biri hisoblanadi. Aholi sonining muntazam ortib borishi 
sababli, butun dunyoda ishlab chiqarishning kengayishi, tabiiy zaxiralardan, ayniqsa, qayta 
tiklanmaydigan resurslardan oqibati o‘ylanmasdan foydalanish oqibatida, iqlimning o‘zgarishi, o‘rmon 
yong‘inlari, o‘simlik va hayvonlar turi kamayib borayotganligi yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Shu 
boisdan xalqaro jamiyatlar tomonidan tabiatni asrash to‘g‘risida bir qator chora tadbirlar ishlab 
chiqilgan. Mamlakatimizda ham bioxilmaxillikni asrash to‘g‘risida milliy strategiya va harakat rejalari 
amalga oshirilmoqda. Qishloq xo‘jaligida zararkunandalarga qarshi kurashda kimyoviy moddalardan 
foydalanish biologik muvozanatni buzilishi sabab bo‘lmoqda. Shu munosabat bilan tabiiy 
biogeotsenozda muhim ahamiyatga ega bo‘gimoyoqlilar vakillaridan biri bo‘lgan, chayonlarni asrash 
ham ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki tirik organizmlar ozuqa zanirida har bir biologik tur 
muhim o‘rin egallaydi. 
B 
D 
C 
A 

---

101 
Chayonlarning tanasi boshko‘krak va qorin qismiga bo‘lingan. Boshko‘krak qalqonida og‘iz, 
ko‘z, miya qismlari joylashgan. Bundan tashqari bosh ko‘krakka to‘rt juft yurish oyoqlari, kichik 
xelitseralar va qisqich bilan tugaydigan yirik pedinajlar joylashgan. 
Bundan 360 mln yil oldin chayonlar suvdan, quruqlikka chiqib, butun yer sharini egallashga 
ulgurgan bo‘lib, faqat antarktidada tarqalgan. 
Chayonlar kun yorug‘ligiga nisbatan soyani hush ko‘radi. Hech qachon shoshilmaydi, kunduzi 
toshlar osti, turli kovaklar yoki dararxtlar ostiga yashirinishadi. Tunda ular ozuqa yoki urg‘ochi axtarib 
yashiringan joylaridan chiqishadi. Ularning kam xarakatliligi (bosqichli) xayotining davomiyliligiga 
ham bog‘liq bo‘ladi. Boshqa o‘rgamchaksimonlarga qaraganda bular uzoq umr ko‘radi. Barcha 
chayonlar turi 20 yilgacha yashashi mumkin.
Ko‘p turlari tirik tug‘uvchi ayrimlari tuxum qo‘ysada, rivojlangan murtak bo‘lib, undan tez orada 
yosh chayon chiqadi. Bir marta 10-90 gacha bolalari, ona yelkasiga chiqib oladi. 1-xafta yoshlar 
tanadagi zaxira oziqa hisobiga yashaydi, birinchi po‘st tashlash kuzatiladi, shundan so‘ng onasi 
yelkasidan tushib mustaqil yashaydi.