Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
 
BEDA QANDALASINING MAVSUMIY DINAMIKASI 
 
Abdullayeva D.R., Haydarova P.B., Po‘latova N.A., Subanova B.Q. 
Toshkent davlat pedagogika universiteti 
Beda o‘simligida chorva mollarining normal o‘sishi va rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan ko‘p 
miqdordagi oqsil, mineral elementlar, uglevodlar va vitaminlar mavjud. Beda o‘simligini yuqori 
agrotexnika asosida parvarish qilinsa tuproqda organik moddalar, azot ko‘p to‘planadi. Uning fizik va 
kimyoviy xususiyati yaxshilanadi, foydali mikroorganizmlarning faoliyati kuchayadi, tuproq 
unumdorligi oshadi, bedadan keyin ekilgan ekin serhosil bo‘ladi.
Bedaning turli rivojlanish fazalarida zararkunanda hasharotlar orasida beda qandalasi bedaning 
jiddiy zararkunandasi sifatida qayd qilindi. Zararkunandaning bir qancha biologik xususiyatlarini, 
jumladan, mavsumiy dinamikasi, uning maksimal soni muddatlarini aniqlandi. Olib borilgan 
kuzatuvlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, beda qandalasi respublika hududlarida bir xilda tarqalmaganligi, 
ayrim hududlarda, Shaxrisabz soyligida umuman uchramasligi qayd qilindi. 
Kuzatishlarimizga ko‘ra beda qandalasining qishlayotgan tuxumlaridan o‘rtacha 3 yillik 
xisoblarga qaraganda lichinkalar aprel oyining birinchi o‘n kunligi oxiriga to‘gri keldi. Iyun oyi 
davomida beda qandalasining barcha rivojlanish fazalari, ya‘ni tuxumdan voyaga yetgan zotlarigacha 
qayd qilindi.
Kitob-Shaxrisabz soyligida uch yil davomida beda qandalasining biror-bir rivojlanish fazalari 
uchramadi. Qashqadaryo viloyati tog‘oldi hududlaridan janubga yurgan sari beda qandalasi Qarshi, 

---

31 
Nishon va boshqa tumanlar bedazorlarida o‘tkazilgan xisoblarimiz beda va dala qandalalari uchrashi 
nisbati 1:1 to‘gri keladi. Beda o‘rimi beda qandalasining lichinkalariga kuchli halokatli ta‘sir 
ko‘rsatadi. Bunda faqat irrigatsiya tarmoqlari va yonma-yon bedapoya orasidagi o‘t-o‘lanlar orasiga 
tushib qolgan lichinkalargina omon qoladi xolos. 
Voyaga yetgan beda qandalasining zotlari harakatchan bo‘lib, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib 
yurib, kunduzi va issiq kunda ayniqsa faollashadi. Yomg‘irli va bulutli kunlari ularning faolligi bir 
muncha pasayib, ular guruxlanib barglar ostiga va boshqa himoyalangan joylarga berkinadilar. 
Dastlabki voyaga yetgan beda qandalasi 6 mayning boshida qayd qilindi. Yuqorida keltirilgan 
ma‘lumotlarda beda qandalasi sonining keskin o‘sishi iyun oyining ikkinchi yarmidan kuzatildi. Beda 
qandalasining dastlabki tuxum qo‘yishi 5 iyunda kuzatildi. Tuxumlardan lichinkalarning chiqishi 6-9 
kunga to‘gri keldi. 
Beda qandalasining lichinkalari ajratilgan statsionar uchastkalarda aprel oyidan - sentyabr oyiga 
qadar qayd qilindi. Beda qandalasi sonining keskin o‘sishi may oyining birinchi o‘n kunligida beda 
statsionarida kuzatilib, 50 juft entomologik matrap silkitishimizda 109 ekz qadar zararkunanda soni 
xisobga olindi. Barcha statsionar uchastkalardagi bedazorlarda zararkunandaning miqdori yuqoriligi 
iyun oyi uchinchi va iyul oyi birinchi o‘n kunligida qayd qilindi.
Beda qandalasi kichik yoshdagi lichinkalari kam harakat bo‘lib, ular asosan berkinadigan 
joylarga to‘planishini yoqtiradilar. Ular katta yoshga o‘tgan sari faollashadilar va bir o‘simlikdan 
ikkinchi osimlikka ham o‘rmalab o‘ta boshlashadi, ammo kattaroq masofalarga ko‘chmaydilar.
Lichinkalar ham voyaga yetgan qandalalarga o‘xshab, o‘simlikning shirasi, uning shona, 
gulchalari hamda yosh barglar bandlari va poya uchlari shiralari hisobiga oziqlanadilar. Katta yoshdagi 
lichinkalar xattoki mayda umurtqasiz hayvonlar hisobiga ham oziqlanadilar. Beda qandalasi 
lichinkalari sonining keskin o‘zgarishiga sabab beda o‘rilishi tufayli bedapoyalarda vjudga kelgan 
harorat va namlikning keskin o‘zgarishidir.
Beda o‘rimining ayniqsa beda qandalasining kuchli, salbiy ta‘siri lichinkalar tuxumdan ochib 
chiqa boshlagan va ular dastlabki stadiyalarda bo‘lgan davrlarda amalga oshirilgan taqdirda yuz 
beradi. Bunda lichinkalar nafaqat shirali ozuqadan mahrum bo‘ladilar, vaholanki to‘gridan-to‘gri 
tushgan quyosh nuriga bardosh beraolmasdan va tabiiy kushandalar faoliyatidan ham ko‘plab nobud 
bo‘ladilar. Tadqiqotlarimiz ma‘lumotlaridan ko‘rinib turibdiki beda qandalasi yiliga 5 avlod berib 
rivojlanadi. 
Beda qandalasining dinamik sonini о‗rganish davomida 2 yillik bedada beda qandalasining soni 
4 yillik bedaga nisbatan 3-4 marta kam uchrashi qayd qilindi. 4 yillik bedapoyada may oyidayoq beda 
qandalasining soni juda yuqori bо‗lib, bu holat deyarli mavsumning oxirigacha saqlanib qolishiga 
sabab, eski bedapoyalarda tuxumlarning kо‗plab qishlab qolishi va dalalarda, ariq bо‗yida hamda 
о‗tloqlarda kо‗plab begona о‗tlarning uchrashidir. Umuman olganda beda qandalasining mavsum 
davomidagi dinamik sonining keskin oshishi, bedaning yoppasiga shonalashi va gullashi bilan 
bog‗liqdir.