Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

 
 
ЁШЛАР ОРГАНИЗМИДА ТЕМИР МОДДАСИНИНГ ЕТИШМАСЛИК САБАБЛАРИ ВА 
УЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ 
Абдукаримова Н. У
1
., Шерматова З.Ж
2
., Мухаммаджонова С. А
1
.
Фаргона давлат университети
1
Фарғона компьютер технологиялари касб-ҳунар коллежи
2
Марказий Осиѐда киши организмида темир биоэлементи етишмаслиги оқибатида 
бошланадиган камқонлик касалликлари кенг тарқалган. 
Қон ҳажми бирлигидаги гемоглабин миқдори билан бир қаторда эритроцитлар сонининг 
камайиб қолиши билан характерланадиган ҳолатдир. Анемиялар келиб чиқишига кўра учта 
асосий группаси тафовут қилинади: 
1) Дефицит, яъни етишмаслик натижасида пайдо бўладиган анемиялар (яъни темир ва 
бошқа микроэлементлар етишмаслиги, витаминлар ва оқсил етишмаслиги натижасида 
эритропоэзнинг бузилиши): 
2) Постгеморрагик (кўп қон йўқотиш натижасида пайдо бўладиган анемиялар: 
3) Гемолитик (эритроцитларнинг кўплаб емирилиши натижасида бўладиган)
Анемиялар. Темир етишмаслиги кам қонлиги барча хилдаги камқонликларнинг асосий 
қисмини ташкил этади ва хусусан болалар, ўсмирлар, аѐллар шунингдек, қариялар орасида кенг 
тарқалган. Темир танқислиги кам қонлигида худди бошқа турдаги, камқонлик касалликларида 
бўлгани сингари, қонда гемоглабин ва эритроцитлар сони камайиб кетади. Организмни темирга 
бўлган кундалик эҳтиѐжи тегишлича қопланиб туради, яъни суткалик овқат рационида хар куни 
2 мг миқдорда темир сўрилиб турса, йўқотилган темир эса эркакларда 1,2 мг дан, аѐлларда 2 мг 
дан ортмайдиган бўлса, организмидаги темир миқдори ўзгармай тураверади, кам қонлик 
ходисаси юзага келмайди.
Темир танқислигига олиб келувчи сабаблар қуйидагилардан иборат:
1) Ҳар куни истеъмол қилинадиган овқат таркибида темир камлиги:
Маълумки она сути ўрнига сигир сутини ѐки фақат эчки сутини барвақт бера бошлаш 
бола организмида қамқонлик касаллигини келтириб чиқаради. Яъни, она сутидан бошқа сут 
махсулотларида темир элементи кам бўлгани ва уни яхши сўрилмаслиги туфайли, гўдак 
вужудида темир етишмай қолишига олиб келади.
2) Темирнинг яхши сўрилмаслиги: меъда-ичак йўлларининг кенг тарқалган ўткир ва 
сурункали касалликлари, ичак шиллиқ пардаларининг зарарланиши шунингдек, агастрал ва 
анентерал холатлари, гижжа касалликлари ва бошқалар темир сўрилишини сусайишигаолиб 
келади.
3) Темирнинг организмда керакли жойга тўла етиб бормаслиги: жигар касалликларида 
организмда оқсил, жумладан, апотрансферин камайиб кетиши ѐки ирсий касалликлар туфайли 
шу оқсил алмашинувининг бузилиши натижасида кўмикка етарли миқдорда темир келмай 
қўяди, шунга кўра кейинчалик темир танқислигига алоқадор қамқонлик бошланади.
4) Организмда темирнинг кўп сарфланиши: ўсмирлар танасининг зўр бериб ўсиб бориши, 
ѐшларнинг жисмоний машқлар билан кўп шуғулланиши, аѐлларнинг эса хомиладорлик ѐки 

---

191 
эмизикли холати темирнинг одатдагидан кўра кўпроқ сарфланишига келади ва бу ҳол айниқса, 
организм захирасидаги темир оз бўлган вақтида биоэлемент танқислиги келтириб чиқаради.
5) Бундай ҳодиса аксари сурункали инфекцион-яллиғланиш касалликларига дучор бўлган 
беморларда кузатилади, чунки бунда организмда рўй бериб турадиган иммун жараѐнлар учун 
кўпроқ темир биоэлементи сарф бўлади.
6) Организмда қон кетишида темир моддасининг кўп йўқотилиши:
Аѐл киши хайз билан ой сари ўртача 70 мл қон йўқотади. 2 мл қонда 1мг темир бўлади, 
деб хисобланганда унинг ҳар ойда йўқотадиган темир биоэлементининг миқдори 35 мг ни 
ташкил этади, бу миқдорни 30 кунга бўлсак йўқолиб турадиган темирнинг кунлик миқдори 1.2 
мг га тўғри келади.
Бундан ташқари аѐл киши организмида табиий йўл билан ҳар куни яна 1мг темир сарф 
бўлиб боради. Шундай қилиб аѐл киши 1 кеча кундузда ўрта ҳисобда 2,2 мг темирни йўқотиб 
туради. Темир танқислигига олиб келиши мумкин бўлган сабаблардан яна бири ошқозон-ичак 
йўлида хосил бўлган яралардир. Юқорида келтирилган омиллар балоғат ѐшига етган қизларда, 
туғиш давридаги аѐлларда ва ѐш оналаримизда камқонлик касаллигини келтириб чиқаради.
- бадан терисининг қуруқлашиб қолиши: 
- оғиз бурчакларининг пичилиши ва лабларнинг қуриб ѐрилиши: 
- сочнинг ингичка тортиб, мўрт бўлиб қолиши ва тўкила бошлаши: 
- тирноқларнинг юпқалашиб яссиланиши, тез синувчан бўлиб қолиши ва шаклининг 
ўзгариб кетиши: 
- беморда хид ва таъм билиш сезгисининг айниши кузатилади: 
- меъда-ичак тизимида ўзгаришлар юзага келиши муносабати билан гингивит, стоматит, 
глоссит, гастрит, дуоденит, энтерит ва колитларнинг бошланиши: 
- уйқусизлик ѐки аксинча ўйқучанлик, хотира пасайиши ақлий ва жисмоний фаолиятнинг 
сусайиши каби симптомлар аниқланади:
Темир танқислиги камқонлигини фақат овқат билан даволаш етарли бўлмайди. Одатда 
суткалик рацион таркибида 15-20 мг гача темир бўлади, лекин уни 1,5-2 баравар 
кўпайтирилганда организмнинг темирга эҳтиѐжи юқори бўлгани учун темир захирасини қисқа 
муддат ичида тўлдириб бўлмайди, чунки 1 суткада ейилган овқат таркибидаги темирнинг кўпи 
билан 5-8% сўрилади.
Темир танқислиги қамқонлигида ҳаѐтий эхтиѐж бўлмаса қон 
қуйилиши шарт эмас. Мадомики шундай экан бу даврда беморга фақат етишмай турган темир 
моддасини бериш керак, чунки 200 мг қонда 100 мг темир элементи бўлади. Лозим бўлганда 
бошқа дорилар яъни витаминлар груҳидан В1, В6, В12, С тавсия этилади. Темир препаратлари 
одатда ичиш учун буюрилади. Парэнтерал йўл билан юборилган темир препаратлари турли хил 
асоратларни келтириб чиқариши мумкин. Темир танқислиги қамқонлигини даволаш уларни 
олдини олишда овқатланишни тўғри ташкил этиш катта аҳамиятга эга. Асосий овқат 
маҳсулотларимизнинг таркиби гўшт, балиқ, дуккаклилар, ѐрмалар, жуварилар, сабзавот, мева, 
кўкатлардан ташкил топган бўлиши керак. 
Темирнинг яхши сўрилишини кучайтирувчи омилларга (аскорбин кислотаси, фруктоза 
груҳларига) эътибор бериш лозим. Темирнинг сўрилишига фитин моддаси, чой, кофе ва 
ҳоказолар салбий таъсир этади шу туфайли уларни бир вақтда қабул қилинишини чеклаш 
фойдали ҳисобланади.