|
ORGANIK OLAMDA BIOXILMA-XILLIKNI KAMAYISHI VА UNING ОLDINI ОLISH
MASALALARI
G.D.Shamsidinova
Navoiy davlat pedagogika instituti
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev BMT Bosh Assambleyasining 72
sessiyasida, dunyoning eng baland minbaridan turib bergan bayonotida, xalqaro ahamiyatga ega
bo‘lgan eng muhim masalalar qatorida, Markaziy Osiyoda ekologik xavfsizlik va barqarorlikni
ta‘minlash muammolari to‘g‘risida so‘z yuritib, mintaqadagi mavjud cheklangan suv resurslarini
birgalikda barqaror boshqarish, hududning organik olamidagi bioekologik o‘zgarishlar natijasida
tabiatdagi biologik turlar xilma-xilligining kamayib ketayotganligi, mazkur jarayonlar orqali
dunyodagi tabiiy muvozanatning izdan chiqishi mumkinligi, aholining turmush darajasi pasayishi,
zaruriy, tabiiy resurslardan oqilona foydalanilmaganda dunyo hamjamiyatida kuchli bioekologik
inqirozlar kelib chiqishi muqarrarligi to‘g‘risidagi qimmatli fikrlarni bayon qildilar. O‘zbekiston
respublikasi hududidagi mavjud tabiiy resurslar, ulardan foydalanish holatining muqobil tashkil
etilganligi, fan va texnologik jarayonlarning yuksak darajada rivojlanligi, zamonaviy ishlab
chiqarishning tashkil etilganligi bilan Markaziy Osiyodagi davlatlar ichida alohida o‘rinda turadi.
Organik olamning asosini o‘simliklar va hayvonot olami tashkil qilib, undagi ekologik
muammolar tabiatdagi
biologik xilma-xillikning
o‘zgarish jarayonlariga olib keladi. O'simliklar
jamiyat uchun kiyim bosh, ichimliklar, boshpana, chorva mollari uchun asosiy ozuqa manbai,
tibbiyotda dori-darmon, qurilish va boshqa sohalarda asosiy xom ashyo resursi hisoblanadi.
O'simliklar dunyosi Yerdagi hayotning birlamchi manbai sifatida, ular yiliga 380 mlrd.tonna
organik modda hosil qiladi. Yashil o'simliklar ishtirokida fotosintez jarayoni ro'y berib, yerdagi
153
hayotning manbai bo‘lgan kislorodni yetkazib beradi. Fotosintez orqali Yer sharidagi suv 5,8 mln.
yilda, atmosferadagi kislorod 5800 yilda, karbonat angidrid esa har 7 yilda bir marta yangilanib turadi.
O'simlklar qayta tiklash mumkin bo'lgan tabiiy resurs hisoblanib, Yer shari geografik qobig'ida
muhim rol o'ynaydi. Yer sharidagi 300 ming o'simlik turidan faqat 6000 turini inson kundalik hayotida
foydalansa, shuning 1500 turi esa dorivor o'simliklarga to'g'ri keladi.
O'zbekistonda dorivor o'simliklar juda ko'p bo'lib, eng muhimlari shalfey, etmak, ermon,
itjumrut, gazanda, suvqalampir, qoqi o't, momaqaymoq, na'matak, itburun, bangidevona, rovach,
yantoq, zira va boshqalar. Shuningdek hududda yovvoyi holda o'suvchi, foydali o'simliklardan: pista,
bodom, do'lana, olcha, yong'oq, shashir, tog'asiz,qamish kabilar ko'plab o'sadi. O'rmonlarni rejasiz,
tartibsiz kesilishi tabiatdagi muvozanatni buzilishiga sabab bo'lib, insonnig xo'jalik faoliyatida: tuproq
eroziyasi tezlashishi, daryo va ko'llarning rejimi o'zgarishi, suvning kamayishi, suv toshqinlari,
sellarning kelishi kabi salbiy oqibatlarni vujudga keltiradi.
1948 yilda BMT qoshidagi Tabiatni muhofaza qilish bo'yicha ishlarini boshqaruvchi organ –
Tabiatni muhofaza qilish Xalqaro ittifoqi tuzilib, 100 dan ortiq mamlakatlarning 450 jamoat
tashkilotlari birlashtirildi. Noyob va kamayib borayotgan hamda yo'qolish xavfi ostida turgan barcha
turlarni o'rganiuvchi doimiy komissiya tuzilib, ular yillar mobaynida nodir va kamayib borayotgan
hamda yo'qolish xavfi ostida turgan barcha turlar haqida material to'plab, maxsus ―Qizil kitob‖da
mazkur turlarning hozirgi foydalanish joyi, soni, biologik xususiyatlari, dunyo hayvonot bog'laridagi
miqdori va har xil mamlakatlarda himoya qilish uchun qabul qilingan chora-tadbirlar haqida
ma'lumotlar keltiriladi.
O'zbekiston respublikasining turli mintaqalarida 650 dan ortiq umurtqali hayvonlari, shu
jumladan, 79 dan ortiq qushlar, 99 ta sutemizuvchilar turlari va tur vakillari uchraydi. Faqat Sirdaryo
va Amudaryo vohasida joylashgan suv omborlari va ko'llarda baliqlarning 60 turi, ambfibiyalarning 3
turi uchraydi. Respublikamizda sudralib yuruvchilarning 57,sut emizuvchilarning 91,qushlarning
410dan ko‘p turlari uchraydi.
Hayvonlar biologik resurslarning ajralmas bir qismi bo'lib, tabiatda moddalar va energiya
almashinuvida muhim rol o'ynaydi. Hayvonlar o'simliklar bilan uzviy aloqada bo'lib, geografik
qobiqda kimyoviy elementlarning migratsiyasida qatnashadi. Hayvonlar o'simliklar tomonidan, quyosh
nuri ta'sirida hosil qilgan organik moddalar va bir-birlari bilan oziqlanib, biologik hamda tabiatda
moddalarning almashinuvida ishtirok etadi. Yirik mavjudotlarning bir-biri bo'lgan ozuqa aloqasi – bu
energiyaning bir organizmdan ikkinchi organizmga o'tkazuvchi mexanizmdir.Yer sharida yashil
o'simliklar quyosh energiyasining faqat 1%nigina o'zlashtirib, yiliga 150-200 mlrd. t organik modda
hosil qiladi. O'simliklar quyoshdan olayotgan olayotgan energiyasini 50% ini nafas olish jarayonida
o'zlashtirib, organik modda sifatida organizmda to'playdi. Bu to'plangan organik modda o'txo'r va bir-
biri bilan ovqatlanuvchi hayvonlarning oziqlanishi orqali bir-biriga o'tadi.
O'zbekiston hayvonot olamining turlari ko'p va ular rang-barangdir. Respublika hududida 650
dan ortiq umurtqali hayvon turlari mavjud bo'lib, shundan: 79 ta baliq, 3 ta amfibiya, 57 sudralib
yuruvchilar, 410 turdan ziyod qushlar va 99 turga mansub sut emizuvchilar yashaydi. Hayvonlarni
muhofaza qilish, tabiatdagi muvozanatini saqlab qolish, turi va miqdori kamayib ketayotgan
hayvonlarni qayta ko'paytirish uchun qo'yidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim.
Hayvonlar yashaydigan joylarning ekologik sharoitini yaxshilash, ovchilik va baliq ovlashni
tartiga solish.
Qo'riqxona va zakazniklarni tashkil etish, ularni tabiiy ofatlardan saqlash;
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida yerlar muhofazasiga qaratilgan tadbirlarni to‘g‘ri tashkil
etilishi;
Hayvonlarni akklimatizasiya va reakklimatizasiya qilish va hokozolar.
2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari
bo‘yicha Harakatlar strategiyasining ―Ta‘lim va fan sohasini rivojlantirish‖ yo‘nalishining birinchi
bandida bayon qilinganidek, insonnig kundalik hayotida o'simliklarning ahamiyati juda katta bo‘lib,
o'simliklar muhim tabiiy geografik omil sifatida, yer yuzasida suv oqimiga, bug'lanishga, tuproqda
nam saqlashga, atmosferaning quyi qismidagi havo oqimiga, shamolning kuchi va yo'nalishiga,
hayvonlarning hayotiga ham ta'sir etadi. O'simliklar hududning mikroiqlimiga ta'sir etib, havosini
tozalab, uni kislorod bilan boyitadi.
154
Do'stlaringiz bilan baham: |
