Aziz o'quvchi

TO'RA SULAYMON

(1934-2005)

O'zbekiston xalq shoiri, o'z ijodi bilan o'zbek she'riyatiga qadim xalqona ohanglarni qaytarishga uringan iste'dodli adib To'ra Sulaymon 1934-yilning 15-fevralida Jizzax viloyati Baxmal tumanidagi Aldashmon qishlog'ida tavallud topdi. Agar shoir tug'ilgan yilga e'tibor bersan­giz, uning bolalik yillari sobiq sho'rolar dav­latida «qama-qama»lar avjga chiqqan, barcha sohalarda «xalq dushmanlari va ularning dumlari»ni qatli om qilish jarayoni kechayotgan pallaga to'g'ri kelganini anglaysiz. Bu falokat To'ra Sulaymon oilasini ham chetlab o'tmagan. Uning otasini ham «xususiy mulk egasi», «mushtumzo'r» sifatida quloq (ruscha «kulak» - mushtumzo'r so'zining o'zbekchaga moslashtirilgan shakli) qiladilar. Oilaning butun tirikchilik tashvi­shi bechora onaning zimmasiga tushadi. 1939-yilda uning otasi qamoqdan qaytadi va oilasini Sirdaryoga ko'chirib ketadi. To'ra Sulaymon shu yerdagi qishloq maktabida o'qiydi. O'qishni bitirib, bir necha yillar davomida qishloq maktablarida turli fanlardan dars beradi. Urushdan keyingi yillar maktablarda oliy ma’lumotli mutaxassislar yetishmas, To'ra Sulaymon singari maktablarning uquvli bitiruvchilari ta'lim-tarbiya ishiga jalb qilinardi. Zamon o'zgargan sari oliy ma'lumot olishga bo'lgan ehtiyoj, qolaversa, o'zi qiziqqan badiiy ijodga umrini bag'ishlash istagi uni Toshkent Davlat universiteti (hozirgi Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universiteti)ning filologiya fakulteti sirtqi bo'limida o'qishga undaydi. Bo'lg'usi shoir ham o'qiydi, ham ishlaydi (1958-1964-yillar). O'qishni bitirib, Guliston tumanidagi maktablarda ona tili va adabiyotidan bolalarga saboq beradi. Keyin tuman va viloyat gazetalarida mehnat qiladi, 1972-1981­-yillar davomida esa Respublika Yozuvchilar uyushmasining Sirdaryo viloyat bo'limi mas'ul kotibi, adabiy maslahatchisi lavozimlarida ishlaydi. To'ra Sulaymonning ilk she'rlari 1958-yildan nashr etila boshlagan. 1962-yilda uning birinchi kitobi «Istar ko'ngil» nomi bilan bosmadan chiqadi. Shundan so'ng, uning «Qorasoch” dostoni «Men qayga borar bo'lsam» she'riy to'plamlari nashr etiladi va Sirdaryoda yana iste’dodli ijodkor paydo bo'lganidan ko'pchilik xabar topadi. To'ra Sulaymon poytaxt Toshkentda kechayotgan adabiy-estetik jarayonlardan doimiy voqif bo'lib turar, ustoz va do'stlari - Mirtemir, Nosir Fozilov, Sa'dulla Siyoyev bilan yaqin aloqa o'rnatgandi. Shoir ijodi o'ndan ortiq kitoblarga jo bo'lgandir. Ular orasida «Jahongashta» dostoni (1970), «Hamqishloqlarim» (maqolalar to'plami), «Ilntizor» (1973), «Sirdaryo qo'shiqlari» (1974), «Iltijo» (1976), «Alhazar» (satirik va yumoristik asarlar to'plami, 1976), «To'yboshi» (1977), «Sizni eslayman» (1980), «Qorako'zginam» (1981), «Gulshan» (1988), «Sarvinoz» (1989) kitoblari bor. Mustaqillik yillarida shoir yangi kuch va ilhom bilan ijod qildi. Respublika vaqtli matbuotida uning she'riyat, adabiyotshunoslik, kunning dolzarb mavzulariga bag'ishlangan ko'plab maqolalari chop etildi. «Xarsang» (1984), «Jahonnoma», «Gul bir yon, chaman bir yon» (1996), “Yovqochdi» (1998) singari kitoblari adabiy jamoatchilik tomonidan iliq kutib olindi, yillik mukofotlarga sazovor bo'ldi. To'ra Sulaymonning qator she'rlari o'zbek xonandalari tomonidan qo'shiq qilib kuylanib, millionlab odamlarning ko'ngliga kirib bordi. Bu qo'shiqlardagi o'zbekona ohanglar tinglovchini o'ziga rom etadi, qayta-qayta eshitishga chorlaydi. 1999-yilda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan To'ra Sulaymonga «O'zbekiston xalq shoiri» degan yuksak unvon berildi. 2005-yilda ajoyib shoir va samimiy inson - To'ra Sulaymon 71 yoshida dunyodan ko'z yumdi.

ILTIJO

Bahor kelsa boshlanar bog'da bulbul xonishi,

Sa'va, qumri nag'masi, suralay tovlanishi.

Qirlarda lola sayli, qishlovlarda yilboshi,

To'xtagay tabiatdan haqqushlar zorlanishi -

­Bahor, ketma mening bog'imdan.

Qilmishi qing'ir zotga davr qayda, davron qayda?

Vatangado kimsaga beminnat makon qayda?

Yolg'iz otga olamda nom qayda, nishon qayda?

Bahor, sensiz sahro-yu tog'-u toshga jon qayda?

Ketma, bahor, mening bog'imdan.

1 Suralay – patlari rang-barang qush turi. 2 Qishlovlar – qishloqlar.

O'lmaslikka ishora - o'langa oshiqligim,

Saodatga ishora - zamonga oshiqligim,

Teranlikka ishora - ummonga oshiqligim,

Go'zallikka ishora - bo'stonga oshiqligim –

Bahor, ketma mening bog'imdan.

Bukun qay bir yerda qish, qayda xazonrezgilik,

Qaylarda yoz, qayda kuz, qayda jondan bezgilik,

Ko'klamning har nafasi umrga arzigulik,

Bog'siz, bog'bonsiz yerda ne ham qilsin ezgulik...

Ketma, bahor, mening bog'imdan.

Giyoh bilan qoplanmish ko'hna qabr boshlari,

Maysadagi shudringlar kimlarning ko'zyoshlari?

Bu yerda yotar otam ham uzangidoshlari,

Har bahor eslar uni qavmi qarindoshlari ­

Bahor, ketma mening bog'imdan.

Yoz bo'yi qorga zorman, qishda bahorga zorman,

Chamanda gul bo'yiga intiqman, intizorman,

Kuz kelmay xazon bo'lgan sevgi, guldan bezorman,

Bahorsiz ham diyorsiz el ichra benazarman -

Bahor, ketma mening bog'imdan.

She'riyatda milliy badiiy tafakkurning noyob jilvalarini namoyish qilgan G'afur G'ulomning «Vaqt» she'ri tahlili yodingiz­da bo'lsa kerak. Unda shoirning kichik hayotiy detallardan katta umumlashmalar yasay olish fazilatiga urg'u bergan edik. Shoir, tomchida dengiz aks etganidek, lahzada abadiyat suratini chizgan edi. To'ra Sulaymonning «Iltijo» she'ri, chetdan qaraganda, yil fasllaridan biri - go'zal bahorga bag'ishlangan. She'rning dastlabki bandida, darhaqiqat, kelinchak bahor kelishi bilan tabiatda yuz beradigan o'zgarish va jonlanishlar tasvirlanadi. Biroq ikkinchi banddan shoirning bahorga iltijosi tobora kengroq ko'lam, borgan sari chuqurroq mazmun kasb eta boshlaydi. Endi bahor bir fasl nomigina emas, balki tansiq tuyg'ular mujassami, ezgulikning ramzi bo'lib gavdalanadi. Shoir «Bahor, sensiz sahro-yu tog'-u toshga jon qayda?» der ekan, bu sahro - beminnat makon qidirib sargardon kezgan vatangado kimsalarning, tog'-u toshlar - qilmishi qing'ir zotlarning ramziy ifodasi ekanini ilg'aymiz. Demak, bu zotlarning bahori yo'q. Ular o'z umri bahoriga mensimay qaragan, unga

1 Uzangdoshlari – yor-do’stlari, birga ot choptirishgan jo’ralari. 2 Benazarman – e’tibordan, nazardan qolgan.

noshukrlik qilgan, bahorini toptagan kimsalardir. Ular hayot bahorini xazonga almashganlar. Agar hayotiy qiyoslarga o'tadigan bo'lsak, beminnat makon ilinjida tog'-u toshlarda uya qurgan, sahrolarda kezib yurgan, o'z yurti va yurtdoshlari hayotiga zomin bo'layotgan jangari – terroristik guruhlar vakillari xuddi shunday kimsalar emasmi? Agar shunday desak, To'ra Sulaymon she'ridagi Bahor - Vatan, barcha tiriklikka jon ato etguchi muqaddas yurt timsoli hamdir! Shu nuqtayi nazardan she'rning to'rtinchi bandini qayta o'qisak, unda eslangan har bir fasl nomida ham ramziy ma'no borligiga shohid bo'lamiz. Yurtida va yuragida bahor kezib yurgan shoir uchun esa «ko'klamning har nafasi umrga arzigulik!» Bu bahor ko'hna qabr boshlarini ham yam-yashil giyoh bilan qoplaydi. Jonsiz xotiralar tirilib, dalalar bag'ridan o'tmish otalar mingan ot dupurlari sadosi eshitiladi. Maysalarga qo'ngan shudring ­shudring emas, balki armonli umr egalarining ko'zyoshlaridir. Yuqorida jazm etib chiqargan xulosalarimiz to'g'ri ekanini she'rning so'nggi bandi yana bir bor tasdiqlaydi. Shoirning «Bahorsiz ham diyorsiz el ichra benazarman» degan e'tirofi she'rda bahor obraziga jo qilingan teran mazmun-mohiyatga ishoradir.

ARMON

Bobomning orzulari amalga oshmas bo'lsa,

Yurgan yo'limda o'lan, qo'shiq qalashmas bo'lsa,

Qo'shiqlarim bog'lardan, tog'lardan oshmas bo'lsa,

El-yurt baxtini kuylash menga yarashmas bo'lsa,

Ko'nglimda armon yotar

Cho'kib qolgan nor misol.

Bemavrid xeshlarimning ko'zlarida yosh ko'rsam,

Bir mard bilan nopokning taqdirin tutash ko'rsam,

Qaysi bir begunohni keng yo'lda adash ko'rsam,

Bir betayin kimsaning oyog'ida bosh ko'rsam,

Ko'nglimda armon yotar

Terskaydagi qor misol.

Aro yo'lda qolguday bo'lsa biror yo'ldoshim,

Manzilga yetmay turib, qoqilsa qayg'udoshim,

Muhtoj bo'lsa kimgadir, jon ayamas qurdoshim,

Badkor degan nom olsa biror bir vatandoshim,

Ko'nglimda armon yotar

Ulab bo'lmas tor misol.

Gulzorni alaf bossa, zog' bossa bog'bon turib,

Muallaq qolsa kimdir, yer turib, osmon turib,

Bir gazanda toptasa tuproqni posbon turib,

Bir yo'rtoq yo'l boshlasa, qudratli karvon turib,

Ko'nglimda armon yotar

Buzilgan ro'zg'or' misol.

Tuyg'u va tushunchalarni har bir odam o'zicha - o'z darajasi, ehtiyojidan kelib chiqib anglaydi, talqin qiladi. Masalan, kimningdir o'zini baxtli hisoblashi uchun unchalik ko'p narsa kerak emas. Boshqalarning havasini keltiradigan hovli-joy, betashvish yashashni ta'minlaydigan mol-dunyo bunday odamlar uchun baxt manbai hisoblanadi. Boshqa bir odam uchun esa bu narsalarning bari - bor­ yo'g'i qulay yashash sharoitidan boshqa narsa emas. Bunday insonlar baxt tushunchasiga juda katta ma'no yuklaydilar. Bu ma'naviy-ruhiy ehtiyojlar bilan bog'liq bo'lib, ularni qondirish oson kechmaydi.

1 Nor – tuya. 2 Tesrkay – quyosh nuri tushmaydigan joy.

To'ra Sulaymon lirik qahramoni bu his, bu tushunchaga juda jiddiy talab bilan yondashadi. Uning ko'nglini hayotning mayday chuyda ho-yu havaslari, o'tkinchi manfaatlari armonga to'ldirolmaydi. Bu lirik qahramon o'ziga hayotda nihoyatda katta talablar qo'yadi. O'sha talablarga loyiq bo'lolmaslik uni xavotirga soladi, cho'chisa shundan cho’chiydi. She'rning har bir misrasida faqat lirik qahramon taqdiriga emas, balki xalq va millat, kelajak va insoniyat taqdiriga daxldor muammo­larni lirik qahramon o'z muammolari deb bilishi ochila boradi. Keling, shu katta armonga sabab bo'ladigan holatlarning ayrimlariga to'xtalaylik: