|
Hayot
Hayot
metabolizm
, oʻsish,
koʻpayish
bilan xarakterlanuvchi
materiya
holatidir. Hayot holatdagi
jismlar hayot shakllari yoki
organizmlar
, deyiladi. Koʻp hayot shakllari
atrof-muhitga
oʻzlarining
ichki jarayonlarini oʻzgartirib
moslasha oladi
. Hayotning
fizik
xarakteristikasi teskari
entropiyadir
.
[1][2]
Hayot
, tiriklik, tirik organizmlar — materiyaning eng yuksak shakli. Zamonaviy qarashlarga binoan
H. tashqi muhitdan oliialigan energiya hisobiga oʻz-oʻzidan boshqariladigan va oʻz-oʻzini bunyod
etish xossasiga ega boʻlgan oʻziga xos strukturalardan iborat. Molekulyar biologiya. biofizi-ka,
biokibernetika (qarang
Kibernetika
) va boshqa fanlar sohasida olib borilgan gadqiqotlar
natijasida H.ning moddiy asoslari biopolkmerlar ekanligi aniqlandi. Ulardan oqsillar va nukle-in
kislotalar barcha tiriklikning doimiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Biopolimerlar H. namoyon
boʻlishining molekulyar jarayonlarida ishtirok etadi. Hayotiy jarayonlarda oqsillarning ahamiyati
ular kimyoviy tuzilishi va biologik funksiyasining xilma-xilligi bilan belgilanadi. Har qanday ge-
netik informatsiya oqsil molekulasida aminokislotalarning ketmaket joylanishi orqali namoyon
boʻladi. Genetik informatsiyani nuklein kislotalar (DNK yoki RNK) oʻzida saqlaydi va irsiyatga
oʻtqazadi. Oqsillar biosintezida (qarang
Biosintez
) bu in-formatsiya hujayraning genetik appa-
rati (genom)lan sitoplazmaga oʻtib, oqsil molekulasiga aminokis.yutalar qoldiqlari ketma-
ketligidan iborat uzun zanjir shaklida yozib olinadi, Oqsillar sintezining amalga oshiri- lishi orqali
nuklein kislotalar hujayrada kechadigan moddalar alma-shinuvi tavsifini belgilab beradi.
Moddalar almashinuvi esa oʻzaro muvofiqlashgan va dinamik bogʻlangan assimilyatsiya (plastik
almashinuv) va dissimilyatsiya (energiya almashinuvi) jarayonlari yaxlit sistemasidan ibo-rat. Bu
jarayonlar tufayli tirik organizmlar hayotiy funksiyalarining bajarilishi uchun zarur boʻlgan shart-
sharoit vujudga keladi, yaʼni ular tarkibining oʻzoʻzidan yangilanishi sodir boʻladi va bu tarkibning
nisbiy turgʻunligi saqlanib qoladi.
Umumiy maʼnoda H. oʻziga xos strukturalarning tashqi muhitdan olingan energiya sarfi orqali oʻz-
oʻzini boshqarish va bunyod etishi tari-qasida talqin qilinadi. Bu tavsifdan moddalar va energiya
almashinu-vi orqali organizm bilan tashqi muhit oʻrtasida doimiy bogʻlanish boʻlib turishi
toʻgrisidagi tushuncha kelib chiqadi. Organizmda moddalar atma-shinuvi assimilyatsiya
jarayonlari maj-muidan iborat. Assimilyatsiya hujayra molekulyar komponentlarining , jumladan
tur uchun xos boʻlgan moddalar (oqsil, nuklein kislotalar) sintezi va dissimilyatsiyasini, yaʼni
ishlatib boʻlingan moddalarning par-chalanishi va organizmdan chiqarili-shini oʻz ichiga oladi.
Mazkur jarayon energiyaning qayta taqsimlanishi orqali sodpr boʻladi. Bu jarayonda avtotrof
fotosintezlovchi organizmlar (yashil oʻsimliklar, fototrof bakteriyalar) quyosh energiyasini
oʻzlashtirib, uni kimyoviy bogʻlar energiyasiga aylantiradi (mas, ATF sintezi, fosforlanish). Xemo-
sintezlovchi avtotrof (temir va ol-tingugurt bakteriyalari) kam oksidlangan anorganik birikmalar
energiyasidan, geterotroflar (koʻpchilik bakteriyalar, hayvonlar, zamburugʻlar) esa avtotroflar
yoki b. geterot-roflar sintezlagan organik moddalarning parchalanishi natijasida hosil boʻlgan
energiyadan foydalanadi. Metabolitik oʻzgarishlar davomida energiyaning koʻp qismi issiqlik
shaklida yoʻqotilishi natijasida organizm — muhit sistemasi entro-piyasi oshadi.
H.ga moddalar almashinuvi jarayoni sifatida qarash oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan, lekin bu
qarashlar yangi maʼlumotlar bilan boyib bormoqda.
Moddalar almashinuvi — hayot uchun zarur boʻlgan tuzilmalarning saqlanib turishi va hosil
boʻlishining zurur sharti sifatida har bir organizm turi uchun oʻziga xos boʻladi. H.ning zamonaviy
tavsifiga koʻra, uning asosiy xossalariga modddlar almashinuvi bilan bir qatorda oʻz-oʻzini
yaratish (repro-duksiya), irsiylanish va oʻzgaruvchanlik namoyon qilish, oʻsish va rivojlanish,
taʼsirlanish va taʼsirga javob berish, oʻz-oʻzidan boshqarilish, ritmlilik, energiyaga muh-tojlik va
boshqa xususiyatlar ham kiradi. Muayyan tuzilgan strukturalarning buzilishi bilan H. ham
toʻxtaydi. Struk-turalarning oʻziga xos xususiyatlari matritsa usulida koʻpayadigan genetik
programmada mavjud boʻlgan axborot bilan bogʻliq. Matritsa sintezi jarayonida genetik
programmadan xato nusxa olinishi (mutatsiya) mumkin. Buning natijasida olingan programma
nus-xalar oʻrtasida farq (konvariant replikatsiya) paydo boʻladi. Mutatsiyalarning asosiy qismi
evolyutsiyaning dastlabki davrlarida sodir boʻladigan reparatsiya mexanizmlari orqali yoʻqotiladi,
lekin saqlanib qolgan irsiy oʻzgarishlarning oʻzi organizmlarning xilma-xil boʻlishi va ularda tashqi
muhit sharoitiga har xil moslanishlar vujudga kelishi uchun yetarli boʻladi. Organizmlar
belgilarining xilma-xilligi tabiiy tanlanish uchun shart-sharoit yaratadi; bu esa, oʻz navbatida.
yashash sharoitiga qarab organizmlarning mukammalla-shuvi (progress) ga yoki ular tuzili-
shining soddalashuvi (refess)ga olib keladi. Shunday qilib, H. oʻz mohiyatiga koʻra oʻz-oʻzini
yaratadigan jarayon sifatida evolyutsiyaning shart-sharoitlarini belgilab beradi. Yer yuzasida H.
molekulyar, hujayra, organizm, populyatsiya, tur, biogeotsenez (ekosistema) va biosfera
darajalarida namoyon boʻladi. Biologiya fanlarining 20-asrda erishgan yutuqlari asosida ishlab
chiqilgan H.ning zamonaviy tavsiflari uni tabiatan moddiy emasligi toʻgʻrisidagi gʻayri-tabiiy
nazariyalarga oʻrin qoldirmaydi. Shuning bilan birga bu tavsiflar H.ni faqat fizik-kimyoviy
qonuniyatlar bilan boglab qoʻyishga imkon bermaydi. Moddalar almashinuvi asosida amalga
oshiriladigan matri-sa sintezi va undan kelib chiqadigan biologik evolyutsiya notirik tabiat uchun
xos boʻlmaydi. Mohiyatiga koʻra H. notirik tabiatga nisbatan materiya harakatining ancha yuksak
dara-jadagi shakli xisoblanadi.
Ld.: Engelgardt V.A., Poznaniye yavleniy jizni. M., 1984; Yugay G.A. Obshaya georiyajizni, M.,
1985;Gibor G. Jizn i yeye proisxojdeniye, per. s vengerskogo, M.. 1984; Umumiy biologiya, T.,
2004;Mavlonov O., Biologiya, T., 2003.
Ochil Mavlonov.
1.
Schrödinger Erwin What is Life? // Cambridge University Press. — 1944.
2.
Margulis Lynn, Sagan, Dorion What is Life? // University of California Press. — 1995.
Manbalar
Vikiiqtibosda
Do'stlaringiz bilan baham: |
