Hayot faoliyati xavfsizligi va mehnat gigienasining qurulishdagi

D

d

S

s

B

b

А

а

P

sm









  

(5.3) 

 

bunda  a,  b,  s  va  d  –  aralashma  tarkibidagi 

yonuvchi gazlarning miqdori, %; 

A,  B,  S  va  D  –  aralashma  tarkibidagi  yonuvchi 

gazlarning 

yuqori 

(yoki 

quyi) 

alangalanish 

chegaralari, % 5.4-jadvaldan olinadi. 

 Tarkibida  yonmaydigan  gazlarning  miqdori 

ko‘proq 

bo‘’lgan 

aralashmalarni 

alangalanish 

chegarasini  aniqlashda  bu  formula  kerakli  aniqlikni 

ta’minlab  berolmaydi,  shu  sababdan  bu  xildagi 

aralashmalarni  alangalanish  chegaralarini  aniqlashda, 

---

yuqori 

aniqlikdagi 

murakkab 

formulalardan 

foydalaniladi  yoki  alangalanish  chegaralari  tajriba 

usuli bilan aniqlanadi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Yonuvchi gazlarni havo bilan aralashganda, alangalanish harorati va portlash 

chegaralari 

5.4-jadval 

Gaz turlari 

Alangalanish 

harorati, 

o

C 

Maksimal 

yonish 

harorati, 

o

C 

Normal sharoitda 

(T=20

o

C, P=760 mm.sm.us.) 

yonuvchi gazlarni alangalanish 

chegaralari (foiz hajmida) 

Quyi 

chegara 

Yuqori chegara 

---

Butan 

Butilen 

Vodorod 

Metan 

Karbon oksidi 

Propan 

Propilen 

Etan 

Etilen 

Koksli 

Slanetsli 

490 

445 

510 

645 

610 

510 

455 

530 

510 

640 

700 

2120 

2043 

2230 

2043 

2110 

2110 

2224 

2100 

2020 

2090 

1900 

1,9 

1,7 

4 

5 

12,5 

2,1 

2 

3,1 

3 

5-6 

6-8 

8,5 

9 

75 

15 

75 

9,5 

9,7 

12,5 

28,6 

30-32 

30-40 

---

 

Yonish  jarayoni  odatda  havodagi  gazlarni 

haroratini  va  bosimini  tez  ko‘tarilishiga  olib  keladi. 

Bu hol xona ichida sodir bo‘lsa, undagi yonuvchi gaz 

aralashmasi portlashi mumkin. 

Yonuvchi  gaz  va  havo  aralashmasi  portlaganda 

bosim 7-8 kg/sm

2

 gacha ko‘tarilishi mumkin. 

Portlash jarayonida bosimni ko‘tarilishi quyidagi 

formula bilan aniqlanadi: 

 

n

t

m

t

Р

Р

das

por

das

por

)

273

(

)

273

(







  

(5.4) 

 

bunda  R

por 

-portlash  vaqtidagi  havoning  mutlaq 

bosimi,  at;  R

das 

-aralashmaning  dastlabki  mutlaq 

bosimi,  at;  t

por 

-portlash  paytidagi  maksimal  harorat, 

o

C,  jad.  2;  t

das

  -aralashmaning  dastlabki  harorati,

  o

C; 

m-aralashmaning  yonish  reayaksiyasi  tenglamasidagi 

molekulalar  soni;  n-aralashmaning  portlash  oldidagi 

molekulalar soni.  

---

Chang  zarrachalarining  yonish  va  portlash 

xususiyatlari,  ularning  qanday  moddadan  tashkil 

topganligi,  o‘z-o‘zidan  alangalanish  harorati  va  quyi 

chegaraviy miqdorlari bilan aniqlanadi. 

Yonuvchi 

chang 

zarrachalari 

havo 

bilan 

aralashganda,  ma’lum  harorat  va  bosim  ta’sirida 

yonishi  yoki  portlashi  mumkin.  Ularning  bunday 

sharoitda yonishi (yoki portlashi) uchun etarli bo‘lgan 

eng  kam  miqdoriga,  qo‘yi  alangalanuvchi  chegara 

miqdori deb yuritiladi. 

Qurilish  me’yorlari  va  qoidalariga  binoan 

changlar ikki turga ajratilgan, ya’ni yonuvchanlik quyi 

chegara  miqdori  65  g/m

3 

dan  yuqori  bo‘lganda 

yonishga xavfli va portlashining quyi chegara miqdori 

65  g/m

3

  dan    past  bo‘lganda  portlashga  xavfli 

xisoblanadi. 

Bundan  tashqari  chang  yonuvchanligi  va 

portlashga  moyilligi  bo‘yicha  4-ta  sinfga  bo‘linadi, 

ya’ni portlash xavfi bo‘yicha ikkita sinfga:  

---

1-sinf:  qo‘yi  portlash  chegara  miqdori  15  g/m

3

 

gacha bo‘lgan portlovchi changlar; 

2-sinf:  qo‘yi  portlash  chegara  miqdori  15  g/m

3

 

dan yuqori bo‘lgan portlovchi changlar.  

Hamda alangalanib yonish bo‘yicha ikkita sinfga 

bo‘linadi: 

3-sinf: alangalanish harorati 250

0

Cgacha bo‘lgan 

yonuvchi changlar; 

4-sinf:  alangalanish  harorati  250

0

Cdan  yuqori 

bo‘lgan yonuvchi changlar.  

Ba’zi  yonuvchi  changlarning  yonish  va  portlash 

quyi  chegara  miqdori    quyidagicha.  Masalan,  un 

changi-  30  g/m

3

  ,  kraxmal  changi-  40  g/m

3

  ,  paxta 

changi  65  g/m

3

dan  yuqori,

 

yog‘och  changi-  67  g/m

3

, 

tamaki changi- 68 g/m

3

,

  

tosh ko’mir changi-114 g/m

3 

yonuvchilarga,  kanifol  changi-  5  g/m

3

,  oltingugurt 

changi-  2,3  g/m

3

,  shakar  changi  -  8,9  g/m

3

  va 

boshqalar portlovchilarga misol bo‘ladi. 

Changlarni 

yuqori 

miqdroiy 

alangalanish 

chegaralari  odatda  etarli  darajada  baland  bo‘lganligi 

---

sababli,  ishlab  chiqarish  sharoitida  ularga  etishib 

bo‘lmaydi. 

Yonuvchi  suyuqliklarning  yonish  xavfi,  odatda 

ularning  harorat  ko‘rsatkichlari,  kimyoviy  tarkibi 

hamda  bug‘lanish  xususiyatlari  bilan  belgilanadi. 

Ba’zi  engil  alangalanuvchi  suyuqliklarni  chaqnab 

portlashiga  tashqi  muhit  haroratining  ko‘tarilishi 

sabab  bo‘lishi  mumkin.  Yonuvchi  suyuq  moddalarni 

o‘rab  turgan  muhit  haroratining  ko‘tarilishi  tufayli, 

ularning    sirtida  yonuvchi  bug‘lar  yig‘ilib  qolishi  va 

tashqi  issiqlik  manbai  ta’sirida,  alangalanmasdan 

portlashga  moyil  bo‘lgan  holat  yuzaga  kelishi 

mumkin.  Ana  shu  holatni  yuzaga  keltiruvchi  eng 

kichik harorat, chaqnash harorati deb qabul qilingan. 

Suyuqliklarning  yonuvchanlik  darajasi  ularning 

chaqnash  haroratiga  qarab  belgilanadi  va  ikki  toifaga 

bo‘linadi.  Ya’ni,  chaqnash  harorati  61

o

Cdan  past 

bo‘lgan  suyuqliklar  engil  alangalanuvchi  va  yuqori 

bo‘lganlari  esa  engil  yonuvchi  suyuqliklar  turkumiga 

kiritilgan.  Ishlab  chiqarishda,  harorati  chaqnash 

---

haroratidan  yuqori  bo‘lgan  muhitlarda,  bu  turdagi 

suyuqliklarni  qo‘llanilishi  xavfli  hisoblanadi.  Davlat 

xavfsizlik 

me’zonida 

ba’zi 

engil 

yonuvchi 

suyuqliklarning 

chaqnash 

harorati 

quyidagicha 

berilgan:  Atseton-1,8

0

C,  benzol-15

0

C,  benzin-  50

0

C, 

solyarka  –38

0

C,  kerosin  –28

0

C,  skipidar  –34

0

C, 

toluol-6

0

C,  ksilol  –23

0

C,  motor  yonilg‘isi-70

0

C  va 

boshqalar.  

Ormandi  va  Grevenlar  tajribalarga  tayangan 

holda,  har  qanday  yonuvchan  suyuqliklarning  xavfli 

chaqnash  harorati  ularni  qaynash  harorati  bilan 

bog‘liqligini quyidagicha ifoda etishni taklif etganlar. 

 

T

chaq

 =0,736 T

qay  

(5.5) 

 

Masalan, 

benzolni 

qaynash 

harorati 

t

q

=+80,1

o

Cbo’lsa,  uning  absolyut  qaynash  harorati 

T

qay 

=273+80=353

o

K  ga  teng  bo‘ladi.  Chaqnash 

haroratining 

mutloq 

qiymati 

bolsa

  

---

T

chaq

=353·0,736=260

o

K  yoki

 

t

chaq

=260−273=−13

o

C 

bo’ladi. 

Bug‘larda  hosil  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan 

bosimni  Tornton  formulasi  orqali  aniqlab  chaqnash 

haroratini topish mumkin  

 

P

ch

= P

u 

/[1+ (N-1) 4,76]  

(5.6) 

 

bunda  P

ch

-  bug‘ning  chaqnash  haroratiga  xos 

bosimi, mm.sm.ust; 

P

u

-  bug‘  va  havo  aralashmasining  umumiy 

bosimi, mm.sm.ust; 

N-1  g/mol.  yonuvchi  suyuqlikni  yonishi  uchun 

zarur bo‘lgan kislorodning atomlar soni. 

 

Masalan, 

ma’lumki 

havoning 

bosimi 

750mm.sm.ust.  teng  bo‘lganda,  benzol  –  С

6

N

6

  ni 

havoda yonishini quyidagicha kechadi:  

 

С

6

N

6 

 +7,5O

2 

+ 79/21·7,5N

2 

+ 6СO

2 

+ 3N

2

O + 

79/21·7,5N

2

 , 

---

 

bundan ko‘rinib turibtiki  N=15. Demak,  

 

P

ch

 = P

u 

/[1+ (N-1)4,76]= 750/(1+(15-

1)4,76)=11mm.sm.ust.ga teng bo‘ladi.