Hayot faoliyati



Download 275,31 Kb.
bet54/178
Sana31.12.2021
Hajmi275,31 Kb.
#256141
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   178
Bog'liq
Hayot faoliyati

Nazorat savollari

1. Zilzilada qanday jarohat turlari ko‘p uchraydi?

2. Suyak sinishining qanday turlari mavjud?

3. Suyak sinishining qanday belgilari mavjud?

4. Qon ketishining turlarini ko‘rsating.

5. Uzoq ezilish holati nima?

79

IX MAVZU. GIDROMETEOROLOGIK HOLATLAR BILAN

BOG‘LIQ FAVQULODDA VAZIYATLAR HAMDA ULARDA

XAVFSIZLIK QOIDALARIGA RIOYA ETISH

Suv suyuq holatda o‘z massasini tutib tura olmaydi. Suvning

aynan shu xususiyati uni yuqoridan pastga, tog‘lardan jilg‘alarga,

ulardan soy va daryolarga qo‘shlishini, dalalar va bog‘-

rog‘larga oqib borishini, yam-yashil maydonlar paydo bo‘lishini

ta’minlaydi.

Suv insoniyatga, uning yaratuvchilik ishlariga kattagina

talofatlar keltirgan va hamisha real xavf solib turgan. Tarixda

antik dunyo madaniyatining namunalari bo‘lgan dunyoning

yetti ajoyib mo‘jizalarining 4 tasi turli tusdagi favqulodda vaziyatlar

oqibatida vayronaga aylangan. 2004-yilning dekabrida

Hind okeanida yuz bergan zilzila natijasida paydo bo‘lgan

sunami 230 mingdan ortiq kishini nobud bo‘lishiga olib kelgan.

Suvning shu xususiyati okean va yirik dengizlardan uzoq

bo‘lgan mintaqa malakatlariga, shuningdek, mamlakatmizga

ham sel, suv toshqini kabi xavflarni paydo qilib, og‘ir

oqibatlarga olib kelgani ma’lum.

Tasavvur etishingiz uchun 2011-yilning martida Yaponiyadan

uncha uzoq bo‘lmagan suv ostida yuz bergan zilzila va

uning oqibatlarini keltirishning o‘zi yetarli, deb bilamiz. Xonsyu

oroli yaqinida yuz bergan zilzila natijasida Okean ostida

uzunligi 380 va kengligi 190 km bo‘lgan yoriq paydo bo‘ldi.

Aynan shu yoriqning paydo bo‘lishi natijasida o‘ziga xos

chuqurlik vujudga keldi. Oqibatda juda katta massaga ega

bo‘lgan suv har tarafdan bu chuqurlikka oqib keldi va bir necha

daqiqalar ichida ulkan suv minorasini barpo etdi. «Suv

minorasi» tezda orqaga qaytib, baland to‘lqin hosil qildi va

katta tezlik bilan Tinch okeani sohillariga urildi. Yaponiyaning

Fukusima shahri bu ulkan suv to‘lqinini o‘ziga qabul qilishga

majbur bo‘ldi. Bu ulkan suv to‘lqini Yaponiya uchun juda katta

yo‘qotishlarga sabab bo‘ldi.

80

Ma’lumki, sel – arabcha so‘z bo‘lib, shiddatli tog‘ oqimi,



yaponcha yasunami – tog‘ to‘lqini ma’nosini beradi. Sel

sekundiga 2-4 m. tezlikda harakat qiladi. Sel o‘z oqimiga ko‘ra

o‘zi bilan juda ko‘p miqdorda tuproq, qum, tosh va boshqa

jinslarni olib ketadi. Shu sabab, tiniq suvning vazniga nisbatan

2-3 baravarga ortadi.

Sel qachon, qay vaqtda, qanday kuch bilan kelishini

oldindan aytish ancha mushkul. Shu sabab, xalqimiz selni

tabiatning o‘ta xatarli, falokat keltiradigan, kutilmagan ofati,

deb bejiz aytmaydi. Chunki, u kun ochiq, jazirama issiq bo‘lib

paytida ham paydo bo‘lishi va og‘ir oqibatlarga olib kelishi

mumkin.

Sel toshqinlari juda katta hududdagi qishloq xo‘jaligi

ekinlarini nobud qiladi, ko‘plab yerlarni ko‘mib tashlaydi,

ko‘prik hamda ko‘plab gidrotexnik inshootlarni qo‘porib, aholi

yashaydigan punktlarni yuvib ketadi, asfalt va temir yo‘llariga

shikast yetkazib izdan chiqarib tashlaydi.

Mamlakatimizning janubiy hududlari hamda umumiy

hududining 90 %dan ortig‘i tog‘liklardan iborat bo‘lgan Qirg‘iziston

va Tojikiston Respublikalarida juda katta sel kelish xavfi

saqlanib kelmoqda.

Mutaxassislar selni keltirib chiqaruvchi omillarni quyidagilar,

deb bilishadi: muntazam jala quyishi va kuchli yomg‘

irlar yog‘ishi yuz berayotgan sellar 85 %ni, tog‘ qorlarining

erishi 4 %ni, tog‘ suv havzalari, suv omborlari, muzlagan suv

havzalari qirg‘oqlarining o‘pirilib ketishi 1,3 %ni va boshqa

sabablar 9,7 %ni tashkil qilishi mumkin. Mamlakatmizda sel va

suv toshqinlari mavsumiy xarakterga ega bo‘lib, u ko‘proq martiyul

oylarida yuz beradi. Ayniqsa, aprel-may oylarida ularning

ko‘plab yuz berish xavfi yanada ortadi.

Qishqi yog‘ingarchilik me’yoridan ortiq bo‘lgan yerlarda sel

toshqinlari ko‘proq kuzatiladi. Aksincha yog‘in kam bo‘lgan

yillarda esa toshqin kam yuz beradi. Toqqa yaqin va tog‘li

hududlarda qor-yomg‘irlar tushgan yillari sel toshqinlari havo

haroratiga hamda yong‘ingarchilik miqdoriga qarab har xil

bo‘lishi mumkin.

81

O‘zbekistonning toqqa yaqin va adir zonalaridagi kichikkichik



soylardagi jala va yomg‘irlardan hosil bo‘lgan sel

toshqinlari o‘zi bilan ko‘p miqdorda mayda tuproqlarni olib

keladi, shiddat bilan o‘tib, katta yemirish kuchiga ega bo‘ladi

(3-rasm).



3-rasm. Sel oqibatidagi tuproq yemirilishi

Markaziy Osiyoda sodir bo‘ladigan sel va suv toshqinlarining

75 % O‘zbekiston hududiga to‘g‘ri keladi. O‘zbekistonning

Farg‘ona, Andijon, Namangan, Surxondaryo, Qashqadaryo,

Samarqand, Jizzax va Toshkent viloyatlarida sel kelish

xavfi mavjud. Respublikada 1852 ta sel kelish havzalari

aniqlangan. Mamlakatda 178 ta sel to‘plagich joylari, 1200 km

dan ortiq sel yo‘lini burib yuborish traktatlari qurilgan. 3

Farg‘ona vodiysidagi Farg‘ona tog‘ havzasini o‘rab turgan tog‘

yon bag‘ilarida 300 ga yaqin sel irmoqlari hosil bo‘ladi. Shunga

ko‘ra, O‘zbekiston hududidagi sel kelish ehtimoli bo‘lgan eng

hatarli hududlardan biridir. Undagi tik yonbag‘irlar, qiyaliklar

va irmoqlardan iborat tog‘ relyefi suv tog‘ jinslari harakatini,

suv oqimlari harakatini tezlashtiradi.

O‘zbekistonda kattagina vayronagarchiliklar olib kelgan

sellar:


1998-yil 7 iyuldagi Shohimardon seli – 116 kishi nobud

bo‘lgan, 118 kishi jarohatlangan.

3Ш. Убайдуллаев, А. Норбоев ва. «Чақирувга қадар бошланғич тайёргарлик» Т. «Илм-Зиё» – 2007, 23 бет

82

2002-yil 23 martdagi G‘uzor tumanidagi sel oqibatida - 56



ta bino, 3 avtomobil ko‘prigi vayron bo‘lgan, 7,5 km. Masofadagi

avtomobil yo‘lini yuvib yuborgan.

O‘zbekistonda selga qarshi amalga oshirilayotgan tadbirlarni

ikkiga bo‘lish mumkin. Birinchisi, faol usul bo‘lib, bunda tog‘

yon bag‘irlarida daraxtzorlar bunyod etiladi, meliorativ ishlar

amalga oshiriladi, ikkinchisi sust usul bo‘lib, bunda sel oqimlari

boshqarib turiladi, sel omborlari va sel tutib qoluvchi inshootlar

bilan toshqinlar to‘xtatiladi, suv o‘tkazish uchun sel o‘zanlari

vaqti-vaqti bilan tozalab uriladi, qirg‘oqlar mustahkamlanadi,

daryo chetlari marzalar bilan ko‘tariladi.

O‘rmon melioratsiya ishlari selga qarshi kurashda eng faol

tadbirlardan biri hisoblanadi.




Download 275,31 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   50   51   52   53   54   55   56   57   ...   178




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish