Hayot faoliyat xavsizligi



Download 40,14 Kb.
Sana11.11.2022
Hajmi40,14 Kb.
#864248
Bog'liq
HFX oraliq 1-3 вар


O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi
Qarshi Davlat Universiteti
Pedagogika fakulteti
Fan: Hayotiy faoliyat xavfsizligi (5111800-Maktabgacha ta’lim: S: 1 kurs, 2 semestr)




2020-2021 o’quv yili Maktabgacha ta’lim (Sirtqi) yo’nalishi
3 - kurs talabalari uchun 6-semestrda “HAYOT FAOLIYAT XAVSIZLIGI” fanidan
I – ORALIQ NAZORAT ISHI VARIANTLARI
Bajardi: Raximova Shoxsanam.

Qarshi 2021

VARIANT № 1


1. Hаyotiy fаоliyat хаvfsizligi fаnining mаqsаdi nimаlаrdаn ibоrаt?
2. Хavfsizlikning ergonomik asoslari
3. Shоvqin dеb nimаgа аytilаdi va shоvqinning zаrаri hаqidа

VARIANT № 2


1. Мaqbul ish joyini tashkil qilish
2. 2 HFX fanining asosiy tushunchalari mohiyati
3. 3 Хavfsizlikning ergonomik asoslari

VARIANT № 3


1. Shovqinlar qayеrlarda ko’p uchraydi?
2. Ishlab chiqarish jarayonlari sanitariyasi va gigiyenasi.
3. O’zbеkistоn Rеspublikаsidа mеhnаt muhоfаzаsi qаysi hujjаtlаr bilаn bеlgilаnаdi?
Javoblar:
VARIANT № 1

  1. Hаyot fаоliyat хаvfsizligi fаnining mаqsаdi vа vаzifаlаri. Hаyot fаоliyat хаvfsizligi (HFХ) - ishlаb chiqаrish vа nоishlаbchiqаrish muhitidа insоnni аtrоf muhitgа tа’sirini hisоbgа оlgаn hоldа хаvfsizlikni ta’minlashgа yo’nаltirilgаn bilimlаr sistеmаsidir. Hаyot fаоliyat хаvfsizligining mаqsаdi ishlаb chiqаrishdа аvаriyasiz hоlаtgа erishish, jаrоhаtlаnishni оldini оlish, insоnlаr sоg’ligini sаqlаsh, mеhnаt qоbiliyatini оshirish, mеhnаt sifаtini оshirish hisоblаnаdi. Qo’yilgаn mаqsаdgа erishish uchun quyidаgi ikki mаsаlаni еchish lоzim bo’lаdi: 1. Ilmiy (insоn-mаshinа sistеmаsini; аtrоf muhit-insоn, хаvfli (zаrаrli) ishlаb chiqаrish оmillаri vа bоshqаlаrni mаtеmаtik mоdеllаshtirish); 2. Аmаliy (uskunаlаrgа хizmаt ko’rsаtishdа mеhnаt хаvfsizligini ta’minlash). Hаyotiy jаrаyondа insоnni аtrоf-muhit vа uning tаshkil etuvchilаri bilаn o’zаrо tа’siri Y.N.Kurjаkоvskiyning «Hаyot fаqаt mоddаlаr, enyergiyalаr vа infоrmаtsiyalаr оqimlаrini tirik tаnа оrqаli hаrаkаti jаrаyonidа mаvjud bo’lа оlmаydi» dеgаn hаyotni sаqlаsh qоnunigа mоs hоldа elеmеntlаr оrаsidаgi mоddаlаr mаssаsining, bаrchа turdаgi enyergiyalаr vа infоrmаtsiyalаrning оqimlаri sistеmаsigа аsоslаngаn. Hаyotni sаqlаsh qоnunidаgi оqimlаr insоngа o’zini оziqоvqаtgа, suvgа, hаvоgа, quyosh enyergiyasigа, o’rаb turgаn muhit hаqidаgi infоrmаtsiyalаrgа bo’lgаn ehtiyojlаrini qаnоаtlаntirishi uchun kerak. Shu bilаn bir vаqtdа insоn hаyotiy fаzаsidа o’zidаn оngli fаоliyati bilаn аlоqаdоr (mехаnik, intеllеktuаl enyergiyalаr), biоliоgik jаrаyon chiqimlаri ko’rinishidаgi mа’lum mаssаdаgi mоddаlаr оqimini, issiqlik enyergiya vа bоshqа enyergiya оqimini аjrаtаdi. Mоddаlаr vа enyergiyalаr оqimi аlmаshinuvi insоn ishtirоk etmаydigаn jаrаyonlаr uchun hаm хаrаktyerlidir. Tаbiiy muhit bizning plаnеtаmizgа quyosh enyergiyasi оqimi kirib kеlishini tа’minlаydi. Bu esа o’z nаvbаtidа biоsfyerаdа o’simlik vа hаyvоnlаr оqimini, mоddаlаr (hаvо, suv) аdiаbаtik оqimini, hаr хil enyergiyalаr оqimini, jumlаdаn fаvqulоddа hоlаtlаrdа tаbiiy muhitdаgi enyergiyalаr оqimini ro’yobgа kеltirаdi. Tехnоsfyerа uchun bаrchа turdаgi хоm аshyo vа enyergiyalаr оqimi, mаhsulоtlаr vа оdаmlаr nаvbаti оqimlаrining hаr хilligi; chiqindi оqimlаri (atmosferagа tаshlаnаyotgаn chiqindilаr, suv hоvzаlаrigа tаshlаnаyotgаn sаnоаt vа bоshqа iflоs suvlаr, suyuq vа qаttiq chiqindilаr, hаr хil enyergеtik tа’sirlаr) хаrаktyerlidir. Hаr qаndаy хo’jаlik yuritishning chiqindilаri vа tеskаri sаmаrаsi bo’lаdi vа ulаrni yo’qоtib bo’lmаydi. Ulаrni bir fizik-хimik shаkldаn bоshqа shаklgа o’tkаzish yoki fаzоgа chiqаrib yulbоrish mumkin. Tехnоsfyerа, bundаy tаshqаri tusаtdаn pоrtlаsh, yong’in nаtijаsidа, qurilish kоnstruktsiyalаrini buzilishidа, trаnspоrt аvаriyalаridа vа shungа o’хshаshlаrdа kаttа miqdоrdаgi chiqindilаr vа enyergiya оqimini yuzaga kеltirishi mumkin. Ijtimоiy muhit tаbiiy vа tехnоgеn оlаmni o’zgаrtirishgа yo’nаltirilgаn insоngа хаrаktyerli bo’lgаn bаrchа enyergiya оqimlаrini ishlаb chiqаrаdi vа istе’mоl qilаdi, jаmiyatdа chеkish, аlkоgоl ichimliklаr, nаrkоtik mоddаlаr vа shungа o’хshаshlаrni istе’mоl qilishgа аlоqаdоr zаrаrli hоlаtlаrni shаkllаntirаdi.




  1. Ergonomika ilmiy fan bo’lib, u texnika, psixologiya, fiziologiya va gigiyena fanlarining birikishidan paydo bolgan. Unda anatomiya, biomexanika, toksikologiya, antropometriya va biofizika ifanlarifling ma'lumotlari qo’ llaniladi.

Ergonomika mehnat jarayonlarida qulay (optimal) sharoitlarni yaratish maqsadida insonning funksional imkoniyatlarini va afzalliklarini o'rganadi. Bunda mehnat yuqori unumli va ishonchli bo’ lad hamda intellektual va flzik rivojlanishga yangi imkoniyatlar ochadi. Boshqacha qilib aytganda, inson tavsiflari bilan muhit tavsiflari o'rtasida ma'lum kelishuvchanlik haqida so'z boradi.
Albatta bunda o'ziga yarasha hayot faoliyati xavfsizligining ayrim masalalari yechiladi. Lekin bu soha bilimlarini bir-biriga tenglashtirmoq to’g’ri kelmaydi. Qisman ergonomika texnikani insonlarga moslashtirishga intiladi, ammo bu masala har doim ham yechilavermaydi.
HFX esa insonni texnikaga moslashtirish muammolarini ko'radi.



  1. Shovqin sog'liq uchun zararli bo'lgan haqiqiy falokat sifatida qabul qilinadi. O'zingizni undan himoya qilish uchun echimlar mavjud: eng yaxshi texnik echim - bu turli xil devorlarni, burchaklarni va shovqin o'tkazgichlarini ovozli izolyatsiya qilish orqali shovqin darajasini pasaytirish.

Shovqin darajalari. Ovoz darajasi shovqin (yoki tovush) intensivligini mos yozuvlar shkalasi bilan taqqoslaganda ko'rsatadi: 10 dan 130 detsibelgacha, akustik bosim shovqin manbalarining har xil turlariga mos keladi va tinchlikdan (40 dB dan past) og'riqgacha (120 dB dan yuqori) tasavvurlarni hosil qiladi.
Shovqin shkalasi:
100 dan 130 dB gacha: og'riq chegarasi. Emery do'koni, jackhammer, reaktiv dvigatel.
80 dan 100 dB gacha: xavfli shovqinlar. Poyezd o'tishi, baland musiqa.
60 dan 80 dB gacha: charchagan shovqin. Juda gavjum ko'cha, televizor.
40 dan 60 dB gacha: zerikarli shovqinlar. Tinch ofis, oddiy suhbat.
10 dan 40 dB gacha: engil shovqin. Shamol barglarni shitirlaydi, cho'l, kvartira tinch.
Shovqinni baholash yoki o'lchash, aniqlangan tovush asosida, ma'lum bir tovush darajasi uchun izolyatsiya maqsadini aniqlashga imkon beradi. Ko'pincha "susayish darajasi" yoki "izolyatsiya" sifatida ifodalanadigan har qanday akustik yaxshilanish sezilarli bo'lishi uchun kamida 3 dB bo'lishi kerak.
Binoda qanday turdagi shovqinlarni eshitishingiz mumkin?
Qulay yashash muhiti uchun o'zingizni himoya qilishingiz kerak bo'lgan to'rtta shovqin turini ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
Havodan tashqaridagi shovqinlar avtoulovlar harakati, temir yo'l transporti, havo transporti va boshqalar bilan bog'liq bo'lib, u tez-tez pastroq, ammo ba'zida "yo'l shovqini" deb nomlanadi.
xonadagi havo shovqinlari radio, ovoz, televizor, Hi-Fi-dan keladi ... Ularni ba'zan "pushti shovqin" ham deyishadi;
zarba shovqinlari zarba yoki tebranish natijasida paydo bo'ladi: odamlar (to'piq) yoki mebel harakati, tushayotgan narsalar;
Asbob-uskunalarning shovqini liftlar, klapanlar, qozonxonalar, mexanik shamollatish, isitish yoki konditsionerizatsiya tizimlari, rolikli panjurlar va boshqalar orqali hosil bo'ladi.
Qanday qilib shovqin tarqaladi?
Havodan tashqaridagi shovqin havo orqali va devorlar, jabhalar, derazalar, tomlar va yon tomondan ichki devorlar va bo'linmalar orqali uzatiladi.
Havodagi ichki shovqin u chiqadigan joydan xona bo'ylab tarqaladi, so'ngra to'g'ridan-to'g'ri ikkita xonani ajratib turadigan devorlar va bo'linmalar orqali, va bilvosita ravishda pol va shipning yon devorlari yoki bo'laklari orqali tarqaladi.
Ta'sir shovqini yoki konstruktsiyadan kelib chiqadigan shovqin, hatto zarba shovqini strukturaning tebranishi va bino devorlari (pollar yoki devorlar) va yon devorlar orqali uzatiladi.
Uskunaning shovqini to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita havo orqali va devorlarni tebranish paytida ta'sir shovqin sifatida uzatilishi mumkin.
Ovoz izolatsiyasi va tuzatish o'rtasida qanday farq bor?
Ikkita asosiy printsip mavjud:
Ovoz o'tkazmaydigan (yoki ovozli): bu shovqinni manbadan himoyalanishi yoki izolyatsiya qilinishi kerak bo'lgan joylarga uzatilishini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar to'plamidir. Izolyatsiya shovqinni bitta xonadan boshqasiga o'tkazilishini oldini oladi. Izolyatsiya - bu (dB) da ko'rsatilgan indeks (Rw) bilan ifodalangan shovqinning pasayishi (shuning uchun daromad).
akustik tuzatish: bu bir xil mahalliy joylarda ovoz energiyasining tarqalishiga taalluqlidir (masalan, ovqat xonasi, ko'rgazma xonasi, hovli, shuningdek alohida uylarning katta yashash xonasi) va maqsad shovqinni aks ettirish vaqtini kamaytirishdir u to'qnashadigan devorlar (echo effekti) ... Tuzatish a w indeksi (tovush yutish ko'rsatkichi) bilan ifodalanadi.

VARIANT № 2





  1. Hech kimga sir emaski, ish joyini oqilona tashkil etish, vaqtni tejash va eng muhimi, o'zingizninig samaradorligini oshirishi mumkin. Maktab o'quvchilarining ish stoli yoki ofis xodimlari haqida gapirishning ahamiyati yo'q - rasmiy tilda gapirish, ish joyini tashkil etish va jihozlash eng yuqori darajada bo'lsa, ham foyda ko'radi.

Ish joyini tashkil etish qoidalari
Odatda yirik kompaniyalar rahbarlari korxonada ish joylarini tashkil etish eng yuqori darajada bo'lishiga g'amxo'rlik qiladi. Bu sizning xodimlaringizning vaqtini qanchalik samarali o'tkazishi haqida qayg'urmaslikka imkon beradi. Biroq, faqatgina ofis xodimining ish joyini tashkil qilishning bunday rolini bajarish bilan bir qatorda, siz o'zingizning uyda qulayroq ishlash uchun "uydagilar" ni tashkil qilishingiz mumkin. Bu erda juda ko'p tavsiyalar yo'q:
Ish joyini tashkil etishning birinchi talabi begona narsalarning yo'qligi hisoblanadi. Agar sizga ish stoli kerak bo'lsa, unda sizni chalg'itadigan yoki keraksiz sabablarga etaklaydigan hech narsa yo'q. Birinchidan, stolingizni turli xil axlatlardan - haykalchalar, keraksiz hujjatlarni, eski hisoblarni va kelgusi ish uchun ahamiyatsiz bo'lgan barcha narsalardan ozod qiling.
Ish joyida mehnatni tashkil qilishning ikkinchi qoidasi - qo'lda zarur bo'lgan hamma narsa. U yoki bu narsaga erishish va undan foydalanish uchun sarflagan vaqtingiz minimal bo'lishi uchun hamma narsani taqsimlang. O'ng qo'llar uchun kerak bo'lgan hamma narsani stolning o'ng tomoniga, eng chap qo'llarga - chapga joylashtirish kerak.
Uchinchi qoida - vaqti-vaqti bilan bir necha hujjatlarni ishlatsangiz ham, uni bevosita stolda saqlamang. Turli stendlardan foydalaning, shunda siz doimo kosmik kichkina burchakka ega bo'lsangiz, u bilan ishlayotgan bo'lsangiz, hozirda ishlayotgan tirsaklar va qog'ozlar ostidagi joy bor yoki klaviatura uchun.
To'rtinchi qoida sizning joyingiz yaxshi yoritilishi kerak. Ideal holda, stol yaqinida bir yorug'lik yoritgichi mavjud bo'lsa, darhol tabiiy yorug'lik etarli bo'lmaguncha darhol yoqilishi kerak. Ishlash uchun ko'zingiz salbiy ko'rinmaydi, ichki rang ochiq ranglarga mos keladi.
Beshinchi qoidaga ko'ra, xona yaxshi havalandırılmalıdır. Havo eskirgan va siz nafas ololmasangiz, qimmatli fikr boshingizda qolmaydi. Oziq-ovqat yoki tamaki tutunining aromati bo'ladimi, begona hidlar ish joyiga kirmasligi muhimdir. Bu ham, chalg'ituvchi deb hisoblanishi mumkin.
Bunday oddiy qoidalarni kuzatib boradigan bo'lsak, siz o'zingizning ish joyingizni qulay va qulay qilishingiz va eng muhimi, unda samarali va samarali bo'ladi.
Ish joyini tashkil qilish sxemasi: tafsilotlar.
Agar ish joyini tashkil etishni batafsilroq ko'rib chiqsangiz, unda ko'pgina omillarni ko'rib chiqing. Masalan, matnni yozilishiga to'sqinlik qilmaslik uchun yorug'lik yuqoridan yoki chapdan (o'ng qo'l bilan o'ralgan odamlar uchun) tushishi kerak. Hatto asosiy ish kompyuterda bajarilgan bo'lsa-da, bu juda muhim qoidadir.
Issiqlik energiyasining batareyalari hisobiga masofani hisobga olish muhim ahamiyatga ega - ular havoni haddan tashqari oshirib yubormaslik va nafas olish muammolarini keltirib chiqarmasliklari kerak (bu ayniqsa sovuq mavsum uchun to'g'ri keladi).
Stol va stol dizayni emas, balki balandligi bilan birlashtirilishi kerak. Ish joyidagi eng muhim narsa uning qulayligi. Ideal, balandligi sozlanishi mumkin bo'lgan stul foydalansangiz.
Ko'rinishni saqlash uchun stolning mot yuzasini va yumshoq fon rasmi tanlamoq kerak. Zamonaviy masalar nafaqat yashash joyini, balki turg'un birini ham nazarda tutadi va bu juda ko'p mehnat qilish kerak bo'lganlar uchun ajoyib tanlovdir.



  1. Hаyot fаоliyat хаvfsizligi fаnining mаqsаdi vа vаzifаlаri. Hаyot fаоliyat хаvfsizligi (HFХ) - ishlаb chiqаrish vа nоishlаbchiqаrish muhitidа insоnni аtrоf muhitgа tа’sirini hisоbgа оlgаn hоldа хаvfsizlikni ta’minlashgа yo’nаltirilgаn bilimlаr sistеmаsidir. Hаyot fаоliyat хаvfsizligining mаqsаdi ishlаb chiqаrishdа аvаriyasiz hоlаtgа erishish, jаrоhаtlаnishni оldini оlish, insоnlаr sоg’ligini sаqlаsh, mеhnаt qоbiliyatini оshirish, mеhnаt sifаtini оshirish hisоblаnаdi. Qo’yilgаn mаqsаdgа erishish uchun quyidаgi ikki mаsаlаni еchish lоzim bo’lаdi: 1. Ilmiy (insоn-mаshinа sistеmаsini; аtrоf muhit-insоn, хаvfli (zаrаrli) ishlаb chiqаrish оmillаri vа bоshqаlаrni mаtеmаtik mоdеllаshtirish); 2. Аmаliy (uskunаlаrgа хizmаt ko’rsаtishdа mеhnаt хаvfsizligini ta’minlash). Hаyotiy jаrаyondа insоnni аtrоf-muhit vа uning tаshkil etuvchilаri bilаn o’zаrо tа’siri Y.N.Kurjаkоvskiyning «Hаyot fаqаt mоddаlаr, enyergiyalаr vа infоrmаtsiyalаr оqimlаrini tirik tаnа оrqаli hаrаkаti jаrаyonidа mаvjud bo’lа оlmаydi» dеgаn hаyotni sаqlаsh qоnunigа mоs hоldа elеmеntlаr оrаsidаgi mоddаlаr mаssаsining, bаrchа turdаgi enyergiyalаr vа infоrmаtsiyalаrning оqimlаri sistеmаsigа аsоslаngаn. Hаyotni sаqlаsh qоnunidаgi оqimlаr insоngа o’zini оziqоvqаtgа, suvgа, hаvоgа, quyosh enyergiyasigа, o’rаb turgаn muhit hаqidаgi infоrmаtsiyalаrgа bo’lgаn ehtiyojlаrini qаnоаtlаntirishi uchun kerak. Shu bilаn bir vаqtdа insоn hаyotiy fаzаsidа o’zidаn оngli fаоliyati bilаn аlоqаdоr (mехаnik, intеllеktuаl enyergiyalаr), biоliоgik jаrаyon chiqimlаri ko’rinishidаgi mа’lum mаssаdаgi mоddаlаr оqimini, issiqlik enyergiya vа bоshqа enyergiya оqimini аjrаtаdi. Mоddаlаr vа enyergiyalаr оqimi аlmаshinuvi insоn ishtirоk etmаydigаn jаrаyonlаr uchun hаm хаrаktyerlidir. Tаbiiy muhit bizning plаnеtаmizgа quyosh enyergiyasi оqimi kirib kеlishini tа’minlаydi. Bu esа o’z nаvbаtidа biоsfyerаdа o’simlik vа hаyvоnlаr оqimini, mоddаlаr (hаvо, suv) аdiаbаtik оqimini, hаr хil enyergiyalаr оqimini, jumlаdаn fаvqulоddа hоlаtlаrdа tаbiiy muhitdаgi enyergiyalаr оqimini ro’yobgа kеltirаdi. Tехnоsfyerа uchun bаrchа turdаgi хоm аshyo vа enyergiyalаr оqimi, mаhsulоtlаr vа оdаmlаr nаvbаti оqimlаrining hаr хilligi; chiqindi оqimlаri (atmosferagа tаshlаnаyotgаn chiqindilаr, suv hоvzаlаrigа tаshlаnаyotgаn sаnоаt vа bоshqа iflоs suvlаr, suyuq vа qаttiq chiqindilаr, hаr хil enyergеtik tа’sirlаr) хаrаktyerlidir. Hаr qаndаy хo’jаlik yuritishning chiqindilаri vа tеskаri sаmаrаsi bo’lаdi vа ulаrni yo’qоtib bo’lmаydi. Ulаrni bir fizik-хimik shаkldаn bоshqа shаklgа o’tkаzish yoki fаzоgа chiqаrib yulbоrish mumkin. Tехnоsfyerа, bundаy tаshqаri tusаtdаn pоrtlаsh, yong’in nаtijаsidа, qurilish kоnstruktsiyalаrini buzilishidа, trаnspоrt аvаriyalаridа vа shungа o’хshаshlаrdа kаttа miqdоrdаgi chiqindilаr vа enyergiya оqimini yuzaga kеltirishi mumkin. Ijtimоiy muhit tаbiiy vа tехnоgеn оlаmni o’zgаrtirishgа yo’nаltirilgаn insоngа хаrаktyerli bo’lgаn bаrchа enyergiya оqimlаrini ishlаb chiqаrаdi vа istе’mоl qilаdi, jаmiyatdа chеkish, аlkоgоl ichimliklаr, nаrkоtik mоddаlаr vа shungа o’хshаshlаrni istе’mоl qilishgа аlоqаdоr zаrаrli hоlаtlаrni shаkllаntirаdi.

  2. Ergonomika ilmiy fan bo’lib, u texnika, psixologiya, fiziologiya va gigiyena fanlarining birikishidan paydo bolgan. Unda anatomiya, biomexanika, toksikologiya, antropometriya va biofizika ifanlarifling ma'lumotlari qo’ llaniladi.

Ergonomika mehnat jarayonlarida qulay (optimal) sharoitlarni yaratish maqsadida insonning funksional imkoniyatlarini va afzalliklarini o'rganadi. Bunda mehnat yuqori unumli va ishonchli bo’ lad hamda intellektual va flzik rivojlanishga yangi imkoniyatlar ochadi. Boshqacha qilib aytganda, inson tavsiflari bilan muhit tavsiflari o'rtasida ma'lum kelishuvchanlik haqida so'z boradi.
Albatta bunda o'ziga yarasha hayot faoliyati xavfsizligining ayrim masalalari yechiladi. Lekin bu soha bilimlarini bir-biriga tenglashtirmoq to’g’ri kelmaydi. Qisman ergonomika texnikani insonlarga moslashtirishga intiladi, ammo bu masala har doim ham yechilavermaydi.
HFX esa insonni texnikaga moslashtirish muammolarini ko'radi.

VARIANT №3



  1. Shovqin — keng maʼnoda — nutq va musiqani toʻgʻri qabul qilishga, xordiq chiqarishga va aqliy mehnatga xalaqit beruvchi begona tovushlar. Sh. detsibel bilan oʻlchanadi. Mas, nafas olish, barglarning shitirlashi 10, qattiq gapirish 60—70, transportning shovqini 80—100, reaktiv samolyot ovozi 140—175 detsibelga teng va h.k. Qattiq, suyuq, gazsimon muhitlardagi har qanday tebranishlar, turli dvigatel va mexanizmlar Sh.larning asosiy manbaidir. Mashinalarning detallarini aniq qilib ishlash, mexanizmlarning tovush chiqarishini pasaytirish, tovushni toʻsadigan, yutadigan va titrashni kamaytiradigan vositalarni qoʻllash yoʻli bilan Sh. kamaytiriladi; 2) texnika va fizikada (tebranma jarayonlar bilan bogʻliq boʻlgan radio, elektronika, radiolokatsiya, radioastronomiya, akustika, tovush yozish, optika va boshqalarda) davriy boʻlmagan tartibsiz tebranishlar. Mas, elektron lampalarda elektr tokining tartibsiz tebranishi, oʻtkazgichlarda elektronlarning issiqlik harakati (issiqlik Sh.i), Yer va yer atmosferasidan, Quyosh, yulduzlar, yulduzlararo muhit va boshqalardan tarqalayotgan issiqlik nurlanishlari (kosmik Sh.lar) natijasida Sh. hosil boʻladi. shahrining umumiy foydali jihatlari ham bor. Mas, radioastronomiyada chastotaning maʼlum diapazonidagi Sh. boʻyicha yulduzlar va boshqalar kosmik jismlarning radionurlanishi tekshiriladi, harbiydengiz texnikasida esa suv osti qayiq va kemalari topiladi; 3) gigiyenada — odam organizmiga salbiy taʼsir koʻrsatadigan va turli kasalliklarga sabab boʻladigan tovushlar. Odam organizmiga uzoq vaqt taʼsir etishi natijasida markaziy asab sistemasi, tomirlar tonusi, hazm yoʻllari aʼzolari, endokrin sistemasi va h.k.ning faoliyati buzilishi, quloq ogʻirligi, karlik paydo boʻlishi mumkin. Sh. taʼsirida harakatning aniq muvozanati buzilib, mehnat unumdorligi pasayadi. Ortiqcha Sh. odamni ham jismoniy, ham maʼnaviy jihatdan kuchsizlantiradi. Inson uchun 20—30 detsibel zararsiz hisoblanadi. Bu tabiiy holatdir. Umuman odamga 80 detsibelli Sh. ruxsat etiladi. Qiymati 130 detsibelga teng Sh. inson quloqlarida ogʻriq paydo qiladi, 150 detsibelga yetganda chidash qiyin boʻladi, 180 denibelda hatto metall chatnab ketadi. 20-asr 70-yillarida shahar koʻchalaridagi Sh. 60—70 detsibelni tashkil qilgan, 21-asr boshida bu koʻrsatkich 100 detsibel va bundan yuqori qiymatga yetdi.

hahrining inson salomatligiga taʼsiri haqida ibtidoiy jamoa davridan maʼlum. Uning taʼsirini kamaytirish uchun, mas, temirchilar, tunukachilar va misgarlarning kechasi ishlashi taqiqlangan. Rim diktatori Yuliy Sezar kechalari shaldirab yuradigan aravalarning shahar koʻchalarida yurishini taqiqlagan. Odam organizmiga shahrining taʼsirini oldini olish uchun hozir ham baʼzi tashkiliy, texnik va tibbiy choratadbirlar koʻriladi. Aholi yashaydigan punktlarda shahriga qarshi kurash choralari: koʻkalamzorlashtirish, koʻcha harakatini tartibga solish, transportlar signalini man etish, turar joy binolariga tovush oʻtkazmaydigan oynali (mas, plasmassa, alyuminiy) derazalar qoʻyish, lift, nasos, ventilyator kabi uskunalar Sh.ini kamaytirish va h.k. Ishlab chiqarishda shahriga qarshi kurash choralari: Sh.siz texnologik jarayonlarni qoʻllash, yangi uskunalarni Sh. oʻlchovi nazoratidan oʻtkazish, korxona binosini tovushdan izolyatsiya qilish, tovush yutuvchi qurilish materiallari ishlatish va boshqalar Shuningdek, sershovqin sex ishchilari individual himoya vositalari bilan taʼminlanadi. Bunday ishchilar shifokor (terapevt, otolaringolog , nevropatolog) koʻrigidan oʻtkazib turiladi va h.k.



  1. Ishlab chiqarish sanitariyasi — sanitariyannng bir boʻlimi; sogʻlom va xavfsiz mehnat sharoitini taʼminlashga qaratilgan sanitariyasogʻlomlashtirish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi va hayotga tatbiq etadi. Kasb kasalliklarinchng oldini olish, shuningdek, korxona va u joylashgan hududda sanitariyagigiyena normalariga bekamu-koʻst rioya qilish, ishchixizmatchilarning ish joylarini yoritish, isitish, shamollatish (ventilyasiya) va h.k.ning gigiyena talablari darajasida boʻlishini taʼminlash masalalari bilan shugʻullanadi. Bulyrdan tashqari, i.ch. omillari, mas, havodagi chang , kimyoviy moddalar miqdori, shuningdek, vibratsiya kuchi, shovqin va h.k., shuningdek, harorat, namlik va b.ning maromida boʻlishini nazorat qiladi. Korxona kurilishi va i.ch.ga topshirilishigacha boʻlgan jarayonlarda sanitariya normalari va gigiyena kridalariga asoslangan holda ish yuritadi. Ishchixizmatchilarga zararsiz va xavfsiz mehnat sharoitini yaratish, i. ch.da xavfsizlik texnikasining zamonaviy vositalarini qoʻllash korxona rahbariyati zimmasida boʻlib, ular davlat tomonidan belgilangan maxsus normativlarga asoslangan holda ish koʻrishlari talab etiladi. Korxona, mu-assasa, tashkilotlarning gigiyena normalariga, sanitariyagigiyena qoidalari va b.ga qanday rioya qilinayotganligi ustidan davlat sanitariya nazo-rati organlari, asosan, sogʻliqni saqlash idoralari va vazirliklari, shuningdek, kasaba uyushmalari hamda texnika va huquq mehnat inspeksiyalari nazorat qiladi.




  1. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI

  2. MEHNATNI MUHOFAZA QILISH TO‘G‘RISIDA

  3. LexUZ sharhi

  4. Mazkur Qonun O‘zbekiston Respublikasining 2016-yil 22-sentabrdagi O‘RQ-410-sonli “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi Qonuniga asosan yangi tahrirda qabul qilingan.

  5. Ushbu Qonun ishlab chiqarish usullari, mulk shaklidan qat’i nazar, mehnatni muhofaza qilishni tashkil etishning yagona tartibini belgilaydi hamda fuqarolarning sog‘lig‘i va mehnati muhofaza qilinishini ta’minlashga qaratilgan.

  6. I BO‘LIM. UMUMIY QOIDALAR

  7. 1-modda. Fuqarolarning mehnatni muhofaza qilinishiga bo‘lgan huquqlari

  8. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar mehnatni muhofaza qilinishi huquqiga egadirlar.

  9. 2-modda. Mehnatni muhofaza qilish

  10. Mehnatni muhofaza qilish — bu tegishli qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iborat.

  11. 3-modda. Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar va qonunning qo‘llanish sohasi

  12. Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar ushbu Qonun va unga muvofiq chiqariladigan boshqa me’yoriy hujjatlardan iborat bo‘ladi.

  13. Ushbu Qonun mulk va xo‘jalik yuritish shakli turlicha bo‘lgan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar* bilan, shu jumladan ayrim yollovchilar bilan mehnat munosabatlarida turgan barcha ishlovchilar; kooperativlarning a’zolari, ishlab chiqarish amaliyotini o‘tayotgan oliy o‘quv yurtlari talabalari, o‘rta maxsus o‘quv yurtlari, hunar-texnika bilim yurtlari va umumiy ta’lim maktablarining o‘quvchilari; korxonalarda ishlashga jalb etiladigan harbiy xizmatchilar; muqobil xizmatni o‘tayotgan fuqarolar; sud hukmi bilan jazoni o‘tayotgan shaxslar, axloq tuzatish-mehnat muassasalari korxonalarida yoki hukmlar ijrosini amalga oshiruvchi idoralar belgilaydigan korxonalarda ishlash davrida, shuningdek jamiyat va davlat manfaatlarini ko‘zlab tashkil etiladigan boshqa turdagi mehnat faoliyati ishtirokchilariga nisbatan amal qiladi.

  14. * Matnda bundan keyin “korxonalar” deb yuritiladi.

  15. 4-modda. Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati

  16. Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati:

  17. korxonaning ishlab chiqarish faoliyati natijalariga nisbatan xodimning hayoti va sog‘lig‘i ustuvorligi;

  18. mehnatni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatni iqtisodiy va ijtimoiy siyosatning boshqa yo‘nalishlari bilan muvofiqlashtirib borish;

  19. mulk va xo‘jalik yuritish shakllaridan qat’i nazar, barcha korxonalar uchun mehnatni muhofaza qilish sohasida yagona tartib-qoidalar belgilab qo‘yish;

  20. mehnatning ekologiya jihatidan xavfsiz sharoitlari yaratilishini va ish joylarida atrof-muhit holati muntazam nazorat etilishini ta’minlash;

  21. korxonalarda mehnatni muhofaza qilish talablari hamma joyda bajarilishini nazorat qilish;

  22. mehnatni muhofaza qilishni mablag‘ bilan ta’minlashda davlatning ishtirok etishi;

  23. oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida mehnat muhofazasi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash;

  24. xavfsiz texnika, texnologiyalar va xodimlarni himoyalash vositalari ishlab chiqilishi va joriy etilishini rag‘batlantirish;

  25. fan, texnika yutuqlaridan hamda mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha vatanimiz va chet el ilg‘or tajribasidan keng foydalanish;

  26. ishlovchilarni maxsus kiyim va poyabzal, shaxsiy himoya vositalari, parxez ovqatlari bilan bepul ta’minlash;

  27. korxonalarda mehnatning sog‘lom va xavfsiz shart-sharoitlarini yaratishga ko‘maklashuvchi soliq siyosatini yuritish;

  28. ishlab chiqarishdagi har bir baxtsiz hodisani va har bir kasb kasalligini tekshirib chiqish hamda hisobga olib borishning va shu asosda ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar hamda kasb kasalliklariga chalinishlar darajasi haqida aholini xabardor qilishning majburiyligi;

  29. ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan jabrlangan yoki kasb kasalligiga yo‘liqqan ishlovchilarning manfaatlarini ijtimoiy himoyalash;

  30. kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalari, korxonalar va alohida shaxslarning mehnatni muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash;

  31. mehnatni muhofaza qilish muammolarini hal etish chog‘ida xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish prinsiplariga asoslanadi.

  32. 5-modda. Mehnatni muhofaza qilishni davlat tomonidan boshqarish

  33. Mehnatni muhofaza qilishni davlat tomonidan boshqarishni O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi.

  34. 6-modda. Jamoat birlashmalarining mehnatni muhofaza qilish muammolariga oid qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilishda ishtirok etishi

  35. Korxonalar, mutaxassislar, fuqarolar mehnatni muhofaza qilish muammolarini hal etish uchun O‘zbekiston Respublikasining jamoat birlashmalari to‘g‘risidagi qonuniga muvofiq amal qiladigan jamoat birlashmalariga uyushishlari mumkin.

  36. Davlat va xo‘jalik boshqaruvi idoralari, nazorat qilish idoralari, shuningdek korxonalar bu birlashmalarga har tomonlama yordam va madad ko‘rsatadilar hamda mehnatni muhofaza qilishni ta’minlash masalalari bo‘yicha qarorlar tayyorlash va qabul qilishda ular ishlab chiqqan nizomlar va tavsiyalarni hisobga oladilar.

  37. 7-modda. Mehnatni muhofaza qilishga oid xalqaro shartnomalar

  38. O‘zbekiston Respublikasi korxonalari va fuqarolari xalqaro shartnomalar va bitimlar asosida ishlarni bajarayotganlarida, mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha ularda ko‘zda tutilgan talablar agar o‘zgacha shartlashilmagan bo‘lsa, ushbu Qonunga, O‘zbekiston Respublikasining mehnat to‘g‘risidagi qonunlariga muvofiq qo‘llanadi.

  39. O‘zbekiston Respublikasi korxonalarida ishlayotgan chet el fuqarolari uchun mehnatni muhofaza qilish masalalariga doir munosabatlarni tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari manfaatdor tomonlarning o‘zaro bitimlari bilan belgilab qo‘yiladi.

  40. II BO‘LIM. MEHNATNING MUHOFAZA QILINIShINI TA’MINLASh

  41. 8-modda. Mehnat muhofazasini me’yoriy ta’minlash

  42. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O‘zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi bilan birgalikda mehnatni, atrof-muhitni muhofaza qilishning ilmiy asoslangan standartlari, qoida va me’yorlarini ishlab chiqish va qabul qilish yo‘li bilan ishlab chiqarishda mehnat xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan talablar darajasini belgilaydi, shuningdek kasaba uyushmalari bilan kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishdagi jarohatlanishlar, kasb kasalliklarining oldini olishga oid respublikaning aniq maqsadga qaratilgan dasturlarini ishlab chiqadi va moliyaviy ta’minlaydi hamda ularning bajarilishini nazorat qiladi.

  43. Vazirliklar va idoralar tegishli kasaba uyushmasi idoralari bilan kelishilgan holda mehnat sharoitlarini yaxshilashga oid tarmoq dasturlarini ishlab chiqadilar va moliyaviy ta’minlaydilar.

  44. Korxona ma’muriyati, yollovchi, mulkdor yoxud ular vakolat bergan boshqaruv idorasi* korxonada mehnatni muhofaza qilish standartlari, qoida va me’yorlarining talablari, shuningdek jamoa shartnomasida ko‘zda tutilgan majburiyatlar bajarilishini ta’minlaydi.

  45. * Matnda bundan keyin “ma’muriyat” deb yuritiladi.

  46. Korxonalarning ishlovchilari respublikaning tegishli qonunlari va me’yoriy hujjatlari, jamoa shartnomalari bilan belgilangan mehnatni muhofaza qilish qoidalari va me’yorlari talablarga rioya etishlari shart.

  47. 9-modda. Korxonalar va obyektlarni loyihalash, qurish va ishlatishda, ishlab chiqarish vositalarini tayyorlash va ta’mirlashda mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etilishini ta’minlash

  48. Standartlar, ergonomika, mehnatni muhofaza qilishga doir qoidalar va me’yorlar talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish binolari va inshootlarini loyihalash, qurish hamda qayta qurish, ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqish, tayyorlash, ta’mirlash, texnologiyalarni joriy etishga, shu jumladan xorijdan sotib olinganlarini joriy etishga yo‘l qo‘yilmaydi.

  49. Hech bir yangi yoki qayta qurilayotgan korxona, ishlab chiqarish vositalari, agar ular O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda beriladigan xavfsizlik shahodatnomasiga ega bo‘lmasa, foydalanishga qabul qilinishi va ishga tushirilishi mumkin emas.

  50. Belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan korxonalar O‘zbekiston Respublikasining tegishli nazorat idoralari beradigan faoliyatni amalga oshirish huquqini ta’minlovchi ruxsatnomani oldindan taqdim etishlari shart. Korxonaning ko‘rsatilgan ruxsatnomani olish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.

  51. Mehnat xavfsizligi talablariga javob bermaydigan va ishlovchilar sog‘lig‘i hamda hayotiga xavf tug‘diruvchi korxonalar faoliyati yoki ishlab chiqarish vositalaridan foydalanish, ular mehnat xavfsizligi talablariga muvofiq holga keltirilgunga qadar, O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda vakolatli idoralar tomonidan to‘xtatib qo‘yilishi kerak.

  52. Yo‘l qo‘yiladigan eng ko‘p me’yorlari (konsentratsiyasi) ishlab chiqilmagan va belgilangan tartibda ekspertizadan o‘tmagan zararli moddalarni ishlab chiqarishda qo‘llash taqiqlanadi.

  53. 10-modda. Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash

  54. O‘zbekiston Respublikasida davlat va korxonalar oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida korxonalarning mehnatni muhofaza qilish xizmatlarida ishlash uchun mutaxassislar tayyorlashni ta’minlaydilar.

  55. Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari xalq xo‘jaligi turli tarmoqlaridagi ishlab chiqarish xususiyatlarini hisobga olgan holda talabalar va o‘quvchilar mehnatni muhofaza qilish kursini albatta o‘tishlarini tashkil etishlari kerak.

  56. Vazirliklar, idoralar, konsernlar, assotsiatsiyalar va boshqa xo‘jalik boshqaruvi idoralari mehnatni muhofaza qilish tizimida ishlash uchun mutaxassislarning qayta ixtisoslashuvini ta’minlaydilar.

  57. 11-modda. Mehnatni muhofaza qilishni moliyaviy ta’minlash

  58. Mehnatni muhofaza qilishni moliyaviy ta’minlash davlat tomonidan, shuningdek mulk shaklidan qat’i nazar, jamoat birlashmalari, korxonalarning ixtiyoriy badallari hisobiga amalga oshiriladi.

  59. Mehnatni muhofaza qilish uchun tegishli budjetlardan alohida qayd bilan ajratiladigan budjet mablag‘lari (respublika va mahalliy) boshqaruv hamda nazorat idoralarini saqlash, ilmiy-tadqiqot ishlarini moliyaviy ta’minlash, mehnatni muhofaza qilishga oid davlatning aniq maqsadga qaratilgan dasturlarini bajarish uchun foydalaniladi.

  60. Har bir korxona mehnatni muhofaza qilish uchun zarur mablag‘larni jamoa shartnomasida belgilanadigan miqdorda ajratadi. Korxonalarning xodimlari ana shu maqsadlar uchun qandaydir qo‘shimcha chiqim qilmaydilar.

  61. Oldingi tahrirga qarang.

  62. Korxonalar o‘zining xo‘jalik, tijorat, tashqi iqtisodiy va boshqa faoliyatidan keladigan foyda (daromad), shuningdek boshqa manbalar hisobiga mehnatni muhofaza qilishning markazlashtirilgan fondlarini tashkil etish huquqiga ega.

  63. (11-moddaning to‘rtinchi qismidagi ikkinchi jumla O‘zbekiston Respublikasining 1998-yil 1-maydagi 621-I-son Qonuniga muvofiq chiqarilib tashlangan — Oliy Majlis Axborotnomasi, 1998-y., 5-6-son, 102-modda)

  64. Mehnatni muhofaza qilishga mo‘ljallangan mablag‘larni boshqa maqsadlarga ishlatish mumkin emas.

  65. Fondlarni tashkil etish va ulardan foydalanish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan O‘zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasi Kengashi ishtirokida belgilanadi.

  66. LexUZ sharhi

  67. Qarang: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 12-noyabrdagi 245-son qarori bilan tasdiqlangan “Korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda mehnatni muhofaza qilish jamg‘armasini tashkil etish va uning mablag‘laridan foydalanish tartibi to‘g‘risida”gi nizom.

  68. 12-modda. Mehnatni muhofaza qilish vositalarini yaratish va ishlab chiqarishdan korxonalarning iqtisodiy manfaatdorligini ta’minlash

  69. Korxonalar foydasining mehnatni muhofaza etishga oid adabiyotlar, plakatlar, boshqa targ‘ibot vositalarini nashr etish hisobiga hosil bo‘lgan qismiga, shuningdek ilmiy-tadqiqot va loyiha konstruktorlik tashkilotlari foydasining jamoani va ishlovchilarni yakka tartibda himoyalash vositalarining yangilarini yaratish, ishlab chiqarish muhitini nazorat qilish asboblari va dozimetriya vositalarining yangilarini yaratish, ishlab chiqarish va mavjud vositalarni sotish hisobiga hosil bo‘lgan qismiga imtiyozli soliq solinadi.

  70. 13-modda. Korxonalarda mehnatning sog‘lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash

  71. Korxonadagi, har bir ish joyidagi mehnat sharoiti mehnatni muhofaza qilish standartlari, qoida va me’yorlari talablariga muvofiq bo‘lishi lozim.

  72. LexUZ sharhi

  73. Qo‘shimcha ma’lumot uchun qarang: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 15-sentabrdagi 263-sonli “Xodimlar mehnatini muhofaza qilish chora-tadbirlarini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori.

  74. Korxonada mehnatning sog‘lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash, ishlab chiqarishning xavfli va zararli omillari ustidan nazorat o‘rnatilishini tashkil etish va nazoratning natijalari to‘g‘risida mehnat jamoalarini o‘z vaqtida xabardor qilish ma’muriyat zimmasiga yuklanadi.

  75. Mehnat sharoiti zararli va xavfli ishlab chiqarishlarda, shuningdek o‘ta noxush haroratli yoki ifloslanishlar bilan bog‘liq sharoitlarda bajariladigan ishlarda mehnat qiluvchilarga davlat boshqaruvi idoralari belgilagan me’yorlarda maxsus kiyim, poyabzal va boshqa shaxsiy himoya vositalari, yuvish va dezinfeksiyalash vositalari, sut yoki unga tenglashadigan boshqa oziq-ovqat mahsulotlari, parhez ovqat bepul beriladi.

  76. LexUZ sharhi

  77. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 217-moddasiga va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 12-iyuldagi 267-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Mehnatni muhofaza qilishga doir qoida va normalarni qayta ko‘rib chiqish, ishlab chiqish va joriy etish dasturi”ning V bo‘limiga qarang.

  78. Korxonada mehnatning sog‘lom va xavfsiz sharoitlarini ta’minlash yuzasidan ma’muriyat bilan xodimlarning o‘zaro majburiyatlari jamoa shartnomasi yoki bitimida ko‘zda tutiladi.

  79. 14-modda. Mehnatni muhofaza qilish xizmatlari

  80. Vazirliklar, idoralar, konsernlar, assotsiatsiyalar, boshqa xo‘jalik organlari kasaba uyushmalari Markaziy (respublika) qo‘mitasi bilan kelishib o‘zlari tasdiqlaydigan nizomga muvofiq mehnat muhofazasi ishlarini muvofiqlashtirib boradilar.

  81. Xodimlar soni 50 nafar va undan oshadigan korxonalarda maxsus tayyorgarlikka ega shaxslar orasidan mehnatni muhofaza qilish xizmatlari tuziladi (lavozimlar joriy etiladi), 50 va undan ziyod transport vositalariga ega bo‘lgan korxonalarda esa bundan tashqari yo‘l harakati xavfsizligi xizmatlari tuziladi (lavozimlar joriy etiladi). Xodimlar soni va transport vositalari miqdori kamroq korxonalarda mehnatni muhofaza qilish xizmatining vazifalarini bajarish rahbarlardan birining zimmasiga yuklanadi.

  82. Mehnatni muhofaza qilish va yo‘l harakati xavfsizligi xizmatlari kasaba uyushmasi qo‘mitasi bilan kelishilgan nizomlar asosida ishlaydi va o‘z maqomiga ko‘ra korxonaning asosiy xizmatlariga tenglashtiriladi hamda uning rahbariga bo‘ysunadi.

  83. Mehnatni muhofaza qilish xizmatlarining mutaxassislari barcha xodimlar mehnatni muhofaza qilish qoidalari va me’yorlariga rioya etishlarini nazorat qilish, tarmoq bo‘linmalari rahbarlariga aniqlangan nuqsonlarni bartaraf etish haqida bajarilishi shart bo‘lgan ko‘rsatmalar berish, shuningdek mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlarni buzayotgan shaxslarni javobgarlikka tortish haqida korxonalarning rahbarlariga taqdimnomalar kiritish huquqiga egadirlar.

  84. Mehnatni muhofaza qilish va yo‘l harakati xavfsizligi xizmatlarining mutaxassislari ularning xizmat vazifalariga taalluqli bo‘lmagan ishlarni bajarishga jalb etilishlari mumkin emas.

  85. Mehnatni muhofaza qilish va yo‘l harakati xavfsizligi xizmatlari korxona faoliyati to‘xtatilgan taqdirdagina tugatiladi.

  86. 15-modda. Xodimlarni baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan ijtimoiy sug‘urta qilish

  87. Korxonalarning xodimlari O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda va shartlar bilan baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan majburiy sug‘urta qilinishlari shart.

  88. III BO‘LIM. IShLOVChILARNING MEHNATNI MUHOFAZA QILIShGA DOIR HUQUQLARINI RO‘YoBGA ChIQARIShDAGI KAFOLATLAR

  89. 16-modda. Ishga qabul qilishda mehnatni muhofaza qilish huquqi kafolatlari

  90. Mehnat shartnomasi (bitimi) shartlari mehnatni muhofaza qilishga oid qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarning talablariga muvofiq bo‘lishi shart.

  91. Fuqarolarni ularning salomatligiga zid bo‘lgan ishga qabul qilish man qilinadi.

  92. Ma’muriyat xodimni kasb kasalligining paydo bo‘lish ehtimoli yuqori darajada ekanligi oldindan ayon bo‘lgan ishga qabul qilayotganda uni bu haqda ogohlantirishi shart.

  93. 17-modda. Majburiy meditsina ko‘riklari

  94. Korxona sog‘liqni saqlash idoralari tomonidan belgilangan tartibga muvofiq ravishda bir qator kasblar va ishlab chiqarishlarning xodimlarini mehnat shartnomasini imzolash paytida — dastlabki tarzda va mehnat shartnomasi amal qiladigan davrda vaqti-vaqti bilan tibbiy ko‘rikdan o‘tkazishni tashkil qilishi shart. Xodimlar tibbiy ko‘riklardan o‘tishdan bosh tortishga haqli emaslar.

  95. LexUZ sharhi

  96. Qarang: “Xodimlarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish tartibi to‘g‘risida”gi nizom (ro‘yxat raqami 2387, 29.08.2012-y.).

  97. Xodimlar tibbiy ko‘riklardan o‘tishdan bosh tortsalar yoki o‘tkazilgan tekshirishlarning natijalari bo‘yicha tibbiy komissiyalar beradigan tavsiyalarni bajarmasalar, ma’muriyat ularni ishga qo‘ymaslik huquqiga egadir.

  98. Xodim, agar u o‘zining salomatligi yomonlashishi mehnat sharoiti bilan bog‘liq deb hisoblasa, navbatdan tashqari tibbiy ko‘rik o‘tkazilishini talab qilish huquqiga ega.

  99. Tibbiy ko‘riklarni o‘tkazish paytida xodimning ish joyi (lavozimi) va o‘rtacha ish haqi saqlanadi.

  100. 18-modda. Mehnat faoliyati jarayonida mehnatni muhofaza qilish huquqining kafolatlari

  101. Ma’muriyat mehnatni muhofaza qilishning zamonaviy vositalarini joriy etishi va ishlab chiqarishda jarohatlanish hamda kasb kasalliklarining oldini oladigan sanitariya-gigiyena sharoitlarini ta’minlashi shart.

  102. Xodimning salomatligi yoki hayotiga xavf tug‘diruvchi vaziyat paydo bo‘lganda, u bu haqda zudlik bilan ma’muriyatga xabar qiladi, bu hol nazorat organlari tomonidan tasdiqlangan taqdirda ma’muriyat ishni to‘xtatishi va xavfni bartaraf etish chorasini ko‘rishi shart. Ma’muriyat tomonidan zarur choralar ko‘rilmagan taqdirda, xodim ishni xavf bartaraf etilgunga qadar to‘xtatib turishga haqlidir va unga hech qanday intizomiy jazo berilmaydi.

  103. Ma’muriyat, agar mehnatni muhofaza qilish inspeksiyasi tomonidan tasdiqlangan, xodimning hayoti va salomatligi uchun to‘g‘ridan to‘g‘rijiddiy xavf hamon saqlanib turgan bo‘lsa, undan ishni qayta boshlashni talab qilishga haqli emas va xodimga ish to‘xtatib turilgan butun davr uchun barcha moddiy ziyonni to‘lashi shart.

  104. Ma’muriyat mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlarni buzgan va bu nazorat qiluvchi idoralar tomonidan tasdiqlangan taqdirda, mehnat shartnomasi xodimning arizasiga ko‘ra, unga ishdan bo‘shaganda beriladigan pul to‘langani holda, istalgan paytda bekor qilinishi mumkin.

  105. Xodimda kasb kasalligi belgilari aniqlangan taqdirda ma’muriyat tibbiy xulosa asosida uni ixtisosini o‘zgartirgunga qadar o‘rtacha oylik ish haqi saqlangan holda boshqa ishga o‘tkazishi lozim.

  106. 19-modda. Xodimlarni mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha o‘qitish va ularga yo‘l-yo‘riqlar berish

  107. Korxonalarning barcha xodimlari, shu jumladan rahbarlari o‘z kasblari va ish turlari bo‘yicha davlat nazorat idoralari belgilagan tartib va muddatlarda o‘qishlari, yo‘l-yo‘riqlar olishlari, bilimlarini tekshiruvdan o‘tkazishlari hamda qayta attestatsiyadan o‘tishlari shart.

  108. Ma’muriyat barcha yangi ishga kirayotganlar, shuningdek boshqa ishga o‘tkazilayotganlar uchun ishlarni bajarishning xavfsiz usullarini o‘rgatishni tashkil etishlari, mehnatni muhofaza qilish va baxtsiz hodisalarda jabrlanganlarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar berishlari shart.

  109. O‘ta xavfli ishlab chiqarishlarga yoki kasbiy tanlov talab qilinadigan ishga kirayotgan xodimlar uchun mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha imtihonlar topshiriladigan va keyin vaqti-vaqti bilan qayta attestatsiyadan o‘tiladigan o‘quv o‘tkaziladi.

  110. Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha belgilangan tartibda o‘qitish, yo‘l-yo‘riqlar berish va bilimlarni tekshirishdan o‘tmagan shaxslarni ishga qo‘yish taqiqlanadi.

  111. Ma’muriyat xodimlarning mehnatni muhofaza qilish masalalari bo‘yicha malakasi muntazam oshirib borilishini ta’minlashi shart.

  112. LexUZ sharhi

  113. Batafsil ma’lumot uchun Mehnat muhofazasi bo‘yicha o‘qitishni va bilimlarni tekshirishni tashkil etish to‘g‘risidagi namunaviy nizomga qarang (ro‘yxat raqami 272, 14.08.1996-y.).

  114. 20-modda. Mehnat sharoitlari hamda mehnatni muhofaza qilinishi to‘g‘risida xodimlarning axborot olishga doir huquqlari

  115. Korxona xodimlari ish joylaridagi mehnat sharoitlarining ahvoli va muhofaza qilinishi, bunda lozim bo‘lgan shaxsiy himoya vositalari, imtiyozlar va tovon pullari to‘g‘risida axborot talab qilish huquqiga egadirlar, ma’muriyat esa ularga bunday axborotni berishi shart.

  116. 21-modda. Xodimlarning ayrim toifalari uchun mehnatni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari

  117. Xodimlarning ayrim toifalari (xotin-qizlar, yoshlar, mehnat qobiliyati cheklangan shaxslar), shuningdek mehnatning og‘ir va zararli sharoitlarida ishlovchi xodimlar uchun mehnatni muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning o‘ziga xos xususiyatlari O‘zbekiston Respublikasi qonunlari bilan belgilanadi.

  118. LexUZ sharhi

  119. Batafsil ma’lumot uchun O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining XIV-bobiga va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 11-martdagi 133-son qarorining 4, 8-ilovalariga qarang.

  120. IV BO‘LIM. MEHNATNI MUHOFAZA QILIShGA DOIR QONUNLAR VA BOShQA ME’YoRIY HUJJATLARGA RIOYa ETILIShI USTIDAN DAVLAT VA JAMOATChILIK NAZORATI

  121. 22-modda. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat nazorati

  122. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga hamma joylarda rioya etilishi ustidan davlat nazoratini bunga maxsus vakolat berilgan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan nizom asosida ishlovchi davlat idoralari amalga oshiradilar.

  123. LexUZ sharhi

  124. Batafsil ma’lumot uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 20-apreldagi 117-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi to‘g‘risida”gi nizom, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 11-maydagi 131-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Yer qa’rini geologik o‘rganish, sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi to‘g‘risida”gi nizomga va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 19-fevraldagi 29-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining mehnat, aholini ish bilan ta’minlash va mehnatni muhofaza qilishga doir qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qilish faoliyatini takomillashtirish yuzasidan tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga qarang

  125. 23-modda. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan jamoatchilik nazorati

  126. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan jamoatchilik nazoratini mehnat jamoalari va kasaba uyushmasi tashkilotlari tomonidan mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha o‘zlari saylaydigan vakillar amalga oshiradilar.

  127. Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha maxsus tayyorgarlikdan o‘tgan vakil ish joylarida mehnat muhofazasining ahvolini moneliksiz tekshirish, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish va aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish to‘g‘risida takliflar kiritish huquqiga egadir. Mehnat muhofazasi bo‘yicha vakilga o‘z vazifalarini bajarishi uchun har haftada ish paytida kamida ikki soat vaqt ajratib beriladi va o‘rtacha ish haqi miqdorida haq to‘lanadi.

  128. LexUZ sharhi

  129. Batafsil ma’lumot uchun “Mehnat muhofazasi bo‘yicha vakil to‘g‘risida”gi Nizomga (ro‘yxat raqami 196, 18.12.1995-y.) qarang.

  130. Oldingi tahrirga qarang.

  131. 24-modda. Kasaba uyushmalarining xodimlarning mehnati muhofaza qilinishiga doir huquqini himoya etish borasidagi huquqlari

  132. Kasaba uyushmalari xodimlarning mehnati muhofaza qilinishiga doir huquqini qonun hujjatlariga muvofiq himoya qiladilar.

  133. Kasaba uyushmalari mehnatni muhofaza qilishga doir normativ hujjatlarni ishlab chiqishda va kelishib olishda belgilangan tartibda ishtirok etadilar.

  134. Kasaba uyushmalari ishlab chiqarish vositalarini sinash va foydalanishga qabul qilish davlat komissiyalari ishida, ishlab chiqarishdagi kasb kasalliklarini tekshirishda, tibbiy-mehnat ekspert komissiyasi (TMEK) majlislarida ishtirok etadilar.

  135. Xodimlarning sog‘lig‘iga mehnatda mayib bo‘lish oqibatida yoki o‘z mehnat vazifalarini bajarishlari bilan bog‘liq holda sog‘lig‘ining boshqacha tarzda shikastlanishi sababli yetkazilgan zarar qoplanishi uchun hamda ularning sog‘lig‘i va mehnati muhofaza qilinishiga doir huquqlari kamsitilgan boshqa hollarda kasaba uyushmalari o‘z tashabbusi bilan yoki xodimlarning arizalariga binoan ularning huquqlarini himoya qilib, da’vo arizalari bilan sudga murojaat etishlari mumkin.

  136. (24-modda O‘zbekiston Respublikasining 2001-yil 7-dekabrdagi 320-II-son Qonuni tahririda — Oliy Majlis Axborotnomasi, 2002-y., 1-son, 20-modda)

  137. V BO‘LIM. MEHNATNI MUHOFAZA QILISh TO‘FRISIDAGI QONUNLAR VA BOShQA ME’YoRIY HUJJATLARNI BUZGANLIK UChUN JAVOBGARLIK

  138. 25-modda. Mehnatni muhofaza qilishga doir talablar ta’minlanmagani uchun korxonalarning javobgarligi

  139. Korxonalar mehnatni muhofaza qilishga doir talablar ta’minlanmaganligi uchun ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan ijtimoiy sug‘urta qilish maqsadlariga oshirilgan tariflar bo‘yicha mablag‘lar ajratadilar. Tariflar mehnat sharoiti, bajariladigan ishlar xavfliligi, zararliligi va og‘irligiga bog‘liq holda vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqiladi.

  140. Oldingi tahrirga qarang.

  141. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining mehnat sharoitlari davlat ekspertizasi bergan xulosa tariflarni qayta ko‘rib chiqish uchun asos hisoblanadi.

  142. (25-moddaning ikkinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2001-yil 12-maydagi 220-II-son Qonuni tahririda — Oliy Majlis Axborotnomasi, 2001-y., 5-son, 89-modda)

  143. 26-modda. Mehnatni muhofaza qilish talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish ahamiyatidagi mahsulotni tayyorlaganlik va sotganlik uchun korxonalarning iqtisodiy javobgarligi

  144. Mehnatni muhofaza qilish talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish ahamiyatiga molik mahsulot ishlab chiqarayotgan va yetkazib berayotgan korxonalar iste’molchilarga yetkazilgan zararni O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilanadigan tartibda va shartlarda qoplaydilar.

  145. LexUZ sharhi

  146. Batafsil ma’lumot uchun O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 57-bobiga qarang.

  147. Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha standartlar, qoidalar va me’yorlarning O‘zbekiston Respublikasida belgilangan talablariga nomuvofiq ishlab chiqarish vositalarini, yakka tartibdagi va jamoani himoyalash vositalarini, shu jumladan xorijdan sotib olinganlarini sotish va targ‘ib qilish g‘ayriqonuniy hisoblanadi. Bunday faoliyat natijasida korxona olgan foyda belgilangan tartibda budjetga musodara qilinishi kerak.

  148. 27-modda. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni buzganlik uchun javobgarlik

  149. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar buzilishida aybdor bo‘lgan yoki davlat va jamoatchilik nazorati idoralari vakillarining faoliyatiga monelik qilayotgan mansabdor shaxslar O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda intizomiy, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortiladilar.

  150. LexUZ sharhi

  151. Mansabdor shaxslar mehnat va mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganliklari uchun O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 49-moddasiga muvofiq javobgarlikka tortiladilar. Shuningdek, mehnatni muhofaza qilish qoidalarini buzganlik uchun uning rioya etilishida ma’sul bo‘lgan shaxslar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 257-moddasiga muvofiq jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin.

  152. Korxonalarning boshqa xodimlari mehnatni muhofaza qilishga doir me’yoriy hujjatlarning talablarini buzganlik uchun belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladilar.

  153. 28-modda. Ishlab chiqarishda jabrlangan xodimlarga ziyon yetkazganlik uchun korxonalarning moddiy javobgarligi

  154. Ma’muriyatning aybi bilan ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa yoki kasb kasalligi natijasida mehnat qobiliyatini to‘liq yoki qisman yo‘qotgan xodimga O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartib va miqdorda korxona bir marta beriladigan nafaqa to‘laydi hamda sog‘liqqa yetkazilgan shikast uchun tovon to‘laydi.

  155. Bir marta beriladigan nafaqa miqdori jamoa shartnomasi (bitimi) bilan belgilanadi va jabrlanuvchining bir yillik maoshidan kam bo‘lmasligi lozim.

  156. Agar xodim davolanish, protez qo‘ydirish va tibbiy hamda ijtimoiy yordamning boshqa turlariga muhtoj bo‘lsa, korxona jabrlangan xodimga bu tadbirlar bilan bog‘liq harajatlarni to‘laydi, shuningdek jabrlanuvchining kasbini o‘zgartirib qayta tayyorlanishini va tibbiy xulosaga muvofiq ishga joylashishini ta’minlaydi yoki ana shu maqsadlar uchun ketadigan xarajatlarni qoplaydi.

  157. LexUZ sharhi

  158. Mazkur Qonunning 29-moddasiga berilgan sharhga qarang.

  159. 29-modda. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa oqibatida xodim vafot etgan taqdirda korxonaning moddiy javobgarligi

  160. Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa oqibatida xodim vafot etgan taqdirda korxona tegishli huquqqa ega bo‘lgan shaxslarga moddiy ziyonni O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartib va miqdorlarda qoplaydi, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilab qo‘yadigan miqdorda bir marta beriladigan nafaqa to‘laydi.

Download 40,14 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:



Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha

yuklab olish