|
10.4. Savol bayoni. Badiiy va ilmiy ijodiyotda fantaziya.
Hayolning asosiy shakli hayolot yoki fantaziya deb nomlanadi, lekin chet el psixologiyasida hayolning sinonimi sifatida qo’llaniladi. Fantaziya inson ongida in’ikos etila boshlagandan e’tiboran borliqning qiyofasini o’zgartirishga yo’nalgan bo’ladi, voqelikning unsurlari o’rin almashtirish xususiyatiga ham egadir. Shuningdek, fantaziya insoniyat dunyosi uchun ma’lum bo’lgan omillarga nisbatan yangi nuqtai nazar topishga va shu yo’sinda yondashishga imkon beradi hamda badiiy, ilmiy bilish qadriyatlarni o’zida mujassamlashtiradi.
Fantaziya real voqeylikni yangi ,kutilmagan hamda odatdan o’zgacha qo’shilish va bog’lanishlarda aks etirishdan iboratdir.
Badiiy va ilmiy ijodda fantaziyaning o’rni to’g’risida muayyan darajada ishlar qilgan, chunki sanьat va adabiyot ijodiy faoliyatining zaruriy unsuri sifatida xizmati baholangan. Ma’lumki, rassom hamda yozuvchining ijodiy faoliyatida ishtirok etuvchi hayol obrazlarining muhim xususiyatlari — bu uning emotsional kechinmalar histuyg’ular bilan mujassamlashganidir. Hozirgi davrda: 1) badiiy ijodiyot; 2) badiiy tarjima; 3) ilmiy ijodiyot psixologiyasi; 4) adabiy qobiliyat va iste’dod psixologiyasi singari maxsus sohalarda hayol turlari, jarayonlari, shakllari kabilarga asoslangan holda tadqiqot ishlari olib borilmokda.
Mustaqil mamlakatimizning yoshlari (fuqarolari) yangiliklar yaratish va kashfiyotlar amalga oshirish, o’zlari yoqtirgan ishlar, muqaddas ijtimoiy hayol yo’llari, vatanga muhabbat, iftixor, sadoqat, sodiq do’stlik, qahramonlik, iymone’tiqod, baxt va tole to’g’risida uzluksiz ravishda orzu qiladilar. Shaxs tomonidan tasavvur etilayotgan orzular haqiqatdan ham go’zal, ezgu niyatli, porloq kelajakka qaratilgan bo’lsa, ular inson xislatiga aylanadi.
Tafakkur atrofmuhitdagi voqelikni nutq yordami bilan bavosita, umumlashgan holda aks ettiruvchi psixik jarayon, ijtimoiysababiy bog’lanishlarni anglashga, yangilik ochishga va bashorat qilishga yo’naltirilgan aqliy faoliyatdir. Ta’rifda tafakkurning eng muhim xususiyatlari va funksiyasi sanab o’tilgan, ya’ni so’z (fikr) bilan, umumlashtirib, bavosita, ijtimoiysababiylik, yangilik ochish, bashorat qilish, jarayon, faoliyat va boshqalar. Bizningcha, berilgan ta’rifdan kelib chiqqan holda tafakkur predmetini aniqlashga harakat qilinsa maqsadga muvofiq ish qilingan bo’lar edi. Tafakkur predmetini belgilash mashaqqati uning murakkab bilish jarayoni ekanligini yana bir karra tasdiqiab turibdi.
Tafakkur amaliy faoliyat asosida xissiy bilishlardan paydo bo’ladi va xissiy bilish chegarasidan ancha tashkariga chikib ketadi. Bizning dunyoni, uning sir – asrorlarini tushunishimizning zaminida narsa va xodisalarning biz uchun shaxsiy alokasi, axamiyatliligi darajasi yotadi. Ana shunday dunyoni tushunishimiz, anglashimiz va unga ongli munosabatimizni bildirib, izxor qilishimizga alokador bilish jarayoni psixologiyada tafakkur, fikrlash deb ataladi. Tafakkur – inson ongining bilish ob’yektlari xisoblanmish narsa va xodisalar urtasida murakkab, xar tomonlama alokalarning u bilishini ta’minlovchi umumlashgan va mavxumlashgan aks ettirish shaklidir.
Aslida tafakkur va fikrlash jarayonlarining nakadar murakkab tabiatga ega ekanligidan dalolat beradi. Lekin shunday bo’lsa xam shuni ta’kidlash joizki, birinchidan, tafakkur va fikrlash jarayonlari – bu bilish jarayonlari;
Ikkinchidan, ular xam shaxs tomonidan borlikni aks ettirish shakli, umumlashtirib, bilvosita aks ettirish shakli;
Uchinchidan, bu jarayonlar xam eksperimental psixologiya tomonidan o’rganiladi;
Turtinchidan, tafakkur bilishning eng oliy va yukori darajadagi shaklidir.
Tafakkurning oliyligi va murakkabligi shundaki, u idrokdan farkli, bevosita aks ettirish bo’lmay, narsalar va ularning xossalarini ular yuk paytda xam aks ettirishga imkon beradi. Kallamizga kelgan barcha uy – hayollar – bu fikrlardir. Normal insonni fikrsiz tasavvur qilib bo’lmaydi, xar on, xar dakikada odam miyasi kandaydir fikrlar bilan band bo’ladi. Ularni tartibga solish, keragiga dikkatni qaratish, ichki yoki tashqi nutq vositasida uni yechish – fikrlash jarayonidir.
Tafakkur sezgilar va idrok qilish jarayonlari orqali tashqi olam bilan bevosita bog’lanadi xamda shu tarika tashqi olamni aks ettiradi. Xissiy bilish yetarli bo’lmay kolgan yoki xatto ojizlik qilib kolgan joyda tafakkur boshlanadi. Fikrlar muvakkat nerv bog’lanishlari differensirovka kilinishi, ya’ni ayrim nerv bog’lanishlarini mustaxkamlanishi boshqalarining tarmoklanishi natijasida mukammallashadi va aniqlanib boradi. Miya pustining bunday faoliyati analitik faoliyat deyiladi. Shunday qilib, miya pustining murakkab analitik sintetik faoliyati tafakkurning fiziologik asosi xisoblanadi, miya pustining bu faoliyati esa ikkala signal sistemasining baravar ishlashi bilan bog’liqdir.
Akademik I.P.Pavlovning oliy nerv faoliyati xakidagi ta’lmotiga binoan tafakkurning nerv – fiziologik asosida birinchi va ikkinchi xamda signallar sistemasining o’zaro bog’liqlikdagi munosabati xamda ikkinchi signallar doirasida yuzaga keladigan asotsatsiyalar muvvaqqat alokalar yotadi. Bundan tashkari, tafakkurning nerv-fiziologik asosi bosh miya pustining butun faoliyati bilan bog’liqdir. Chunki tafakkur jarayoni tashqi olamdagi narsa va xodisalarni Tula va chukur aks ettirishdan iboratdir. Odamning tafakkur faoliyati uchun faqat xissiy bilish bilan o’zaro alokada bulishigina muxim axamiyatga ega bo’lib kolmay, balki til bilan nutq bilan o’zaro alokada bulish xam muxim axamityaga yegadir. Inson tafakkuri til va nutq bilan chambarchas bog’liqdir. Tafakkur zaruriy tarzda suzning moddiy kobigida mavjuddir. Tafakkur faoliyati insoniyatning tarixiy tarakkiyoti davomida bilimlarni uzlashtirish uchun xam masalan, bolalar tomonidan uzlashtirilishi va mutlako yangi bilimlar ochish, egallash dastaval olimlar tomomnidan kashf etilishi uchun xam zaruriy asos bo’lib koladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
