Havoni zaharli gazlardan turli XIL chang zarralaridan tozalash usullari

To’qimachilik, paxta, ipak ishlab chiqarish va yengil sanoatida changlarning tasnifi, changli havoni tozalash va changlarning konsentratsiyasini aniqlash.
Xozirgi kunda changli havoni tozalovchi uskunalarning kuplab turlari mavjud, lekin ularning kay birini tanlash changning klassifikatsiya guruxiga boglik.
Chang zarrachalarining ulchamlariga binoan, barcha sanoat turlarining changlari beshta tasnif guruxiga bulinadi:
I - juda yirik chang; II - yirik chang; III - urta yiriklikdagi chang;
IV - mayda chang; V - juda mayda chang.
Changlarning tasnif guruxiga karab, changli havoni tozalovchi uskunalar xam samaradorligiga karab kuyidagi besh klassga bulinadi.
7-jadval.
Changli havoni tozalovchi uskunalarning samaradorligi bo’yicha tasnifi.

Changli havoni	Samarali ushlanib	Chang dispersligi bo’yicha
tozalovchi uskunaning tasnifi	koladigan chang zarrachalarining ulchami	dispersligi bo’yicha chang guruxi	samaradorligi
I	0,3-0,5 va undan katta	V IV	80 99,9-80
II	2	IV III	92-45 99,9-92
III	4	III II	99,9-80 99,9-99
IV	8	II I	99,9-95 99,9
V	20	I	99

Changli havoni tozalovchi uskunaning ishlash samaradorligi havodagi changning qancha mikdori ushlab kolinganligi bilan belgilanadi va odatda % larda hisoblanadi. Masalan, uskunaga m₁ kg chang kirdi, unda m₂ kg chang ushlanib kolindi, uning samaradorligi

Odatda bu kattalik uskunaga kirayotgan va undan chikayotgan havodagi chang konsentratsiyasi bilan aniqlanadi:

Ayrim xollarda changli havoni tozalovchi uskunalarning samaradorligi yetishmasligi natijasida ikki boskichli uskunalar xam qo’llaniladi. Bunday xollarda umumiy samaradorligi kuyidagicha hisoblanadi:

Bu yerda ₁, ₂ - xar bir changli havoni tozalash uskunasining ishlash samaradorligi.

Titish va savash agregatlaridan changli havoni surib olish va tozalash.
Ma’lumki, bu agregatlarda paxta xas, chup, kalta tola va iflosliklardan tozalanadi. Mashinalardan surilayotgan havoning xar bir kubometrida 20-90 mg chang bo’lishi kuzatiladi. Yukorida aytilgandek changlanganlikning yo’l kuysa bo’ladigan konsentratsiyasi esa 4 mg/m³. Bu
agregatdan soatiga 25800-25950 m³ havo suriladi va changdan tozalanadi. Buning uchun xozirgi paytda fabrikalarda ikki usul qo’llaniladi. Birinchisi, changli havo chang yertulalariga yunaltiriladi va muri orqali tashkariga chiqarib yuboriladi yoki tozalovchi hamda retsirkulyatsiyalovchi filtrlarda tozalanib yana kayta ishlatish uchun sexga yuboriladi.
Barcha eski fabrikalar chang yertulalariga ega. Ular savash sexi tagidagi yertulaga joylashgan katta umumiy xona shaklida yoki aloxida kanallar umumiy yertulaga birlashgan shaklda bo’ladi. Bu yertulalarda havoning tezligi 0,125-0,2 m/s dan oshmasligi kerak. Chunki havo bilan aralashgan chang zarrachalari tezligini yukotib, uz ogirlik kuchi evaziga o’tirishi kerak. Shuning uchun bu yertulalar ancha katta ulchamlarga egadir. Bu yerdagi havo okimi nixoyatda sokin bulib, girdoblar xosil kilmasligi kerak. Shu bilan birga havo bosimi 29,4 Pa dan oshmasligi kerak. Tozalangan havoni chiqarib yuborish uchun chang minorasi quriladi. Chang minorasi bino tomining eng yukori nuqtasidan kamida 3 m baland bo’lishi kerak. Yertulaning balandligi 2-3 m, agarda kanal bulsa, uning ulchamlari odatda 1,4x0,75 m bo’ladi.
Chang yertulalari kator kamchilik va nuksonlarga egadir. Ularni kurish va ekspluatatsiya qilish katta mablag talab kiladi. Sexdagi havoni 15-20 karra almashtirilganda kish vaqtida sex xarorati pasayib ketadi, nisbiy namlik xam meyordagidan oshib ketadi, natijada issiklikning kup sarf bo’lishiga olib keladi. Atmosferaga chiqarib yuboriladigan havodagi changlanganlik darajasi yukori bo’lganligi uchun bu havoni sexga kaytib berib bo’lmaydi. Eski fabrikalarni rekonstruksiya qilishda shu narsa aniqlanayaptiki, zamonaviy titish va savash agregatlarining kuvvatlari va undan suriladigan havoning hajmi xam katta bo’lganligi uchun chang yertulalarining hajmi kichiklik qilib kolayapti. Havoning bosimi va tezligi oshib, girdoblar paydo bo’lishi kuzatilayapti. Natijada, havo orqaga kaytib sexdan surilishi urniga, sexga chikib ketishi kuzatilayapti.
Chang yertulalari urniga bir pogonali va ikki pogonali maxsus retsirkulyatsion filtrlar FT-1 va FT-2 lar qo’llanilmokda.
5-rasmda ikki pogonali FT-2 retsirkulyatsion filtrining sxemasi ko’rsatilgan. Changli havo mashinalardan kuvur 1 dan surilib, diffuzor 2 orqali ventilyator 3 bilan turli baraban 4 kamerasiga yuboriladi va uning mayda turli yuzasidan o’tib ichki qismiga tozalanib o’tadi. Baraban mayda yacheykali tur bilan koplanadi (1 sm² da 100-120 yacheykalar bor). Turli barabanning yuzasida kalta tolalar va chang zarrachalaridan iborat katlam xosil bulib, havoni tozalashda asosiy rol uynaydi. Baraban 4 juda sekin (60-300 mino’tda 1 marta) aylanib, yuzasida xosil bo’lgan katlam zichlashtiruvchi valik 5 orqali ajralib, bunker 6 ga tushadi. Sexga chang chikmasligi uchun turli barabanning ustki kopkok 7 bilan yopilgan. Birinchi pogona hisoblangan turli barabandan o’tgan havo uning ikki chetidan havo kuvuri 8 orqali (punktir bilan ko’rsatilgan) tozalashning ikkinchi pogonasi hisoblangan, filtrlovchi matodan tikilgan yengsimon filtrlar 9 ga yunaltiriladi. Odatda filtrlovchi mato sifatida 378-art. diagonal mato va 461-art. buyalmagan vegon movo’ti ishlatiladi. Yengsimon filtrlarning ichki yuzasiga o’tirgan kalta tola va chang katlamining ortishi bilan filtrning qarshiligi orta boradi va havo okimining xarakat maromi sezilarli ravishda uzgaradi.
Yengsimon filtrlar xar 3-4 soatda pnevmatik ravishda tozalab turiladi va yenglardan changli tushirish uchun maxsus titratuvchi mexanizm ishga tushiriladi. Shu paytda 10 va 11 klapanlar ochilib, yigilgan chang bunkerga tushadi. Bu filtrlarning changli havoni tozalash samaradorligi kuyidagi rakamlardan yakkol ko’rinib turibdi: tarash mashinasidan keyin changlanganlik 90 mg/m³ bulsa, changli havoni tozalashning birinchi pogonasidan (turli baraban) keyin - 13 mg/m³ ni va ikkinchi pogonasidan (yengli filtrlar) keyin esa - 1,0 mg/m³ ni tashkil kiladi. Bitta shunday filtr soatiga 8-9 m³ changli havoni tozalaydi. Bir metr matoga to’g’ri keladigan havo hajmi 150-200 m³/soat bulsa, bunday filtrlar kanoatlantirarli ishlaydi. Yengsimon filtrlarni titish va savash agregatlarining ventilyatorlariga bevosita ulash yaxshi samara bermaydi, chunki 2-3 soat ishlagandan keyin undagi bosim 20 mm suv ustuniga ko’tariladi va filtrning havo o’tkazish kobiliyati 25-30% gacha pasayib ketadi. Xar bir ikki pogonali filtr 12 ta matoli yenglar bilan ta’minlangan bo’ladi.

FT-2 filtrning texnik xarakteristikasi.

Turli barabanning diametri, mm	750
Eni, mm	1365
Turli barabanning aylanish davri	60-300 min. da 1 marta
Yenglarning diametri, mm	300
Yenglarning uzunligi, mm	1900
Yenglarning filtrlovchi yuzasi, m^2	22

Xar bir T-30 savash mashinasiga bitta FT-2 filtri to’g’ri keladi.

Xozirgi paytda kimyo, metallurgiya va boshka sanoatlarda keng qo’llanilayotgan elektr filtrlarining changli havoni tozalash samaradorligining yukoriligi ularni to’qimachilik sanoatida xam qo’llashga da’vat etadi. Bir kator amaliy kiyinchiliklar ularni tolali changlarni tozalashda qo’llashga monelik kilmokdaAgar ikkita-birining uchi o’tkirlangan yoki igna ko’rinishida, ikkichisi esa plastinka yoki kuvur ko’rinishida elektrodlar olib, ularga katta kuchlanish berilsa, bu elektrodlar orasida elektr maydoni xosil bo’ladi. Ma’lumki, xamma vaqt havoda ionlar va erkin elektronlar mavjud. Bular yukorida aytilgan maydon ta’sirida uning kuch chiziklari buylab xarakatga keladi va elektronlar orasida elektr toki oka boshlaydi. Elektrodlarga berilayotgan kuchlanishni ma’lum mikdorga oshirilganda ionlar va elektronlar shunchalik tez xarakat kiladilarki, havodagi molekulalar bilan tuknashib va tashki elektronlarni maydondan chiqarib yuborib, ularni ionlaydi. Gazlarning bu xosil bo’lgan ionlari elektr maydoni ta’sirida yana xam katta tezlanish olib, gazlarning molekulalariga tuknashadi va ularni xam ionlaydi. Bu jarayon zarbali ionlash deb ataladi.
Zarbali ionlash o’tkirlangan yoki ignali elektrod yakinida tojli razryad xodisasini keltirib chiqaradi.
Odatda tojlantiruvchi elektrod manbaining manfiy ko’tbiga ulanadi, shunda elektrodlar orasidagi bushlik manfiy ionlar va elektronlar bilan koplanadi. Elektr maydonining ta’siri ostida musbat zaryadlangan elektrodga yunalib, ular uz yo’lida uchragan chang zarrachalarini xam manfiy zaryadlarbilan zaryadlaydi, natijada ular xam musbat zaryadlangan elektrodga yunaladi va unda o’tirib koladi. Shuning uchun xam bunday elektrod o’tkazuvchi elektrod deb ataladi. Chang o’tkazuvchi elektrod vaqti-vaqti bilan zaryadsizlantirilib, changdan tozalab turilishi kerak.
Shunday elektrofiltr SNIXXPromda texnika fanlari doktori X.A. Karimov boshchiligidagi bir gurux olimlar tomonidan tolali changlar uchun yaratilgan.
Uskuna ixotalovchi yengil materialdan yasalgan va ramaga konsol ravishda o’rnatilgan yuzasiga tojli razryad xosil kiluvchi metall ignalar 2 kadalgan kuzgalmas silindr 1 dan iborat. Bu silindr atrofida metalldan yasalgan, 3-5 mino’tda bir marta aylanuvchi stakan 3, uni xarakatga keltiruvchi mexanizm 7 yordamida mekin-asta aylanib turadi. Silindr 1 ning ichidan diffuzor 4 bilan tugaydigan havo kuvuri 8 o’tkazilgan.
Stakan 3 ning pastki qismida uning devoridan 3-5 mm oralikda shnek 5 o’rnatilgan. Uning uki podshipning 6 da konsol ravishda yotadi.
O’tkazuvchi elektrod vazifasini bajaruvchi stakan 3 yerga ulab kuyilgan. Tojli razryad xosil kiluvchi ignalarga manfiy ishorali 30-40 kV uzgarmas tok beriladi.
Changli havo 8 havo kuvuri va diffuzor 4 orqali o’tib, silindr 1 va stakan 3 orasidagi xalkasimon tirkishga kiradi va yukorida aytilgan fizik xodisa tufayli stakanning ichki devoriga o’tirib koladi. Tozalangan havo stakanning ochik tomonidagi xalkali tirkishdan atmosferaga chikib ketadi. Stakan devorlariga o’tirgan chang, uning va shnek 5 ning uzaro xarakati natijasida stakan ichidan chiqarilib, havo yordamida chang yigish bunkeriga yunaltiriladi.
Yukorida keltirilgan elektrofiltr namuna uskuna bulib, u yukori ish unumdorligiga (sekundiga 6 m³ changli havoni tozalay oladi), yukori samaradorlikka (99,9%) ega ekanligini va tolali changlarda xam qo’llash mumkinligini ko’rsatadi. Bunday elektrofiltrlarni to’qimachilik sanoati korxonalarida keng qo’llash uchun bu uskunani soddalashtirish yo’lida ilmiy-tadkikot ishlarini davom ettirish kerak.
Ikki shlangli (rulonli) FRP filtri sinch 6 ga koplangan filtrlovchi kalin matodan iborat (33-rasm). Uning ichiga noto’qima mato (10-20% paxta va 80-90% sun’iy tolalardan iborat) bulaklari 4 joylashtiriladi va rebordali baraban - galtaklar 5 o’rnatiladi. Changli havo mato bulaklari orqali o’tar ekan, kushimcha filtrlovchi katlam - momik katlamini xosil kiladi. Momik katlami kalinlashib va filtr chang bilan tulib borgani sari uning qarshiligi ortib, o’tkazish imkoniyati esa kamayib boradi. Filtrlovchi mato kayta uralayotganida surish kuvurlari 3 ga o’rnatilgan pnevmatik soplolar 1 nuni tozalaydi. Matoni elektr dvigatellari kayta uraydi. Ikki rulonli filtrlar havoni 90-95% tozalaydi. Uning boshlangich qarshiligi 100 Pa, oxirgi qarshiligi esa 200 Pa ga teng.
Siklonlar markadan kochma chang ajratkichlarga kiradi. Changli havo silindr 3 ga tangensial tarzda biriktirilgan patrubok orqali kiradi. Natijada havo okimi tashilayotgan ashyo bilan birga aylanma xarakat kiladi. Ashyo zarralari markazdan kochirma kuch ta’sirida tashki silindrning ichki sirtiga itkitiladi va keyin pastga tushib konus 1 ga keladi. Tozalangan havo tashkariga chiqadi, ushlab kolingan chang va boshka narsalar (tolalar, chiqindilar) esa shtuser 4 orqali siklon tagidagi bunkerga keladi. Siklonlarning qarshiligi ushbu formula bilan ifodalanadi:

Bu yerda  - 3,9 - maxalliy qarshilik koeffitsiyenti (ulchamsiz);
v_kr=18-22 m/s patrubokning kirish tezligi,
 - havoning solishtirma ogirligi, kg/m³.
Siklonlar saralash sexlarining maxalliy surish sistemalaridan chiqarib yuboriladigan havoni tozalashning birinchi boskichi sifatida qo’llanilishi mumkin. Ikkinchi boskich sifatida matoli filtrladan foydalanish tavsiya etiladi.
Uz-uzidan tozalanadigan moyli filtrlar sanoatda ishlab chiqariladi va havoni atmosfera changidan tozalash uchun mu’tadillash sistemalarida qo’llaniladi.
Ular masalan, pilla tortish sexlarining havosini tozalaydigan konditsionerlarga o’rnatiladi. Filtr metall korpus 1 dan moyli bak 3 hamda ikkita cheksiz sim turlar 4 va 5 dan tuzilgan. Xar bir tur ikkita valik oraligiga tortilgan. Ustki yetakchi valik podshipniklarda o’rnatilgan va ikki pogonali chervyakli reduktor hamda tishli uzatma 6 orqali dvigateli 7 dan aylanma xarakat oladi, pastki taranglovchi valik 2 taranglash vintlari yordamida siljitiladigan podshipniklarda o’rnatilgan. Tur xarakatlanib, moyli vanna orqali o’tganda unga o’tirgan chang yuvilib tushadi.
Moyli filtrlarning samaradorligi 85% ni, ularning 1 m² maydoniga tushadigan yuklanish 10000 m³/soatni, havoga nisbatan qarshiligi 10 Pa ni tashkil etadi.
To’qimachilik sanoatida ajralib chiqadigan changlarning konsentratsiyasini aniqlash.
Sexlardagi ventilyatsiya sistemalarining samaradorligini aniqlashda va umuman chikayotgan changlarning havodagi konsentratsiyasini aniqlash maksadida laboratoriya xodimlari tomonidan vaqti-vaqtida sexlarda va korxona xududida namunalar olib turiladi. Taxlil natijalari changlanganlik darajasi yo’l kuyish mumkin bo’lgan konsentratsiyadan yukoriligini aniqlasa darxol uni kamaytirishga karatilgan chora-tadbirlar qo’llanadi. Havoning sanitariya xolatini nazorat qilish uchun kuyidagi usullar qo’llaniladi: laboratoriya usuli, indikatsiya usuli, ekspress usul, optik usul, elektrik va standart (ogirlik) usullari. Bu usullarning xar biri uz afzalliklari va kamchiliklariga ega. To’qimachilik sanoatida sexlarda chang konsentratsiyasini aniqlashda eng keng qo’llaniladigan usul ogirlik usulidir. Ogirlik usuli tekshiriladigan ma’lum hajmli havoni filtrdan surib o’tkazilganda uning ogirligi ortishi prinsipiga asoslangan.
Ogirlik usulida plastmassadan yasalgan patronlarga AFA-, V-18, AFA-V-10 markali filtrlar o’rnatiladi. Bu filtrlar tashki diametrlari 70 va 56 mm, ichki diametrlari 48 va 36 mm (ish yuzalari tegishlicha 18,1 sm² va 10,1sm²) FPP-15 markali matodan tayyorlanadi,
Patron 1 ga o’rnatilgan filtr namuna olinishi kerak bo’lgan joyga shtativ 2 yordamida o’rnatiladi. Odatda mashinalarning ish zonasidan yerdan 1,5 m balandlikka, ya’ni nafas olish zonasiga o’rnatiladi. Patron rezinasi shlang 4 bilan reometr (yoki rotametr) 5 ga ulanadi, u uz navbatida havoni surib turuvchi chang yo’tgichga ulanadi. Bo’tun ulchash davomida filtrdan o’tuvchi havo hajmining bir xildaligini ta’minlab turish uchun kiskich 3 dan foydalaniladi.
Filtrlar namuna olishdan avval normal xarorat va namlik sharoitida 40-60 min saqlanadi. Sungra pinset bilan turt buklab analitik tarozi pallasiga kuyiladi.
Xar bir filtrning tartib nomeri va massasi aloxida jurnalga va himoya xalkalariga yozib kuyiladi. To’qimachilik sanoati sexlarida namuna olish uchun 3-5 min vaqt yetarli.
Namuna olib bulingandan sung patrondan filtr olinib, 40-60 min davomida avvaligi sharoitda ushlab turiladi va sungra yana tortiladi. Agar namuna olish yukori nisbiy namlik sharoitida bulsa (90-100%), bunda filtrlar termostatda 55-60⁰S da 20-30 min davomida ushlab kuritiladi va undan sung 40-60 minda avvalgi normal sharoitda ushlab, keyin tortiladi.
Havodagi chang konsentratsiyasini (mg/m³) kuyidagi formula yordamida aniqlanadi:
, mg/m³
Bu yerda: g₁ - toza filtr massasi, mg;
g₂ - chang o’tirgan filtr massasi, mg;
V - filtrdan o’tgan havoning hajmi, m³;
t - namuna olish vaqti, min.
Ayrim xollarda, havoda zaxarli moddalarning konsentratsiyasini tez aniqlash zarur bo’lganda universal gazoanilazatorlardan (UG) foydalaniladi. Ularning ishlash prinsipini indikatorlar bilan shimdirilgan maxsus kukunlar solingan naychadan havo o’tkazilganda undagi zaxarli moddaning konsentratsiyasiga karab rangi uzgarishiga asoslangandir. Naychadagi kukunning rangli qismining uzunligi qancha katta bulsa, mazkur zaxarli moddalarning konsentratsiyasi shuncha katta bo’ladi. Buni maxsus tarirovka kilingan chizgich orqali aniqlanadi.
Indikator usuli xavflilik darajasi yukori bo’lgan moddalarni (simob, sianiy birikmalari va boshkalar) aniqlashda ishlatiladi.