Havodagi harakatni boshqarish

Harflarni uzatish. Agar radio almashinuvi jarayonida tegishli ismlar, rasmiy qisqartmalar va alohida so'zlarning tushunilishi va talaffuzi shubha tug'dirsa, ular harvlash orqali uzatiladi. Bu uzatishda matnning har bir harfi fonetik alifbo yordamida talaffuz qilinadi.
Rus alifbosidagi harflarga quyidagi nomlar berilgan:

Harf	So'z		Harf	So'z
A	Anna		R	Roman
B	Boris		S	Semen
V	Vasiliy		T	Tatyana
G	Grigoriy		U	Ulyana
D	Dmitriy		F	Fedor
J	Jenya		Ts	Tsaplya

Ingliz alifbosidagi harflarga quyidagi nomlar berilgan:

Harf	So'z	Talaffuz		Harf	So'z	Talaffuz
A	Alpha	AlFA		N	November	NoVEMBer
B	Bravo	BrAVO		O	Oskar	OSKar
C	Charlie	CharLi		P	Papa	PaPa
D	Delta	DelTa		Q	Quebec	KveBek
T	Echo	EKO		R	Romeo	RoMeO
F	Foxtrot	FoksTrot		S	Sierra	SerRa
G	Golf	Golf		T	Tango	TanGo
H	Hotel	XoTel		U	Uniform	YuniForm
I	India	InDiya		V	Victor	VikTor
J	Juliett	DJULEt		W	Whiskey	VISki
K	Kilo	KiLo		X	X-ray	EKSrey

* Rus alifbosidagi harflar yordamida berilgan taxminiy talaffuzda urg'u beriladigan bo'g'in osti chizilgan.

Radiotexnik vositalarining navigasiya va qo'nishga oid aniqlashtiruvchi signallarini uzatish uchun O'zR aq-96 ilovasiga muvofiq xalqaro Morze kodi ishlatiladi.

Raqamlarni o'tkazish. Quyidagi misollar orqali raqamli qiymatlarni 0 dan 9 gacha uzatish qoidalari ko'rsatilgan:

Raqam	Ruscha	Inglizcha		Raqam	Ruscha	Inglizcha
0	Nol	ZI-RO		5	Pyat	FAYV
1	Odin	Uan		6	Shest	Siks
2	Dva	Tu		7	Sem	Sev-en
3	Tri	Tri		8	Vosem	Eyt
4	Chetire	Fo-er		9	Devyat	Nayn-er

Quyidagi misollar orqali ikki yoki undan ortiq sonli raqamlarni uzatish qoidalari ko'rsatilgan:

Raqam	Ruscha	Inglizcha
24	Dvadsat chetire	Tu Fo-er
100	Sto	Uan Xan-Dred
175	Sto semdesyat pyat	Uan Sev-en FAYV
1000	Odna Tisyacha	Uan TAU-ZEND
1200	Tisyacha dvesti	Uan TAU-ZEND Tu Xan-Dred
5000	Pyat Tisyach	FAYV TAU-ZEND

Radioaloqa barqaror bo'lmagan hollarda, raqamli qiymatlarni uzatishda, har bir raqamni alohida talaffuz qilish kerak.

Quyidagi misollar havo kemaning chaqiruv belgisining (ro'yxatga olish raqamining) raqamli qiymatlarini va to'rt yoki undan ortiq raqamdan iborat shaharlararo radioaloqa kanalining chastotasini uzatish qoidalarini ko'rsatadi.

Raqam	Ruscha	Inglizcha
1245	Dvenadsat sorok pyat	Uan Tu Fo-er FAYV
8951	Vosemdesyat Devyat pyatdesyat odin	Eyt Nayn-er FAYV uan
47283	Sorok Sem dvesti vosemdesyat tri	Fo-er Sev-en TU EYT TRI
10018	Desyat nol vosemnadsat	Uan ZI-RO ZI-RO UAN EYT

Vertikal eshelonlash tizimiga va atmosfera bosimi qiymatiga mos keladigan parvoz eshelonining raqamini uzatishda har bir raqam alohida talaffuz qilinishi kerak:

Eshelon/bosim	Ruscha	Inglizcha
60	Shest nol	SIKS ZI-RO
135	Odin tri pyat	UAN TRI FAYV
370	Tri Sem nol	Tri sev-en zi-ro
723	Sem dva tri	Sev-en tu tri
962	Devyat shest dva	Nayn-er siks tu
1012	Odin nol odin dva	UAN ZI-RO UAN TU

O'nli kasrlarning qiymatlari uzatilishida uzatilishdan keyin "vergul" (zapyataya) so'zi talaffuz qilinadi (ingliz tilida "de-si-mal" ishlatiladi).

UQT (Ultra qisqa to'lqinlar) radioaloqa kanalining raqamli qiymatlarini uzatishda raqamli belgining birinchi beshta raqamini talaffuz qilish kerak, lekin agar beshinchi va oltinchi raqamlar nol bo'lsa, unda faqat birinchi to'rttasi talaffuz qilinadi:

Chastota	Ruscha	Inglizcha
118,000	Sto vosemnadsat zapyataya nol	UAN UAN EYT DE-SI-MAL ZI-RO
118,025	Sto vosemnadsat zapyataya nol dva	UAN UAN EYT DE-SI-MAL ZI-RO TU
118,050	Sto vosemnadsat zapyataya nol pyat	UAN UAN EYT DE-SI-MAL ZI-RO FAYV
118,075	Sto vosemnadsat zapyataya nol Sem	UAN UAN EYT DE-SI-MAL ZI-RO Sev-en
118,100	Sto vosemnadsat zapyataya nol odin	UAN UAN EYT DE-SI-MAL UAN

UQT radioaloqa kanalining raqamli qiymatlarini 8,33 kgs kanallar oralig'ida uzatishda raqamli belgining barcha olti raqamini talaffuz qilish kerak, lekin agar beshinchi va oltinchi raqamlar nol bo'lsa, birinchi to'rttasi talaffuz qilinadi:

Chastota	Ruscha	Inglizcha
130,000	Sto tridtsat zapyataya nol	UAN TRI ZI-RO DE-SI-MAL ZI-RO
130,005	Sto tridtsat zapyataya nol nol pyat	UAN TRI ZI-RO DE-SI-MAL ZI-RO ZI-RO FAYV

O'zR aq-96 materiallari radio almashuvi uchun majburiy ko'rsatma hisoblanadi.

3. 
   XALQARO PARVOZLARGA XIZMAT KO`RSATISH
   

Havo kemalarni boshqa davlat chegaralarini kesib o'tishi bilan yoki boshqa davlat havo hududida amalga oshiriladigan parvozlar halqaro parvozlar deb tan olinadi.
Halqaro parvozlarni belgilangan tartibda sirtifikatlashtirilgan, ekspluatant guvohnomasiga ega va bunday parvozlarni amalga oshirishga lisenziyaga ega aviakorxonalar, tashkilotlar (aviakompaniyalar) amalga oshirishi mumkin.
Halqaro parvozlar quyidagi turgalga bo'linadi:

1. 
   jadval asosida va jadvalga qo'shimcha ravishda bajariladigan doimiy;
   
2. 
   epizodli (bir martalik): charter va maxsus;
   
3. 
   MDH davlatlariga bajariladigan;
   
4. 
   MDH davlatlaridan tashqariga bajariladigan parvozlar topiladi.
   

Halqaro parvozlar chog'ida samoviy hududda vakolatli davlat organi tomonidan chiqarilgan va Aeronavigasiya axborotnomalarida e'lon qilingan umumiy qoidalar amal qiladi.
Fuqaro HK xalqaro parvozlar belgilangan halqaro trassalar bo'ylab amalga oshiriladi. Xalqaro parvozlarni amalga oshiruvchi har bir HK O'zbekiston Respublikasi havo kodeksi va ushbu qoidalar bilan belgilangan kema hujjatlariga ega bo'lishi lozim.
Shartnomalashgan MDH davlatlari havo hududlari fuqaro aviasiyasi va havo hududidan foydalanish to'g'risidagi bitimga (1991 y.) muvofiq, parvozlarni tashkil etish, bajarish va HK SHB maqsadlarida MDH yagona havo hududi sifatida qaraladi.
O'zbekiston Respublikasi hududida halqaro parvozlar HK tomonidan shunday parvozlar uchun ochiq bo'lgan, chegara qo'shinlarining nazorat-ruxsatnoma punktlari, bojxona muassasalari va sanitariya-karantin xizmatlariga ega aeroportlarda (aerodromlar) amalga oshiriladi.
Halqaro parvozlardan so'ng va oldin HK ekipaji O'zbekiston Respublikasi va boshqa davlatlar hududidagi halqaro aeroportda (aerodrom) vakolatli davlat organlari tomonidan belgilangan tegishli tartibotlardan o'tadilar.
O'zbekiston Respublikasidan boshqa davlatlarga hamda boshqa davlatlardan O'zbekiston Respublikasiga keluvchi HKlarga, ularning ekipajiga va yo'lovchilariga, shuningdek xalqaro xavo tashuvi bilan keltiriladigan va olib ketiladigan mulklariga tegishli davlatning hududi orqali o'tish yoki hududiga kirish, hududidan olib o'tish yoki olib kirish va ularning hududlari orqali tranzitda tegishli davlatlarning belgilangan kirish va chiqish qoidalar qo'llaniladi.
Har bir halqaro parvozlar SHXK organlari orqali olingan ruxsatnoma (ATS CLEARENCE) asosida SHXK tomonidan taqdim etilgan pavroz rejasiga (flayt-plan) ko'ra amalga oshiriladi.
O'zbekiston Respublikasi Davlat chegarasini havo kemalarida kesib o'tish quyidagicha amalga oshiradi:

1. 
   Aeronavigasiya ma'lumotlari xujjatlarida ko'rsatilgan O'zbekiston Respublikasi Davlat chegarasini kesib o'tish nuqtalaridan;
   
2. 
   Hukumatlararo bitimlarida belgilangan havo koridorlari bo'yicha.
   

O'zbekiston Respublikasi HK ekipajlari halqaro parvozlarni amalga oshirishda quyidagilarga amal qilishadi:
a) MDH havo kengliklarida:

• 
  MDH havo kengliklari qonunlari;
  
• 
  Fasi va MDH havo kengliklaridan foydalanish to'g'risidagi halqaro bitimga (1997 yil 27 dekabr);
  
• 
  Davlatlararo aviasiya qo'mitasi tomonidan qabul qilingan (1994 yil 21 yanvar) MDH davlatlari fasi qoidalariga ko'ra;
  
• 
  O'zbekiston Respublikasi havo kodeksi, mazkur qoidalar, agar ularning talablari MDH davlatlarida o'rnatilgan qoidalarga zid bo'lmasa;
  
• 
  MDH davlatlari vakolatli organlari tomonidan tuzilgan tegishli shartnomalar va bajariladigan parvoz (aviasiya xizmatlari)larga ruxsatnomalar;
  
• 
  MDH davlatlardagi aviatrassalarda Aeronavigasiya axborotlari to'plami;
  

b) boshqa xorijiy davlatlarning havo kengliklarida:

• 
  Fuqaro aviasiyasi to'g'risida xalqaro Konventsiya, xalqaro standartlar, tavsiya va ICAO tartibotlariga muvofiq (Chikago konventsiyasi 1944y);
  
• 
  qaysi davlat hududida amalga oshirilishiga qarab, o'sha davlat qonunchiligi va parvoz qoidalari;
  
• 
  xorijiy davlatlarning tegishli vakolatli organlari bilan tuzilgan halqaro shartnomalarga ko'ra havo aloqasi o'rnatilishi va aivasiya ishlarini bajarish to'g'risidagi hujjatlarga muvofiq;
  
• 
  O'zbekiston Respublikasi havo kodeksi, O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 18 apreldagi 114-son qarori bilan tasdiqlangan O'zbekiston Respublikasi samoviy hududidan foydalanish to'g'risidagi Nizom, mazkur qoidalarga, agar ularning talablari xorijiy davlatlat tomonidan o'rnatilgan qoidalarga zid bo'lmasa;
  
• 
  Halqaro trassalar bo'yicha Aeronavigasiya axborotlari to'plami, shuningdek 1 va 2-sinf Notami, Snoutami va tsirkulyarlari Aeronavigasiya ma'lumotlariga asosan.
  

O'zbekiston Respublikasi aviakompaniyalari chet ellardagi o'z faoliyatini xalqaro shartnomalar yoki xorijiy davlatlar ruxsatnomasiga muvofiq ta'sis etilgan vakilliklari (agentliklari) orqali amalga oshiradi.
Aviakompaniyaning vakolatlangan vakili (agenti) vakolatxonalar mavjud chet el aeroportida HK qabul qilish va chiqarishni tashkil etadi.
Xorijiy aeroportda HK parvoz oldi tayyorgarligi va HK ekipajining immigrasiya va bojxona nazoratidan o'tishi shu davlatdagi kompaniya vakili (agenti) (avia kompaniya vakilligi (agentligi) bo'lsa) ishtirokida o'tkaziladi.
HKga texnik xizmat ko'rsatish chet el aeroportlarida ruxsat etilgan muhadis-texnik tarkib tomonidan, qoida tariqasida, mahalliy aviakorxona bilan shartnoma tuzib (ATB) yoki ekspluatantning HK ekipajiga kiritilgan muxandis-texniklar tarkibi tomonidan amalga oshiriladi.
HKga texnik xizmat ko'rsatish ishlarini tashkil etish va amalga oshirish ekspluatant – aviakorxona (HKning egasi) vakolatiga kiradi.
Chet el aeroportidan xalqaro parvozni amalga oshiruvchi HKlarga aviayoqilg'i quyish, tijorat yuklash va HK markazlashtirish uchun to'lov ekipaj tomonidan amalga oshiriladi.
Aviakompaniya vakili (agenti) zimmasiga transportlarni HKga yaqinlashtirish, yuk ortish – tushurish ishlari, o'z vaqtida YOMM etkazib berish, HK dvigatelini o't oldirish joyigacha tirkab borish vazifalari yuklatiladi.
Chet el aeroportidagi HK parvozini ta'minlash aviakompaniya vakili (agenti) yoki u bo'lmaganida ekipaj tomonidan amalga oshiriladi.
HK komandiri tomonidan yoki uning ko'rsatmasiga binoan ekipajning boshqa a'zosi tomonidan tuzilgan parvoz rejasi (flayt-reja) HK komandirning o'zi tomonidan yoki aviakompaniya agenti (vakili) tomnidan uchish aeroporti dispetcheriga uchishdan vaqtidan 30 daqiqa avval, agar davlatda o'zgacha tartib belgilanmagan bo'lsa, taqdim etiladi.
Takrorlanuvchi parvoz rejalari nazarda tutilgan doimiy qatnovdagi hklar uchun flayt –reja tuzilmaydi.
Belgilangan parvoz trassasi yoki havo kemasi tipi jadvaliga bir marta o'zgartirish kiritilsa, flayt-reja tuzilishi majburiydir.
O'zbekiston Respublikasi fasini Aeronavigasiya ma'lumotlari bilan ta'minlash halqaro parvozlarni bajarish uchun, shturmanlik xizmati tomonidan bevosida O'zbekiston Respublikasi aeroportidan uchishida amalga oshiriladi.

4.