Haroratni o`zgarishi sababli o`lchash asbobida kelib chiqadigan xatolikni aniqlash

Muvozanat holatlari
Xalqaro amaliy haroratlarga berilgan qiymat
1	2	3	4
1	Vodorodning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (vodorodning uchlik nuqtasi)	181	-259,34
2	33330,6 Pa (25/76 normal atmosfera bosimi) bosimida vodorodning suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat	17,042	256,108
3	Vodorodning suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (vodorodning qaynash nuqtasi)	20,28	-252,87
4	Neonning suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (neonning qaynash nuqtasi)	27,102	-246,048
5	Kislorodning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (kislorodning qaynash nuqtasi)	90,188	-182,962
6	Suvning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (suvning uchlik nuqtasi)	273,15	0,01
7	Suvning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (suvning qaynash nuqtasi)	373,15	100
8	Misning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (misning qaynash nuqtasi)	692,73	41958
9	Kumushning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (kumushning qaynash nuqtasi)	1235,08	961,93
10	Oltinning qattiq, suyuq va gazsimon fazalari orasidagi muvozanat (oltinning qaynash nuqtasi)	1337,58	1064,43

2. Harorat o’lchash asboblarining tasnifi

Zamonaviy harorat o’lchash asboblari turli usul va vositalarga ega. Har bir usul o’ziga xos bo’lib, universal xususiyatga ega emas.

Eng qo’lay, aniq va ishonchli o’lchash usullari haroratning birlamchi o’lchov asboblari sifatida Qarshilikning termoo’zgartkichi va termoelektr o’zgartkichlardan foydalanadigan kontaktli usullardan iborat.
Nazorat qilinadigan muhitlar tashqi sharoitni o’zgartirganda fizik xossalarning turli agressivligi va to’rg’unligi darajasi bilan suyuq, sochiluvchan, gazsimon yoki qattiq bo’lishi mumkin.
Haroratni nazorat qilish vositalarining mavjudligi nazorat qilinayotgan muhit, ob‘ekt, ishlatilish sharoitlari va texnik talablarning turlichaligidadir.
Harorat o’lchash asboblari ishlash prinsipiga qarab quyidagi guruxlarga bo’lanadi:
1.Kengayish termometrlari. Bu termometrlar harorat o’zgarishi bilan suyuqlik yoki qattiq jismlar hajmi yoxud chiziqli o’lchamlarining o’zgarishiga asoslangan;
2.Manometrik termometrlar. Bu asboblar moddalar hajmi o’zgarmas bo’lganda harorat o’zgarishi bilan bosimning o’zgarishiga asoslangan.
Harorat ta‘sirida o’zgargan termoelektr yurituvchi kuchning o’zgarishiga asoslangan termoelektr termometrlar.
4.O’tkazgich va yarim o’tkazgichlarning harorati o’zgarishi sababli elektr Qarshilikning o’zgarishiga asoslangan Qarshilik termometrlar.
5.Nurlanish termometrlari. Ular orasida eng ko’p tarqalganlari: a) optik pirometrlar–issiq jismning ravshanligini o’lchashga asoslangan; b) rangli pirometrlar – jismning Issiqlikdan nurlanish spektridagi energiyaning taqsimlanishini o’lchashga asoslangan; v) radiatsion pirometrlar–issiq jism nurlanishining quvvatini o’lchashga asoslangan.
2.2.–jadvalda sanoatda eng ko’p tarqalgan o’lchash vositalari va seriyali o’lchash vositalarining qo’llanilish chegaralari keltirilgan.

2.2- jadval

O’lchash vositasi turi	O’lchash vositalarining turli tumanligi	Davomli foydalanish chegarasi, С
1	2	3	4
Kengayish termometrlari	Suyuqlikka oid shisha termometrlar	- 200	600
	Dilatometrik va bimetalli termo-metrlar	- 150	700
Manometrik termometrlar	Gazli	- 150	1000
	Suyuqlikli	- 150	600
	Bug’- suyuqlikli	- 50	300
Termoelektr termometrlar	Termoelektr termometrlar	- 200	2500
Qarshilik termometrlari	Metall (o’tkazgichli) Qarshilik termo-metrlari	- 260	1100
	Yarim o’tkazgichli Qarshilik termometrlar	- 272	600
Pirometrlar	Kvazimonoxromatik pirometrlar	700	6000
	Spektral nisbatli pirometrlar	300	2800
	To’liq nurlanish pirometrlari	- 50	3500

Harorat bu jismni tashkil qiluvchi elementar zarralar (atom va molekulalar)ning xarakati kinetik energiyasining oʻrta statistik ifodalovchi fizik kattalik. Harorat bu-jismning isitilganlik darajasi. Harorat birligi sifatida Kelvin gradusi qabul qilingan. SI birliklar tizimida 1°K suvning uchlanma nuqtasi termodinamik xaroratining 1/273.16 qismiga teng deb qabull qilingan. Shuningdek 0°C=273,15°K. Xaroratni suyuqlik (simobli) termometrlari, termopara, termorezistorlar yoki masofaviy oʻlchash uchun optik datchiklardan foydalanib oʻlchash mumkin. Simobli Termometr bilan oʻlchanganda, germetik naycha idish ichidagi simob ustuni balandligi xaroratga bogʻliq xolatda oʻsib boradi. Simobli termometrlar yordamida −35 °C dan past boʻlmagan va 600 °C dan yuqori boʻlmagan xaroratlarni oʻlchash mumkin. Chunki simobning qotish xarorati −38.9 °C ni tashkil qiladi. Yuqori oʻlchash chegarasi esa termometr kapilyarlaridagi bosimning orttirish xisobiga kengaytiriladi. Chunki simobning qaynash xarorat 356.6S boʻlsa xam, kapilyar ichidagi inert gaz bosimini 2 Mpa (20 kgs/sm2) ga orttirish xisobiga uning shkala diapazoni kengaytiriladi. Kvarsli naycha kapilyarlari ishlatiladigan termometrlarda oʻlchov diapazonini bundan xam orttirish mumkin. Termoparalarda xarorat ikkita xar xil jinsli metallardan tayyorlangan va uchlari bir biriga kavsharlangan juftlikning erkin uchlarida issiqlik taʼsirida paydo boʻluvchi Termoelektr yurituvchi kuch (EYuK)ning qiymatiga koʻra aniqlanadi (Zeebek effekti). Termoparalar tayyorlangan metall qotishmalariga koʻra bir necha turlarga boʻlinadi. Eng koʻp tarqalgani XK (xromel kopel) va XA (xromel alyumel) termoparali boʻlib, XK termoparasida 0-600 (qisqa muddatga 800) °C gacha XA da esa 0-1100 (qisqa muddatga 1300) °C gacha xaroratni oʻlchash mumkin. Platina- platinarodiy qotishmasidan tayyorlangan termoparalarda esa 0-1600°C (qisqa muddatga 1800) gacha xaroratni oʻlchash mumkin. Undan yuqori xaroratlar esa optik usulda masofadan oʻlchanadi. Termorezistorlar yordamida xarorat oʻlchash issiqlik taʼsirida zanjirdagi qarshilikning ortishi yoki kamayishi prinsipiga asoslanadi.
Harorat (Temperatura) (lot. temperatura — kerakli aralashma, o'rtacha holat) — moddaning holatini issiq-sovuqligini tavsiflaydigan fizik kattalik.
Harorat — bu jismni tashkil qiluvchi elementar zarralar (atom va molekulalar)ning xarakati kinetik energiyasining oʻrta statistik intensivligini ifodalovchi fizik kattalik. Xarorat birligi sifatida Kelvin gradusi qabul qilingan. SI birliklar tizimida 1K suvning uchlanma nuqtasi termodinamik xaroratining 1/273.16 qismiga teng deb qabul qilingan. Shuningdek Kelvin gradusini mutloq nol xarorat xam deb yuritiladi. Chunki 0 K da xar qanday moddada molekulyar xarakat toʻxtaydi. Texnikada esa kelvin shkalasidan tashqari Tselsiy shkalasi xam keng qoʻllaniladi. Tselsiy shkalasi suvning qaynash va muzlash xaroratlariga asoslangan va kelvin bilan quyidagi bogʻliqlikka ega: 1K =273,15 S. Farengeyt shkalasiga koʻra esa 0S = 32F va 100S = 212F. Farengeyt shkalasi nochiziqli shkala boʻlib, tS = 5/9 (tF-32) va aksincha tF=9/5 (tS +32) tarzida nisbatda boʻladi. Reomyur shkalasiga koʻra esa suvning muzlash xarorati 0R va qaynash xarorati 80R etib belgilangan. 1R=1.25 S
Harorat umumiy qilib aytganda, predmet va atrof muhitning shunaqa xususiyatiki, qaysiki inson sezgi organlariga sovuq, issiq va xok. sifatida ta'sir etadi. Harorat, modda zarralarining kinetik energiyasi bilan o'zaro bog'liqdir.
Harorat SI da kelvinlarda (K) o'lchanadi. Yordamchi o'lchov birligi sifatida esa Tselsiy darajasidan (°C) keng foydalaniladi.
Haroratni o'lchashda termometr, termal tomoshabin, termopara, optik pirometr va xok. ishlatiladi.
O'lchah vositalari o'lchashlarda ishlatiladi va ular normallashgan metrologik xossalarga, ya’ni kattaliklarning malum sonli qiymatlariga hamda o'lchash natijalarining aniqligi va ishonchliligini ifodalovchi xossalarga ega bo'ladi.O'lchash vositalarining asosiy turlariga o'lchov, o'lchash asboblari, o'lchash o‘zgartkichlari va o'lchash qurilmalari kiradi.O‘lchov — berilgan o'lcham dagi fizik kattalikni qayta o'lchash uchun mo'ljallangan o'lchah vositasi. Masalan,

• qadoqtosh — massa o'lchovi;

  
  

• o'lchov rezistori — elektr qarshilik o'lchovi;

  
  

• yoritish lampasi — yorugiik o'lchovi va hokazo.

  
  

Bir xil oo'lcham li turli fizik kattalikni qayta o'lchaydigan bir qiymatli hamda turli o'lcham dagi bir nomli qator kattaliklarni qayta o'lchaydigan ko‘p qiymatli o'lchovlar bor. Ko‘p qiymatli oichovlarga bo'limlari chizgichlar, induktivlik variometri va boshqalar misol bo'la oladi. Maxsus tanlangan, faqat alohidagina emas, balki turli birikmalarda turli o'lchamli bir nomli qator kattaliklarni qayta o'lchash maqsadida qoilaniladigan o'lchovlar komplekti o'lchovlar to‘plamini tashkil etadi. Masalan, qadoqtoshlar to‘plami, uchlikli uzunlik o'lchovlari to‘plami, oichov kondensatorlari to‘plami va hokazo.o'lchovlar magazini — sanoq qurilmalari bilan bog'langan maxsus qayta ulagichlarga ega bo'lgan bitta konstruktiv butun qilib birlashtirilgan o'lchovlar to l‘plami. Oichovlar magazini elektrotexnikada keng qo'llaniladi: qarshilik magazini, sigimlar magazini, induktivliklar magazini.O'lchovlarga standart namunalar va namuna moddalar ham kiradi.Standart namuna — modda va materiallarning xossalarini yoki tarkibini xarakterlovchi kattaliklarning birligini qayta tiklash uchun o'lchov. Masalan, tarkibidagi kimyoviy elementlari ko‘rsatilgan ferromagnit materiallar xossalarining standart namunasi.

Namuna modda — tasdiqlangan spetsifikatsiyada ko‘rsatilgan, tayyorlash shartlariga rioya qilinganda tiklanadigan, m a’lum xossalarga ega boigan moddadan iborat o'lchov. Masalan, ,,toza“ gazlar, ,,toza“ metallar, ,,toza“ suv. Kuzatuvchi idrok qilishi uchun qulay shakldagi o‘lchov axboroti signalini ishlab chiquvchi o'lchash vositasi о ‘Ichash asbobi deyiladi. 0‘lchash asbobida kuzatuvchi o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘qiydi yoki sanaydi. O'lchash asboblari analog va raqamli bo‘lishi mumkin. Analog o‘lchash asboblarida asbobning ko‘rsatishi o‘lchanayotgan kattalik o‘zgarishining uzluksiz funksiyasidan iborat boiadi, raqamli o ‘lchash asboblarida esa ko‘rsatishlar o‘lchash axboroti signalini diskret o‘zgartirish natijasidan iborat bo‘lgan raqamli shaklda ifodalangan bo'ladi.
Keyingi vaqtlarda raqamli asboblar borgan sari kengroq qo‘llanila boshlandi, chunki ularning ko‘rsatuvlari osongina qayd qilinadi, ularni EHM ga kiritish qulay. Raqamli asboblarning tuzilishi o‘lchashda analog asboblarga qaraganda katta aniqlikka erishishga imkon beradi. Shu bilan birga raqamli asboblar qo‘llanganda o‘qish xatoligi boim aydi. Ammo analog asboblar raqamli asboblarga qaraganda anchagina sodda va arzondir.O'lchash asboblari ko‘rsatuvchi, qayd qiluvchi, kombinatsiyalangan, integrallovchi va jamlovchi asboblarga boiinadi. K o‘rsatuvchi asboblarda raqamli qiymatlar shkala yoki raqamli tablodan o'qiladi. Qayd qiluvchiasboblarda ko‘rsatuvlarni diagramma qog‘ozida yozib olish yoki raqamli tarzda chop etish ko‘zda tutiladi. Kombinatsiyalangan asboblar oichanayotgan kattalikni bir vaqtning o‘zida ko‘rsatadi hamda qayd qiladi. Integrallovchi asboblarda o'lchanayotgan kattalik vaqt bo‘yicha yoki boshqa erkli o‘zgaruvchi bo‘yicha integrallanadi. Jamlovchi asboblarda ko‘rsatishlar turli kanallar bo‘yicha unga keltirilgan ikki yoki bir necha kattalikning yigindisi bilan funksional bog'langan bo'ladi.
O'lchashga doir axborotni uzatish, 0 ‘zgartish, ishlov berish va saqlash uchun qulay bo'lgan, ammo kuzatuvchi bevosita idrok qilishi mumkin bo'lmaydigan shakldagi signalni ishlab chiquvchi o'lchash vositasi O'lchash o‘zgartkichi deb ataladi. Inson o‘zining sezgi organlari bilan oich ash o‘zgartkichi signallarini qabul qila olmaydi. 0‘zgartiriladigan fizik kattalik — kirish kattaligi, uning o‘zgartirilgani esa chiqish kattaligi deyiladi. Kirish va chiqish kattaliklari orasidagi bog'lanishni o‘zgartkich funksiyasi qaror toptiradi.O'lchash o‘zgartkichlari o'lchash asboblarining, turli o'lchash tizimlarining, biror jarayonlarni avtomatik nazorat qilish yoki boshqarish tizimlarining tarkibiy qismi hisoblanadi. Oichanayotgan kattalik berilgan o'lchash o‘zgartkichi birlamchi o(zgartkich deyiladi. Birlamchi o'lchash o‘zgartkichlari, ko‘pincha, datchik deb yuritiladi. Uning bevosita o'lchanayotgan fizik kattalik ta’siridagi qismi sezgir element deyiladi. Masalan, termoelektrik termometrda termopara, manometrik termometrda termoballon ana shunday elementlardir. O'lchash asboblari va o‘zgartkichlari o'lchanayotgan kattalikning turiga qarab, tegishli nomlarga ega bo'ladi, masalan, termometrlar, manometrlar, difmanometrlar, sarf o'lchagichlar, sath o'lchagichlar, gaz analizatorlari, konsentratomerlar, nam o'lchagichlar va hokazo.
Ayrim o'lchash vositalari va oichash tizimlaridan tashqari, murakkab axborot-o'lchash tizimlari ham qoilanadi. Ular ko‘plab texnologik uskunalarda avtom atik o‘lchashni amalga oshirishnigina ta ’minlab qolmay o‘lchash kanallari soni ming-minglab boiishi mumkin), balki o'lchash natijalarini berilgan algoritmlar bo‘yicha zarur qayta ishlashni ham bajaradi.
Shu munosabat bilan o'lchash o‘zgartkichlarining axborot-hisoblash mashinalari va qurilmalari kirishiga keladigan signallarini unifikatsiyalashtirish (birxillashtirish) zarurati tug‘iladi. Signallarni unifikatsiyalashtirish o'lchash asboblari turlarini minimumga keltirish imkonini beradi.
O'lchash vositalari o'lchash jarayonidagi bajarayotgan vazifasiga qarab ishchi, namunaviy va etalon o'lchash asboblariga bo'linadi.Ishchi o'lchash asboblari xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida amaliy o'lchashlar uchun moijallangan. Ular aniqligi orttirilgan oichash asboblariga va texnik o'lchash asboblariga boiinadi. Namunaviy o'lchash asboblari ishchi oichash asboblarini tekshirish va ularni o‘zlari bo‘yicha darajalashga xizmat qiladi.
Etalon asboblar fizik kattalik birikmalarini qayta tiklash va saqlash, ularning o'lcham larini namunaviy o'lchash asboblari orqali xalq xo‘jaligida qo'llanadigan ishchi o'lchash vositalariga o‘tkazishga xizmat qiladi. Fizik kattaliklarning birliklari o'lchami shu usul bilan etalonlardan namunaviy o'lchash asboblari yordamida boshqa oichash asboblariga o‘tkaziladi.
O'lchash vositalarining ko‘rsatishlaridagi xatoliklarni aniqlash yoki ularning ko‘rsatishlariga tuzatish kiritish maqsadida oichash vositalarining ko‘rsatishlarini namunaviy o'lchash asboblarining ko‘rsatishlariga solishtirish taqqoslash deb ataladi.Shkala bo'linmalariga asbobni tekshirish uchun qabul qilingan o'lchov birliklarida ifodalangan qiymatlar berish amali darajalash deb ataladio'lchash vositalari yordamida oichanayotgan fizik kattaliklar o'lchash axboroti signali foydalaniladigan biror chiqish kattaligiga o‘zgartiriladi
Fizik kattalikni o'lchashda oichash qurilmasi (asbobi) ko‘rsatkichni fizik kattalikka mutanosib ravishda siljitadi:
bu yerda, f — asbob ko‘rsatkichining burchakli yoki chiziqli siljishi, V— oichanayotgan fizik kattalik.(1.4) bogianish asbob shkalasining tenglamasi yoki xarakteristikasi deyiladi.
Har qanday o'lchash asbobining ishlashi natijasida ko‘rsatkichning siljishi oichanadigan kattalikni qiymatiga moslab o‘zgartiriladi. Shu sababli o'lchash asbobini sxematik ravishda, o'lchanayotgan fizik kattalik В ni ko‘rsatkichning mexanik siljish miqdori cp ga o‘zgartiradigan o‘zgartkich deb qarash mumkin.
Oraliq o‘zgartishlar soniga qarab, asbobni bo‘g‘inlarga boiish mumkin, bu bo‘g‘inlarning har biri asbob ichida В miqdorni m aium tarzda o‘zgartiradi. Ana shu bo‘g‘inlar majmuasi oichanayotgan kattalikning talab etilgan o‘zgarishini ko‘rsatkichning siljishi f ga o‘zgartirad
1.2- rasm. o'lchash asbobining umumlashgan strukturaviy sxemasi.
Istalgan o ‘lchash asbobining strukturaviy sxemasi, uning ishlash prinsipidan qat’i nazar, ketma-ket ulangan o'lchash bo‘g‘inlari
Оb3.......Ob2 0 % , ....., 0 ‘b„ ( 1.2-rasm) qatoridan tuzilgan zanjir kabi tasvirlanishi mumkin. Birinchi bo‘g‘in uchun kirish qiymati bo'lib В kattalik xizmat qiladi. Har bir bo‘g‘inning chiqish qiymati keyingi bo‘g‘in uchun kirish qiymati bo'lib xizmat qiladi. Oxirgi bo‘g‘inning chiqish qiymati ko‘rsatkichning cp siljishini anglatadi.
Umumiy holda o'lchash vositalarining strukturaviy sxemasini qurish prinsipiga qarab, ikki guruhga boiish mumkin: to ‘g‘ri o‘zgartiradigan o'lchash sxemasi va signali moslashtiriladigan o'lchash sxemalari. To‘g‘rio‘zgartirish prinsipi bo‘yicha o'lchash vositalarida o'lchanayotgan kattalik dastlabki o‘zgartkichga yoki uning o'lchash zanjiri qismidan iborat boigan sezgir elementga keladi. O'lchash zanjirida, odatda, oichanayotgan kattalikni axborotning biror eltuvchisi (elektr tok kuchi yoki kuchlanishi, siqilgan havo bosimi va boshqalar) signaliga o‘zgartirish kiritish bo‘yicha amalga oshiriladi. So‘ngra mazkur signal kuchaytiriladi va sanash qurilmasiga uzatiladi. Eng sodda variantda shu sxemadan faqat sezgir element va sanash qurilmasi qolishi mumkin. To‘g‘ri, o‘zgartkich sxemalari sodda, ishonchli, yetarli tezkorlikka ega hamda uncha qimmatga tushmaydi. Ammo ulardan, amalda, kichik signallarni o'lchashda foydalanib bo'lmaydi. Differensial o‘zgartkichlar va ular bilan o'lchash sxemalari to ‘g‘ri o‘zgartkich sxemalari turlaridan biridir.Signalni muvozanatlashtiradigan o'lchash sxemalari strukturasi 1.3-rasmda keltirilgan. O'lchanayotgan kattalik X dastlabki o‘zgartkich D ga yoki uning sezgir elementi SE ga keladi va Rx signalga aylantiriladi, bu signal kompensatsiya qurilmasi KQ dan chiqqan R signal bilan moslashtiriladi. Kompensatsiya qurilmasi KQ chiqish signali ф ni kompensatsiya qiluvchi Rk signalga o‘zgartiradi.
1.3-rasm. Signalni muvozanatlashtiruvchi oichash asboblarining strukturaviy sxemasi.
Nobalans signali AR nomuvofiqlashtirish indikatori N I orqali kuchaytirgich К kirishiga beriladi. Kuchaytirgichning chiqish signali integrallovchi qurilma IQ ga (masalan, reversiv dvigatelga) ta’sir qiladi yoki chiqish signali ф kuchaytirgich chiqishidan olinadigan signal yo‘q bo'lganda o‘zgarmay qolaveradi. Signal asbob ko'rsatkichi AK va kompensatsiya qurilmasi KQ ga beriladi. Shunday qilib, chiqish signali cp o'lchanayotgan X kattalik qiymatini aniqlaydi. Signalni muvozanatlashtiruvchi asboblar yuqori aniqlikka ega bo'lib, kichik signallarni oichash imkonini beradi, ammo ularning tezkorligi kam, bahosi yuqori, ishonchliligi esa to‘g‘ri o‘zgartkich asboblarinikiga qaraganda past.
O‘lchash xatoligi – o‘lchash natijasini chinakam (haqiqiy) qiymatdan chetlashuvini (og‘ishuvini) ifodalovchi o‘lchashning sifat mezoni hisoblanadi. O‘lchash xatoliklari turli sabablarga ko‘ra turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘lishi mumkin. Bu sabablar qatoriga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: – o‘lchash vositasidan foydalanishda uni sozlashdan yoki sozlash darajasini siljishidan kelib chiquvchi sabablar; – o‘lchash obyektini o‘lchash joyiga (pozitsiyasiga) o‘rnatishdan kelib chiquvchi sabablar; – o‘lchash vositalarining zanjirida o‘lchash ma’lumotini olish, saqlash, o‘zgartirish va tavsiya etish bilan bog‘liq sabablar; – o‘lchash vositasi va ob’yektiga nisbatan tashqi ta’sirlar (harorat yoki bosimning o‘zgarishi, elektr va magnit maydonlarining ta’siri, turli tebranishlar va hokazolar)dan kelib chiquvchi sabablar; – o‘lchash obyektning xususiyatlaridan kelib chiquvchi sabablar; – operatorning malakasi va holatiga bog‘liq sabablar va shu kabilar. O‘lchash xatoliklarini kelib chiqish sabablarini tahlil qilishda eng avvalo o‘lchash natijasiga salmoqli ta’sir etuvchilarini aniqlash lozim bo‘ladi. O‘lchash xatoliklari u yoki bu xususiyatiga ko‘ra quyida keltirilgan turlarga bo‘linadi
1– rasm. O‘lchash xatoliklarining turlarga bo‘linishi.
O‘lchashlardagi хatоliklar - Fizik kattaliklarning o‘lchоvini o‘lchоv asbоblari va o‘lchоv usullarining nоmukammalligi оqibatida, shuningdеk o‘lchоv sharоitining ta’siri tufayli mutlaqо aniq amalga оshirib bo‘lmaydi. Bunda paydо bo‘ladigan хatоliklar sоni o‘lchоv хatоligi dеb ataladi, ya’ni o‘lchоv asbоbining хatоligi dеb uning ko‘rsatmasi va o‘lchanadigan kattalikning haqiqiy qiymati o‘rtasidagi farqga aytiladi.
O ichash natijasida, odatda oichanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatidan farq qiladigan qiymati topiladi. Ko‘pincha, fizik kattalikning haqiqiy
qiymati nom aium boiadi va shu kattalikning qiymati o'rnida uning tajriba
yordamida topilgan qiymatlaridan foydalaniladi. Bu qiymat kattalikning
haqiqiy qiymatiga shunchalik yaqin boiadiki, ko‘zda tutilgan maqsad uchun
undan foydalanish mumkin. Kattalikning oichash usuli bilan topilgan
qiymati o‘lchash natijasi deyiladi. O ichash natijasi bilan oichanayotgan
kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farq o ‘lchash xatoligi deyiladi.
O ichanayotgan kattalik birliklarida ifodalangan oichash xatoligi oichashning mutlaq xatoligi deyiladi:
A X = X - X h (1.5)
bu yerda, AX — mutlaq xatolik; X — oichash natijasi; Xh — oichanayotgan kattalikning
haqiqiy qiymati.
O ich ash m utlaq xatoligining oichanayotgan kattalikning haqiqiy
qiymatiga nisbati oichashning nisbiy xatoligi deyiladi.
O ichash xatoliklari ularning kelib chiqishi sabablariga ko‘ra muntazam,
tasodifiy va qo‘pol xatoliklarga boiinadi.
Muntazam xatolik deyilganda faqat bitta kattalikni qayta-qayta o ich aganda o‘zgarmas bo iib qoladigan yoki biror qonun bo‘yicha o‘zgaradigan
oichash xatoligi tushuniladi. Ular aniq qiymat va ishoraga ega boiadi,
ularni tuzatmalar kiritish bilan bartaraf etish mumkin.
Kattalikni oichash natijasida olgan qiymatga muntazam xatolikni bartaraf etish maqsadida qo‘shiladigan qiymat tuzatma deb ataladi. Odatda,
muntazam xatoliklar instrumental (oichash asboblari), oichash usullari,
subyektiv (noaniq o‘qish), o‘rnatish, uslubiy xatoliklarga boiinadi.
Instrumental xatolik deyilganda qoilanayotgan o ich ash asboblari
xatoliklariga bogiiq boigan oichash xatoliklari tushuniladi. Yuqori aniqlikda
oichaydigan asboblar qoilanganda oichash asboblarining takomillashmaganligi tufayli kelib chiqadigan instrumental xatoliklar tuzatma kiritish
usuli bilan bartaraf etiladi. Texnik oichash asboblarining instrumental

xatoliklarini bartaraf etib boim aydi, chunki bu asboblar tekshirilganda

tuzatmalar bilan ta’minlanmaydi.
0 ‘lchash usulining xatoligi deyilganda usulning takomillashmaganligi
tufayli kelib chiqadigan xatolik tushuniladi. Ular, ko‘pincha, yangi usullar
qo‘llanganda, qiymatlar orasidagi haqiqiy bog‘lanishni taxminiy apporoksimatsiyalovchi tenglamalardan foydalanilganda paydo bo‘ladi. 0 ‘lchash
usulining xatoligi oichash vositasi, xususan, o‘lchash qurilmasi, ba’zida
esa, o‘lchash natijasi xatoliklarini baholashda e’tiborga olinishi lozim.
Subyektiv xatoliklar kuzatuvchining shaxsiy xususiyatiaridan, masalan,
biror signal berilgan paytni qayd qilishda kechikish yoki shoshilishdan,
shkala boiim i chegarasidagi ko‘rsatishni noto‘g‘ri yozib olishdan, parallaksdan va hokazodan kelib chiqadi. Parallaksdan hosil bo‘lgan xatolik deyilganda
sanash xatoligiga kiradigan, shkala sirtidan biror masofada joylashgan strelka
shu sirtga perpendikular boim agan yo‘nalishda vizirlash (belgilash) natijasida kelib chiqadigan xatolik tushuniladi.
0 ‘rnatish xatoligi o‘lchash asbobi strelkasining shkala boshlang‘ich
belgisiga noto‘g‘ri o‘rnatilishi natijasida yoki o‘lchash vositasini e ’tiborsizlik
bilan, masalan, vertikal yoki gorizontal bo‘yicha o‘rnatilmasligi natijasida
kelib chiqadi.
0 ‘lchash uslubi xatoliklari kattaliklarni (bosim, harorat va b. ni)
oichash uslubi bilan bogiiq bo‘lgan va qoilanayotgan o ‘lchash asboblariga
bogiiq boim agan xatoliklardan iborat.
O ichashlarni, ayniqsa, aniq oichashlarni bajarishda oichash natijasini
muntazam xatoliklar anchagina buzishi mumkin. Shuning uchun, oichashlarni bajarishga kirishishdan aw al bu xatoliklarning barcha manbalarini
aniqlash va ularni bartaraf etish choralarini ko‘rish zarur. Ammo, muntazam xatoliklarni topish va bartaraf etish uchun uzil-kesil qoidalar berish
amalda mumkin emas, chunki turli kattaliklarni oichash usullari g‘oyatda
turli-tum andir.
Tasodifiy xatolik deyilganda faqat bitta kattalikni qayta-qayta oichash
mobaynida tasodifiy o‘zgaruvchi oichash xatoligi tushuniladi. Tasodifiy
xatolikning borligini faqat bitta kattalikni bir xil sinchkovlik bilan qaytaqayta oichangandagina sezish mumkin. Agar har bir o ich ash natijasi
boshqalardan farq qilsa, u holda tasodifiy xatolik mavjud boiadi. Shu
xatoliklarni baholash ehtimollar nazariyasi va matematik statistika nazariyasiga asoslangan boiib, ular oichash natijasi, oichanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatiga yaqinlashish darajasini baholash usullarini, xatolikning ehtimoliy chegarasini baholash imkonini beradi, ya’ni natijani aniqlash,
boshqacha aytganda, oichanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatiga anchagina yaqin qiymatini topish va kuzatish natijasini topish imkonini beradi.
Oichashning qo‘pol xatoligi deyilganda berilgan shartlar bajarilganda
yuz beradigan, kutilgan natijadan tubdan farq qiladigan oichash xatoligi
tushuniladi.
O ichashdan ko‘zda tutilgan maqsad va oichash aniqligiga qo‘yiladigan
talablarga qarab, oichashlar aniq (laboratoriya) va texnik oichashlarga
boiinadi. O ichash natijasining oichanayotgan kattalik haqiqiy qiymatiga
yaqinligini ifodalovchi oichash sifati o(lchash aniqligi deb ataladi. Aniqlikni
oshirishga intilib, biz oichash xatoligini kamaytirishimiz lozim. Ammo,
aniqlikni oshirish usullari, ko‘pincha, murakkab boiadi va qimmat turadi.
Shuning uchun, aw al oichashning aniq shart-sharoitlari va maqsadlariga
bogiiq boigan maqbul aniqlikni baholab olish va zarur boisa, so‘ngra
aniqlikni oshirish choralarini ko‘rish lozim. O ichashni bajaruvchi asboblarning ko‘rsatishi oichanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatidan farq qiladi.
Shuning uchun, o ich ash asbobining ko‘rsatishi va haqiqiy ko‘rsatishi
degan tushunchalar mavjud.
Kattalikning sanoqqa ko‘ra topilgan qiymati о ‘Ichash asbobining k o ‘rsatishi deyiladi. Bu kattalikning namunaviy asboblar orqali aniqlangan
ko‘rsatishi haqiqiy k o ‘rsatish deyiladi.
Asbobning ko‘rsatishi va oichanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati
orasidagi farq o ‘lchash asbobining xatosi deyiladi. Kattalikning haqiqiy
qiymatini aniqlash mumkin boim aganligi sababli, oichash texnikasida
namunaviy asbobning ko‘rsatishi shu kattalikning haqiqiy qiymati deb
qabul qilinadi.
Agar Xk bilan sanoq ko‘rsatishidagi qiymatni, Xh bilan haqiqiy qiymatni
belgilasak, quyidagi ifodadan AX mutlaq xatolikni topamiz:
b X = Xk - X h (1.6)
O ichash asbobining mutlaq xatoligi deb, shu asbobning ko‘rsatishi
bilan oichanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farqqa aytiladi.
Bu yerda, xatoliklar plus yoki minus ishorasi bilan kattalikning birliklarida
ifodalanadi. Mutlaq xatolik kattaligining haqiqiy qiymatga nisbati nisbiy
xatolik deb ataladi. Nisbiy xatolik orqali oichashning aniqlik darajasini
ifodalash juda qulay

Xulosa: Davlat yong'inni nazorat qilish organi bu-Davlat yong`inni nazorat qilish respublika Ichki ishlar Vazirligining yong`indan muhofaza qilish Bosh boshqarmasi tomonidan amalga oshiriladi. Davlat yong`inni nazorat qilish organlari zimmasiga yong`indan muhofaza qilishga oid qoidalar, qo`llanmalar ishlab chiqish va nashr qilish, yong`inni oldini olishga oid qoida va me'yorlar, tadbirlarning hamma korxonalar, hamda aloxida shaxslar tomonidan bajarilishini nazorat qilish, loyihalash, qurish vaqtida yong`inni oldini olishga oid talablarning bajarilishini tekshirish (xulosalar berish), o`t o`chiruvchi bo`linmalarning ishga shay turishini hamda o`t o`chirish vositalarining benuqsonligini tekshirish vazifalari yuklanadi.

Davlat yong`inni nazorat qilish organlari yong`inni oldini olishga oid qoida, me'yor va ko`rsatmalarining buzilishiga aybdor bo`lgan mas'ul shaxslarni ma'muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortish, yong`in xavfi tug`ilganda ob'ektdagi ishlarni qisman yoki butunlay to`xtatib qo`yish huquqiga ega. Shaharlar va shahar tipidagi qishloq yong`in muhofazasi, shuningdek, o`zlarida o`t o`chiruvchi qismlar bo`lmagan korxonalarda, yangi qurilishlarda, turar joy va jamoat binolarida yong`inni oldini olish nazoratini amalga oshiradi va bularning barchasi albatta xodimlar zimmasiga yuklatiladi.Yong'in xavfsizligi sohasida ish yuritayotgan jamoalarning hayoti doimo tavakkal asosida bo'ladi Shuning uchun ham biz ularga imkon qadar madad berishga harakat qilmog'imiz darkor.
Kattalikning sonli qiymatini odatda o‘lchash amali bilangina topish mumkin, ya’ni bunda ushbu kattalik miqdori birga teng deb qabul qilingan shu turdagi kattalikdan necha marta katta yoki kichik ekanligi aniqlanadi.O‘lchash deb, shunday solishtirish, anglash, aniqlash jarayoniga aytiladiki, unda o‘lchanadigan kattalik fizik eksperiment yordamida, xuddi shu turdagi, birlik sifatida qabul qilingan miqdori bilan o‘zaro solishtiriladi. Bu ta’rifdan shunday xulosaga kelish mumkinki: birinchidan, o‘lchash bu har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya hosil qilishdir; ikkinchidan, bu fizik eksperimentdir; uchinchidan - o‘lchash jarayonida o‘lchanadigan kattalikning o‘lchov birligining ishlatilishidir. Demak, o‘lchashdan maqsad, o‘lchanadigan kattalik bilan uning o‘lchov birligi sifatida qabul qilingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni topishdir. YA’ni, o‘lchash jarayonida o‘lchashdan ko‘zda tutiladigan maqsad, ya’ni izlanuvchi kattalik (bu shunday asosiy kattalikki uni aniqlash butun izlanishni, tekshirishni vazifasi, maqsadi hisoblanadi) va o‘lchash obyekti ishtirok etadi. O‘lchash obyekti (o‘lchanadigan kattalik) shunday yordamchi kattalikki, uning yordamida asosiy izlanuvchi kattalik aniqlanadi, yoki bu shunday qurilmaki, uning yordamida o‘lchanadigan kattalik solishtiriladi.
Shunday qilib, uchta tushunchani bir-biridan ajrata bilish kerak; o‘lchash, o‘lchash jarayoni va o‘lchash usuli.

• O‘lchash - bu umuman har xil kattaliklar to‘g‘risida informatsiya qabul qilish, o‘zgartirish demakdir. Bundan maqsad izlanayotgan kattalikni son qiymatini qo‘llash, ishlatish uchun qulay formada aniqlashdir.

  
  

• O‘lchash jarayoni - bu solishtirish eksperimentini o‘tkazish jarayonidir (solishtirish qanday usulda bo‘lmasin).

  
  

• O‘lchash usuli esa - bu fizik eksperimentning aniq ma’lum struktura yordamida, o‘lchash vositalari yordamida va eksperiment o‘tkazishning aniq yo‘li, algoritmi yordamida bajarilishi, amalga oshirilishi usulidir.

  
  

O‘lchash odatda o‘lchashdan ko‘zlangan maqsadni (izlanayotgan kattalikni) aniqlashdan boshlanadi, keyin esa shu kattalikning xarakterini analiz qilish asosida bevosita o‘lchash obyekti (o‘lchanadigan kattalik) aniqlanadi. O‘lchash jarayeni yordamida esa shu o‘lchash obyekti to‘g‘risida informatsiya hosil qilinadi va nihoyat ba’zi matematik qayta ishlash yo‘li bilan o‘lchash maqsadi haqida yoki izlanayotgan kattalik haqida informatsiya (o‘lchash natijasi) olinadi.O‘lchash natijasi - o‘lchanayotgan kattalikning son qiymatini o‘lchash birligiga ko‘paytmasi tariqasida ifodalanadi.