Harbiy-texnik instituti sh. X. Kamilov raqamli qurilmalar: kombinatsion, ketma-ketli

n-
xonali ikkili sonni saqlash uchun qaydlagichda 
"
n
" ta trigger bo‘lishi lozim. 
Axborotni qabul qilish usuli bo‘yicha
quyidagi qaydlagichlar farqlanadi: 
parallel qaydlagichlar – axborot faqat parallel ko‘rinishda yoziladi va 
o‘qiladi; 
ketma-ket qaydlagichlar (siljituvchi qaydlagichlar) – axborot faqat ketma-ket 
ko‘rinishda yoziladi va o‘qiladi; 
ketma-ket – parallel qaydlagichlar universal qaydlagichlar hisoblanadi va 
ular parallel kodni ketma-ket kodga o‘zgartira oladi va aksincha. 
Siljituvchi qaydlagichlar
bir tomonlama va ikki tomonlama (reversiv) 
siljishni amalga oshirishi mumkin. Bir tomonlama siljituvchi qaydlagichlar 
axborotni faqat bir tomonga (o‘ngga yoki chapga) siljitsa ikki tomonlama 
siljituvchi qaydlagichlar axborotni ham o‘ngga ham chapga siljita oladi. Bunday 
qaydlagichlar uchun siljish yo‘nalishi rejimini belgilovchi maxsus kirish yo‘li 
ko‘zda tutiladi. 
Parallel qaydlagichlarda ikkili so‘zlarni qabul qilish va o‘zgartirish barcha 
xonalari bo‘yicha bir vaqtning o‘zida amalga oshiriladi. SHu sababli turli xona 
triggerlari bir-birlari bilan bog‘lanmagan va har bir trigger o‘zining mustaqil kirish 
va chiqish yo‘llariga ega (6.1.1.-rasm). 
RS-
triggerlarning kirish yo‘llariga parafaz signallar berilsa qaydlagichga 
ikkili kod yoziladi (6.1.1.-rasm "a"). 
x
i
=1
(
0

i
х
) da signal 
S 
kirish yo‘liga ta’sir 
etadi va triggerni 1 xolatiga o‘tkazadi. 
x
i
 = 0
(
1

i
х
) da mantiqiy 1 
R
kirish yo‘liga 
beriladi va trigger 0 xolatiga o‘rnatiladi. Demak, qaydlagich xolati uning kirish 
yo‘liga beriladigan signallar orqali aniqlanadi. Kirish yo‘li kodi qaydlagichga 
S
kirish yo‘liga sinxrosignal berilish vaqtida yoziladi. Ushbu qaydlagichga yozishda 
kirish yo‘lining faqat to‘g‘ri yoki faqat teskari kodi ishlatilsa axborotni yozish 
ikkita taktda amalga oshiriladi. Birinchi taktda qaydlagich tozalanadi, ya’ni 

---

106 
qaydlagich triggerlari 0 holatiga o‘tkaziladi, ikkinchi taktda esa qaydlagichga 
yangi axborot yoziladi.
6.1.1. rasm "b" da 
D-
triggerlarda qurilgan bir fazali kirish yo‘liga ega 
bo‘lgan, bir taktli parallel qaydlagich sxemasi keltirilgan. Bunday qaydlagichda 
S –
sinxron kirish yo‘lining birlik mantiq satxida barcha triggerlar D-kirish yo‘llaridagi 
signallarga mos holatlarga o‘rnatiladi. Axborotni yozish uchun sinxronlashning 
bitta signali kifoya. Qo‘shimcha 
R
kirish yo‘li barcha triggerlarni bitta signal 
yordamida 0 holatiga o‘rnatishga hizmat qiladi. 
6.1.1.rasm. Parafaz parallel qaydlagich sxemasi (a), bir fazali parallel qaydlagich 
sxemasi (b), parallel qaydlagichning shartli belgilanishi (v). 
6.1.1.rasm "v"da to‘rt xonali parallel qaydlagichning shartli belgilanishi 
keltirilgan. 
Paralel 
qaydlagichlarda, 
ularning 
funksional 
imkoniyatlarini 
kengaytiruvchi qo‘shimcha yordamchi kombinatsion sxemalar bo‘lishi mumkin. 
Siljituvchi (ketma-ket) qaydlagichlarda triggerlar ketma-ket ulangan, ya’ni 
oldingi triggerning chiqish yo‘li axborotni keyingi triggerning kirish yo‘liga 

---

107 
uzatadi.
D-
triggerlarda qurilgan eng sodda bir fazali siljituvchi qaydlagich sxemasi 
6.1.1. rasm "
a
" da keltirilgan. 
Boshqarish barcha triggerlarga umumiy bo‘lgan sinxronlovchi signalning 
fronti orqali amalga oshiriladi. Faraz qilaylik, qaydlagich holati quyidagicha 
bo‘lsin: 
Q
0
=1, Q
1
=0,

Q
2
=1,
 
Q
3
=1
. Qaydlagich kirish yo‘liga nulik axborot kelsa, 
sinxrosignal yo‘qligida qaydlagichdagi axborot o‘zgarishsiz qoladi. Sinxron 
signalning musbat (oldi) frontida har bir trigger D-kirish yo‘lidagi signalga mos 
holatga o‘tadi: 
birinchi takt signali ta’sirida: mantiqiy "1" 
Q
0
dan 
Q
1
ga; mantiqiy "0" 
Q
1
dan 
Q
2
ga; mantiqiy "1" 
Q
2
dan 
Q
3
ga o‘tadi; 
ikkinchi takt signali ta’sirida: mantiqiy "0" 
Q
0
dan 
Q
1
ga; mantiqiy "1" 
Q
1
dan 
Q
2
ga; mantiqiy "0" 
Q
2
dan 
Q
3
ga o‘tadi; 
uchinchi takt signali ta’sirida: mantiqiy "0" 
Q
0
dan 
Q
1
ga; mantiqiy "0" 
Q
1
dan 
Q
2
ga; mantiqiy "1" 
Q
2
dan 
Q
3
ga o‘tadi va h. 
Siljituvchi qaydlagich ishlashini 6.2.2.pasm "
v
" va 6.2.1-jadval yordamida 
namoyish etish mumkin. Ularda o‘ng tarafga ketma-ket siljitish amalga 
oshirilganidagi qaydlagich holati keltirilgan. 
Chap tarafga siljitishni amalga oshirish uchun siljituvchi qaydlagichga 
axborot uzatilish yo‘nalishini o‘zgartiruvchi elementlarni kiritish lozim. Boshqacha 
aytganda, trigger chiqish yo‘lini uning chap tarafidagi xona kirish yo‘liga ulash 
orqali triggerlar o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘zgartirish lozim. 6.2.3.rasmda ikki 
tomonlama (reversiv) siljituvchi qaydlagich sxemasi keltirilgan. 
S = 1 
da sxema yuqorisidagi I elementlar ochiladi, axborot o‘ng tarafga 
siljitiladi. 
S = 0
da sxema pastidagi I elementlar ochiladi, axborot chap tarafga
siljitiladi. 

---

108 
6.1.2. rasm. Bir fazali siljituvchi qaydlagich sxemasi (a), shartli belgilanishi (b), 
ishlashining vaqt diagrammasi (v). 
6.2.1. jadval 
Xona 
nomeri 
Q0
Q1
Q2 
Q3 
1 takt 
1 
→ 
0 
0 
→ 
1 
1 
→ 
0 
1 
→ 
1 
2 takt 
0 
→ 
0 
1 
→ 
0 
0 
→ 
1 
1 
→ 
0 
3 takt 
0 
→ 
0 
0 
→ 
0 
1 
→ 
0 
0 
→ 
1 

---

109 
6.1.3. rasm. Reversiv siljituvchi qaydlagich sxemasi. 
Siljituvchi qaydlagichlarda faqat ikki pog‘onali triggerlar ishlatiladi. Bu har 
bir sinxrosignal bo‘yicha axborotni qat’iy bir xonaga siljitishni kafolatlaydi. 
Boshqa triggerlar ishlatilsa siljitish jarayonini boshqarib bo‘lmaydi va bitta 
sinxrosignal bo‘yicha axborot bir necha xonaga siljishi mumkin. 
Bitta kirish yo‘li va faqat bitta chiqish yo‘li ishlatiluvchi siljituvchi 
qaydlagichga ikkili so‘z ketma-ket kiritiladi va ketma-ket chiqariladi. Bunda 
raqamli qurilmalardagi shinalar xonaliligi kamaysada, tezkorlik pasayadi. 
Sonni kiritish yoki chiqarish uchun 
n-
xonali qaydlagichda sinxrosignallar 
soni triggerlar soniga teng bo‘lishi lozim. 6.1.2. rasm.da har bir trigger o‘zining 
chiqish yo‘liga ega. 
n-
xonali qaydlagichga n-takt mobaynida ketma-ket yozilgan 
sonni barcha xona triggerlari chiqish yo‘llaridan bir vaqtda parallel shaklda olish 
mumkin. Shu tariqa 
ikkili kodni ketma-ket shakldan parallel shaklga o‘zgartirish 
amalga oshiriladi. 
Siljituvchi qaydlagichning har bir triggeri yordamchi kombinatsion sxema 
orqali ixtiyoriy berilgan holatga o‘rnatuvchi kirish yo‘llari bilan ta’minlanishi 
mumkin. Bu sonlarning parallel shaklda qabul qilinishiga imkon beradi. Qabul 
qilingan ikkili sonni 
n-
ta sinxrosignal yordamida qaydlagichning katta xonasining 
Kir 

---

110 
chiqish yo‘lidan ketma-ket shaklda olish mumkin. Shu tariqa 
parallel kodni ketma-
ket kodga o‘zgartirish 
amalga oshiriladi. 
Qaydlagichlar yuqorida qayd etilgan asosiy vazifalaridan tashqari boshqa 
vazifalarni ham bajaraoladi. Ular asosida berilgan takt soniga kechiktiruvchilar, 
to‘plovchi jamlagichlar, davomliligi katta signallarni shakllantirgichlar, 
psevdotasodifiy ketma-ketlik generatorlari quriladi. Qaydlagichlar arifmetik-
mantiqiy qurilmalarda turli mantiqiy amallarni bajaruvchi uzellar sifatida 
ishlatiladi.