Harbiy terminlar lug’ati

HARBIY TERMINLAR LUG’ATI

1.Akustik – Gidroakustik stantsiyalarga xizmat ko'rsatuvchi mutaxassis.

2.Angar – Samoliyot va vertoliyotlarni saqlash, ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish uchun mo'ljallangan inshoot.

3.Baza – 1) asos,negiz, tayanch; 2) omborxona 3) taminot yoki xizmat ko'rsatish bilan shug'illanuvchi tashkilot.

4.Baynalmilal jangchi - harbiy burchini, bir davlatning qo'shinlari tarkibida o'zga davlat hududida o'tagan harbiy xizmatchi.

5.Barja – mustaqil harakatlanadigan yoki shatakka olingan tarzda yoxud itaruvchi kema yordamida suzadigan yuk tashishga mo'ljallangan kema.

6.Betaraflik – urushda qatnashmaslik, tinchlik davrida esa – harbiy bloklarda ishtirok etishdan voz kechish.

7.Vaxta xizmati – kemada o'tkazdaigan vataning umumiy tartibi va shart-sharoiti.

8.Vuzual – ko'rinuvchi. Ko'rinib turgan. Vizual kuzatish – oddiy kuzatish demakdir.

9.General – oliy toifadagi ofetserlar tarkibiga mansub shaxslarning harbiy unvoni.

10.Guruh quroli – jangda ikki va undan ortiq kishidan iborat guruh tomonidan xizmat ko'rsatadigan qurol'

AVANGARD (AVANGARD) Umumkushin bulinmadan oldinga yuboriladigan motoukchi (tankchi) bulinma.

Avangard marsh davomida yurishdagi kurialov organi xdsoblanib, asosiy kuchlarning karshilikka uchramay olga ilgarilashlari, dushmanning ushbu kuchlarga daf’atan xujum kilishi va muxofaza etilayotgan kushin xdrakati yuliga rakibning yerdagi razvedkasi singib kirishiga yul kuymaslik, kushinlarning yoyilishi va jangga kirishishi uchun kulay sharoit yaratish maksadida oldinda xdmda alox,ida yunalishlarda ilgarilab borayotgan bulinmalar tarkibidan yuboriladi.

Avangard: xujum davomida - belgilangan yunalishdagi jangovar ta’minot chegaralarida mudofaaga utgan dushman bulinmalarini yuk kilish; dushmanni ta’sib etish davomida - rakibning x,imoya etuvchi bulinmalarini kirib tashlash va asosiy kuchlarining chekinish amallarini kechiktirish maksadida birinchi eshelondagi bulinmalar tarkibidan yuboriladi.

AVARIYa (AVARIYa) Texnikaning inson xdlok bulmagan tarzda ishdan chikishi.

Biror mexanizm, mashina va shu kabilarning ish, xdrakat vaktida ishdan chikishi, buzilishi.

AVIATAShUVChI (AVIANOSES) Jangovar suv usti kemasi, 100 va undan ortik jangovar samolyot va vertolyotlarni joylashtirish, ularning uchish va kunishi uchun muljallangan.

Aviatashuvchi uz x,imoyasi uchun boshkariluvchi zenit raketalar, 100 - 127 mm zenit artilleriya kurollariga ega. Suv sigimi 95 ming tonnagacha. Energetik kurilmasining kuvvati 280 mingga kadar ot kuchiga ega; tezligi soatiga 35 uzel (taxminan 65 km); ekipaji 6300 kishigacha bulishi mumkin. I jax,on urushi davrida paydo bulgan. II jax,on urushida AK,Sh, Yaponiya, Buyuk Britaniya flotlarida kullanildi.

AVIATAShUVChI AVIASIYa (AVIANOSNAYa AVIASIYa) Xdrbiy- dengiz flotining (XDF) (kuchlarining) aviatashuvchida joylashadigan aviasiyasi. Ushbu aviasiya dushmanning dengizdagi va dengiz bazalaridagi jangovar kema va dengiz transportlari, fazodagi va aerodromlaridagi uchish apparatlari x,amda yerdagi obyektlarini yuk kilish, kuruklikdagi uz kushinlariga kumak berish uchun muljallangan. Tarkibiga palubali kiruvchi, xujumchi, suv osti kemalari va shu kabilarga karshi kurashuvchi samolyot va vertolyotlar kiradi. Palu badan uchuvchi va kunuvchi zamonaviy reaktiv samolyotlar, xdvoga, katapulta yordamida kutariladi, kunayotganida esa maxsus kundiruvchi ilgak yordamida aerofineshyor trosiga ilashib, ravon tuxtaydi.

Paluba vertolyotlari asosan turbovalli dvigatellar bilan uskunalanadi, uchish massasi 4,5 - 19 t, parvoz uzokligi 300 - 1300 km. Vertolyotlarning kurol-aslaxasi ularning bajaradigan vazifasiga kura belgilanadi.

BAZA (BAZA) 1) asos, negiz, tayanch; 2) omborxona; 3) ta’minot yoki xizmat kursatish bilan shugullanuvchi tashkilot.

BAZANI KUChIRISh (PEREBAZIROVANIYe) Aviasiya kuchlarining yangi turkumini yaratish, mavjud turkumlarini kuchaytirish yoki aviasiyaning xdrbiy kiyem va kushilmalarini jangovar xdrakatlar utayotgan xududlarga yakin joylashtirish maksadlarida aviasiya kuchlari joylashtirilgan joylarning uzgartirilishi.

BAYNALMILAL BURCh (INTERNASIONALNЫY DOLG) Insonning (davlatning) uzga davlat shaxeiga, xalkiga (davlatga) uz birdamligini (yoki uzga yuksak ma’naviy sabablarga kura) namoyon etish niyatida karshi yuritilayotgan siyosatga karshi kurash olib borish uchun, tarakkiyparvar ijtimoiy-siyosiy va ilgor iktisodiy tuzum urnatish yoki tiklash uchun iktisodiy, siyosiy va xdrbiy yordam berishga intilishini ifodalovchi ma’naviy va siyosiy tushuncha. Baynalmilal burchning ado etilishi kursatilayotgan amaliy yordamda bevosita ishtirok etish bilan boglik.

BAYNALMILAL JANGChI (VOIN - INTERNASIONALIST) xdrbiy burchini, bir davlatning kushinlari tarkibida uzga davlat x,ududida utagan (utayotgan) xdrbiy xizmatchi.

BAYROK (FLAG) 1) bir cheti tayok, sim, arkoy kabilarga max,kamlangan muayyan rang va ulchamdagi mato. Ushbu matoda ba’zi gerb, emblemalar tasviri x,am bulishi mumkin; 2) Davlat ramzi. Biror tashkilotniki x,am bulishi mumkin.

GAZPANA (GAZOUBEJIЩYe) Kishilarni kimyoviy moddalardan mux,ofaza kilish maksadida maxsus jix,ozlangan joy. Ikkinchi jaxon urushidan sung panogox (ubejiщye) deb atala boshladi.

GARNIZON (GARNIZON) 1) muayyan axoli punkti yoki biron-bir xududda doimiy yoki vaktincha joylashgan x,arbiy kiyem va x,arbiy-ukuv

muassasalari.

Garnizonda garnizon boshligi (mudofaa vazirining buyrugi bilan), uning tarbiyaviy ishlar buyicha urinbosari, xdrbiy komendant, garnizon xdrbiy avtomobil nazorati boshligi tayinlanadi; 2) tayanch punktini (uzok muddatli mudofaa inshootini, kal’ani) mudofaa etayotgan kushinlar.

GARNIZON BOShLIGI (NAChALNIK GARNIZONA) Garnizonda mansabi katta shaxe (komandir, boshlik).

Garnizon boshligi Uzbekistan Respublikasi mudofaa vazirining buyrugi bilan tayinlanadi. Garnizon boshligining Uzbekiston Respublikasi Kurolli Kuchlari Garnizon va korovul xizmatlari nizomida belgilab berilgan majburiyatlari ushbu shaxsning shtat buyicha asosiy majburiyatlari bilan bir vaktda ijro etiladi.

GARNIZON XIZMATI (GARNIZONNAYa SLUJBA) Garnizonda joylashgan xdrbiy kiyem xizmatchilari uchun belgilangan maxsus xizmat turi, kushinlar xizmatining tarkibiy kismi.

Uzbekiston Respublikasi Kurolli Kuchlarining Garnizon va korovullik xizmatlari nizomiga muvofik, tegishli xdrbiy xizmatchilar tomonidan amalga oshiriladi. Xdrbiy xizmatchilarning yuksak xdrbiy intizomini tutib turish, kushinlarning kundalik xdyoti va tayyorgarligi uchun zarur shart-sharoit yaratish, shuningdek kushinlar ishtirokida garnizon mikyosidagi tadbirlarni (parad va namoyishlar, gulchambarlar kuyish, salyut otish, faxriy korovullar tuzish, xdlok bulgan xdrbiy xizmatchilarni dafn kilish va x,.k.) utkazish, shuningdek kushinlarni yonginga va tabiiy ofatlarga karshi kurashga jalb kilish kabi ishlarni amalga oshirish uchun tashkil etiladi.

GAUPTVAXTA (GAUPTVAXTA) X,ibsga olingan xdrbiy xizmatchilarni tutib turish uchun muljallangan maxsus bino.

Gauptvaxtada intizomiy tartibda kamalgan va xdrbiy sud tomonidan gauptvaxtada tutilishga xukm chikarilgan xdrbiy xizmatchilar tutib turiladi.

Gauptvaxtaning jix,ozlanishi, xdbega olish xukmini ijro etish tartibi, xdbega olinganlarni junatish, kabul kilish, tutib turish va ozod etish amallari Garnizon va korovul xizmatlari nizomi va Intizom nizomi bilan tartibga solinadi. Krrovul tarkibi tomonidan kuriklanadi.

GVARDIYa (GVARDIYa) Kushinlarning saralangan imtiyozli kismi.

Dastlab Fransiyada (XV asr boshi), keyinchalik Angliya, Shvesiya, Rossiya, Prussiyada (XVII asr) paydo bulgan. Rossiyaning leyb-gvardiyasi 1687 yilda Pyotr I tomonidan tashkil etilgan bulib, 1918 yilda tugatilgan.

GEKSOGEN (trimetilentrinnitroamin) (GEKSOGEN) Brizantli portlovchi moddalarning yukori kuvvatli turiga mansub portlovchi modda.

Ok rangli ta’msiz, xddsiz suvda erimaydigan, uziga suv singdirmaydigan mayin kristall jism kurinishiga ega. Sof geksogen yaxshi presslanmaydi, shu sababli unga presslanish kobiliyatini oshiradigan va ayni paytda mexanik ta’sirga ta’sirchanligini pasaytiradigan flegmatizator (parafin bilan serezin aralashmasi) bir oz kushilib, kullaniladi. Flegmatizasiyalashtirilgan geksogen, odatda (oz mikdorda sudan kushish bilan) malla rangga buyaladi va 1,66 darajaga kadar presslanadi.

Geksogenning zarbaga ta’sirchanligi TEN ga nisbatan bir oz past, birok miltik ukining zarbasidan (unga karata uk uzilganda) portlab ketishi mumkin.

Ok rangli alanga berib faol yonadi. Yonish jarayoni detonasiyaga utib ketishi mumkin. Kimyoviy xususiyati TEN ga nisbatan turgunrok, metallar bilan reaksiyaga kirishmaydi.

Sof x,oldagi geksogendan fakat kapsyul-detonatorlarni tayyorlash uchun flegmatiklashtirilgan geksogen kullaniladi. Trotil bilan (50:50 nisbatda) korishtirilgan geksogendan (TG-50) kumulyativ zaryadlarni tayyorlash uchun foydalaniladi. Mazkur korishmani tayyorlash uchun trotil eritilib, ushbu eritmaga kukunsimon geksogen solinadi va yaxshilab aralashtiriladi. Trotil bilan korishtirilgan geksogen tashki ta’sirlarga kam ta’sirchan bulib, uk-dorilar ichiga kuyib tayyorlanadi. Portlash energiyasini oshirish uchun geksogen bilan trotil korishmasiga kukunsimon alyuminiy kushiladi. Bunday korishmalar jumlasiga dengiz aralashmasi MS (morskaya smes) va TGA aralashmalari kiradi.

Dinamoreaktiv (tisarilmas) granatomyot. Stvol ichida yonayotgan start beruvchi zaryad yonishi mobaynida vujudga keladigan gazlar energiyasi xdsobiga granataga boshlangich tezlik berib otish uchun muljallangan. Stvolning ochik ortki kismi orkali okib chikuvchi gazlarning reaktiv kuchi granatomyotning tisarilmasligini ta’minlaydi.

Reaktiv granatomyot. Tisarilmas granatomyot bulib, uz reaktiv dvigatelining ishi evaziga trayektoriyada maksimal tezlikka erishadigan granata bilan ut ochish uchun muljallangan. XX asrning 80 - yillarida keng tarkaldi.

Kul granatomyoti. Kulda tutib yoki oyoklariga tirab ut ochish uchun moslashtirilgan. Muljalga olish moslamasi bilan birgalikdagi stvol va zarb berib ut ochuvchi mexanizmdan tarkib topgan.

Kalibri 30 - 90 mm, vazni odatda 8 kg gacha (ayrimlari 16 kg gacha), nishonga olib otish masofasi 800 m gacha.

Kul granatomyotlari jumlasiga RPG-7, RPG-16, RPG-18, Amerikaning 40 mm li M-79, 66 mm li M-72, 90 mm li M-67, nemislarning 44 mm li “Panserfaust”, shvedlarning 84 mm li “Karl Gustav” kabi granatomyotlar kiradi.

Tirgakli granatomyot. Muljalga olish moslamasi bilan birgalikdagi stvol, ut ochadigan mexanizm, kalkon va gildiraklar bilan birgalikdagi tirgakdan tarkib topgan. Kalibri 30 - 90 mm, vazni bir necha unlab kilogrammga borib yetadi, nishonga olib otish masofasi 1700 m gacha, ut ochish sur’ati bir dakikada 350 donagacha granata, jangovar ut ochish tezligi dakikada 100 donagacha granata. XX asrning 70 - yillar sungidan e’tiboran aksariyat xorijiy armiyalarda dushmanning jonli kuchi va zirxlanmagan vositalarini parchalanuvchi granatalar bilan yuk kilish uchun muljallangan tirgakli granatomyotlarni jadal ishlab chikarish keng yulga kuyilmokda. Bunday granatomyotlar piyodalar jangovar tartibida (granatomyot tirgagiga urnatilib kullaniladi) yoki tank, zirxli transportyor, piyodalar jangovar mashinasi, vertolyotlarga urnatilib kullanilishi mumkin.

GURU^ MAShGULOTI (GRUPPOVOYe UPRAJNENIYe) Ofiserlar tarkibining operativ va taktik tayyorgarlik shakli.

Ofiser va generallar bilan nazariy koidalarni urganish, ularga jangovar xdrakatlarni tashkil etish, jangni x,ar tomonlama ta’minlash va kushinlarni boshkarish buyicha bilim va kunikmalar singdirish uchun joylar, joy maketi yoki xaritalarda utkaziladi.

Gurux mashgulotida tax,sil kurayotganlar ukuv gurux,lariga birlashib, bir yoki bir necha mansabdor shaxslar (kumondon, komandir, shtab boshligi, kushin turi boshligi, xizmat boshligi kabilar) rolida xdrakatlanishga oldindan tayyorgarlik kurib kelishadi. Dushman, yukori pogonadagi komandir, uning shtabi, chegaradosh kushinlar va shu kabilar rolini mashgulot rax,bari ijro etadi.

Bitta gurux, mashgulotida, odatda bir necha ukuv savollari kurib chikiladi.

GURU^ KOROLI (GRUPPOVOYe ORUJIYe) Jangda ikki va undan ortik kishidan iborat gurux (raschyot) tomonidan xizmat kursatiladigan kurol (artilleriya kuroli, pulemyot va x,.k.).

DAVLAT BAYROGI (FLAG GOSUDARSTVENNЫY) Makomi, tasvirlanishi, rangi, ulchamlari, kutariladigan vakti va joylari, Davlat bayrogi uchun javobgarlik “Uzbekiston Respublikasining Davlat bayrogi tugrisida”gi Krnunda tavsiflangan - davlatimizning rasmiy belgisi. Davlat mustakilligining ramzi. Uzbekiston Respublikasi Davlat Bayrogi 1991 yil 18 noyabrda un ikkinchi chakirik Uzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining VII sessiyasida tasdiklangan.

Bayrokdagi:

moviy rang Sharkda e’zozli rang xdsoblanadi;

ok rang - tinchlik va poklik timsolidir;

yashil rang - ona tabiatning timsoli;

kizil x,oshiya - x,ar bir tirik jon kon tomirida urib turgan x,ayotiy kuch, x,ayot ramzi;

yarim oy - Uzbekistonning kup asrlik an’analariga muvofik keladi;

xdlol va yulduzlar musaffo osmonning ramzidir, yulduzlar soni un ikkita - ulkamizda kadim vaktlardan boshlab mukammallik timsoli x,isoblangan.

Davlat bayrogi tariximiz, bugungi kunimiz va kelajagimiz ramzidir.

DAVLAT GERBI (GOSUDARSTVENNЫY GERB) Tavsifi konunlarda yoritilib utiladigan, davlatning rasmiy farklovchi nishoni.

Uzbekiston Respublikasi Davlat gerbi Davlat bayrogi kabi mamlakatimiz mustakilligining belgisidir.

Gerbning markazida - kanotlarini keng yozib turgan X,umo kushi tasvirlangan. Bu baxt-saodat va erksevarlik ramzidir. Gerbning yukori kismida respublika jipsligi va barkarorligining ramzi bulgan sakkiz kirrali yulduz tasvirlangan bulib, uning ichida yarim oy va besh kprrali yulduz joylashtirilgan. Kuyosh tasviri - davlatimiz va xalkimizning x,ayot yuli xamisha nurli bulishi uchun bildirilgan yaxshi niyatdir. Boshoklar - rizk-ruzimiz bulgan gallaning timsoli, oppok bulib ochilayotgan paxta chanoklari tasvirlangan tuza shoxlari - serkuyosh yurtimizning dongini butun dunyoga taratgan asosiy boyligimiz ramzidir. Bugdoy boshoklari va paxta chanoklarining davlat bayrogiga uxshagan lenta bilan urab kuyilgani

• 
  bu respublikada yashayotgan xalklar yakdilligining timsolidir.
  

Gerb rangli tasvirda bulib, Xumo kushi kumush rangda, paxta chanogi va “Uzbekiston” degan yozuv - tilla rangda, guza shoxlari va barglari, vodiylari - yashil rangda, toglar - x,avo rangda, yarim oy va yulduzlar - ok rangda, Uzbekiston Respublikasi Davlat bayrogi tasvirlangan lenta - turt xil rangda berilgan.

Uzbekiston Respublikasi Davlat gerbi un ikkinchi chakirik Uzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining X sessiyasida 1992 yil 2 iyulda kabul kilingan.

DAVLAT MADXDYaSI (GIMN GOSUDARSTVENNЫY) Davlat gerbi va davlat bayrogi bilan bir katorda davlat rasmiy ramzi xisoblanadigan she’riy-musikiy tantanavor asar, gimn.

Uzbekiston Respublikasi davlat madxiyasi 1992 yil 10 dekabrda tasdiklangan. Uzbekiston Respublikasi davlat madxiyasining matni uzbek xalk shoiri Abdulla Oripovning kalamiga mansub bulib, musikasining muallifi bastakor Mutal Burxonovdir.

Uzbekiston Respublikasi davlat madxiyasini ijro etish bilan boglik talab va koidalar tegishli konun bilan belgilangan.

DAVLAT SIRI (TAYNA GOSUDARSTVENNAYa) Xdrbiy, iktisodiy, siyosiy, ilmiy va boshka mazmundagi, davlat axamiyatiga ega va davlat tomonidan maxsus muxofaza etiladigan muxim ma’lumotlar. Xdrbiy xizmatchilarning davlat sirlarini mustaxkam saklash buyicha majburiyatlari xarbiy kasamyod matni va umumkutttin nizomlarning tegishli moddalarida belgilab kuyilgan. Bunday ma’lumotlarni yigish va xorijiy davlatga yetkazib berish Vatanga xoinlik deb xisoblanadi va aybdor shaxe jinoiy javobgarlikka tortiladi.

DAVLAT ChEGARALARI TUGRISIDAGI SONUN (ZAKON O GOSUDARSTVENNOY GRANISE) Uzbekiston Davlatining Uzbekiston Respublikasi Davlat chegaralari tugrisidagi umumiy konun-koidalarni, chegara xududi va chizigidagi rejimni, davlat organlari, jamoat tashkilotlari va fukarolarning Davlat chegaralarini muxofaza kilishdagi ishtirokini va Uzbekiston Respublikasi Davlat chegaralari tugrisidagi konunchilikni buzganligi uchun javobgarlikni belgilab beruvchi - me’yoriy- xukukiy akt (rasmiy xujjat) .

Uzbekiston Respublikasining Davlat chegaralari tugrisidagi K^onun Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1999 yil 20 avgustdagi karori bilan amalga kiritilgan.

DETONASIYaLOVChI ShNUR (DETONIRUYuЩIY ShNUR) Bir necha zaryadlarni portlatish uchun muljallangan, brizantli portlovchi modda bilan tulatilgan egiluvchan, kayishkok naycha (pilik). 1 m uzunlikdagi detonasiyalovchi shnurda 10 - 13 g portlovchi modda mavjud. Detonasiyalovchi shnur kapsyul-detonator, elektrodetonator yoki portlovchi modda zaryadidan portlaydi. Shnurning detonasiyalash tezligi soniyada 9000 m.

DEShIFRATOR (DEShIFRATOR) Ma’lumot (signal) shifrini avtomatik tarzda ochish (dekodrlash) va unda mavjud axborotni kabul kilayotgan tizim tiliga (kodiga) ugirish. Turli aloka vositalari va axborotni uzatish tizimlarida kullaniladi.

DIAGONAL (DIAGONAL) 1) yul-yul kalin ip yoki jun gazlama. Undan xdrbiy kiyim-kechak, kamzul kabilar tikiladi; 2) kupburchakning bir tomonda yotmaydigan ikki uchi yoki kupyokning bitta yogiga tegishli bulmagan ikki uchini birlashtiruvchi tugri chizik kesmasi.

DIAGRAMMA (DIAGRAMMA) Muayyan mikdorlar urtasidagi munosabatni kurgazmali aks ettiruvchi grafik tasvir.

DIAMETR (DIAMETR) Aylananing markazidan utib, ikki nuktasini birlashtiruvchi tugri chizik kesmasi.

DIAFILM (DIAFILM) Kinotasmaga muayyan ketma-ketlikda tushirilib, odatda umumiy mavzu asosida birlashtirilgan foto tasvirlar.

DIVIZION (DIVIZION) 1) artilleriya polki (brigadasi) bulinmasi. Divizion aloxdda bulishi, ya’ni polk yoki brigada tarkibiga kirmasligi xdm mumkin. 2 - 4 batareya va maxsus kushinlar bulinmalaridan iborat buladi; 2) xdrbiy-dengiz flotida bir turdagi 3- va 4- rang kemalaridan tashkil topgan xdrbiy kiyem, odatda kemalarning kushilmalari tarkibiga kiradi; 3) raketa kushinlari va artilleriyadagi asosiy taktik va ut ochar bulinma.

Divizion mustakil yoki biror kiyem, birlashma tarkibida bulishi mumkin. Uzbekiston Respublikasi Kurolli Kuchlari tarkibida xdm artilleriya divizionlari mavjud.

DIVIZIYa (DIVIZIYa) Ayrim davlatlarning kuruklikdagi kushinlari, xdrbiy-xdvo kuchlari va xdrbiy-dengiz flotidagi asosiy taktik birlashma.

Motoukchi (motopiyoda askarlar, piyoda askarlar) diviziya, artilleriya diviziyasi, zenit diviziyasi, tank (zirxli tank) diviziyasi, aviasiya diviziyasi, xdvo desanti diviziyasi kabi diviziyalar mavjud.

Polklardan (brigada yoki brigada gurux,lari), shuningdek xdr xil kushin turlari va maxsus kushinlarning polk va batalonlaridan tashkil topadi.

Ilk bor diviziya XVII ayerda Fransiyada, XVIII ayerning boshlarida Rossiyada paydo buldi.

Uzbekiston Respublikasi Kurolli Kuchlari kushinlari diviziyaga ajratilmagan.

DIZEL (DIZEL) Ogir yonilgining (dizel yonilgisining) sikilgan xdvoga purkalishidan alangalanadigan ichki yonuv dvigateli.

Dizel silindrida alangalanish porshen yordamida kisib yukori xdroratgacha kizdirilgan toza xdvoga yonilgi purkalganda sodir buladi. Dizel eng tejamli issiklik dvigatellari katoriga kiradi. Dizel yonish kamerasining tuzilishiga kura ajralmaydigan kamerali, uyurma kamerali, old kamerali turlarga bulinadi. Ayeoyean kemalar, teplovozlar, yuk avtomobillari, traktorlar, dizel elektr stansiyalarida ishlatiladi. Kuvvati 30000 kVt dan ortik buladi.

1897 yilda Rudolf Dizel ixtiro kilgan.

YoNDIRUVChI UK-DORILAR (ZAJIGATELNЫYe BOYePRIPASЫ) Yondiruvchi moddalar bilan anjomlangan uk-dorilar.

Ular jumlasiga: yondiruvchi aviabomba, yondiruvchi mina, yondiruvchi uk xdmda raketalarning yondiruvchi baklari va yondiruvchi moddalar bilan anjomlangan jangovar kismlari kiradi.

YoNGINGA KARShI MU^OFAZA (PROTIVOPOJARNAYa OXRANA) Yongin xavfini oldindan aytib berish, yonginning oldini oluvchi choralar kurish, yonginli vaziyatni kuzatib borish va bax,o berish amallaridan iborat tadbirlar majmui. Yonginga karshi kurashuvchi komanda tomonidan amalga oshirilib, yongin chikishiga karshi tadbirlarning muttasil utkazilishi, yongin xavfsizligi koidalariga kat’iy amal kilinishi va yonginga karshi kurash xizmati sifatli va tula-tukis utalishi bilan ta’minlanadi. Xdr bir xdrbiy kismda yonginga karshi mux,ofaza rejasi ishlab chikilib, mazkur reja unda kuzda tutilgan barcha kuch va vositalar jalb etilgan x,olda xdyotga muntazam tatbik etiladi.

YoPIRILISh (X,UJUM) (NALYoT) Kuruklikdagi kushinlarning kuporuvchi-razvedka gurux,lari va dushman ortidagi partizanlar otryadining dushman aerodromlari, shtablari, kichik garnizonlari, omborlari va shu kabi obyektlariga daf’atan uyushtirgan xujumi. Aviasiya tomonidan xdvo xujumi, artilleriya tomonidan esa - olovli yogin amalga oshirilishi mumkin.

YoPIRILMA UT OChISh (MASSIROVANNЫY OGON) Artilleriya olovining turi. Umumkushin artilleriya kurolining barcha rusumi yoki aksariyat kismidan dushman obyektiga karata kiska muddatda yuk kilib tashlash maksadida bir vaktda yuritiladi.

YoRITUVChI VOSITALAR (OSVETITELNЫYe SREDSTVA) Tungi vaktdagi jangovar xdrakatlar mobaynida joyni yoritish uchun muljallangan maxsus kurilma va moslamalar. Yorituvchi vositalar sifatida projektor, yorishuvchi aviabomba, yorituvchi snaryad (mina), maxsus pistoletdan otiladigan patron va maxsus moslamasiz uchiriladigan reaktiv patron kabilar kullaniladi. Joyni yoritish davomiyligi inson kuzining fiziologik xususiyatini xdsobga olgan x,olda, nishonni fosh etish va kimga

tegishli ekanligini aniklash uchun zarur bulgan vakt bilan belgilanadi.

YoRITUVChI SNARYaD (OSVETITELNЫY SNARYaD) Tungi vaktda joy va nishonlarni yoritish uchun kullaniladigan artilleriya snaryadi (minasi). Yorituvchi snaryad metall (magniy, alyuminiy va ularning korishmalari) kukuni va oksidlardan iborat. Yorituvchi snaryad parashyutli va parashyutsiz rusumlarga bulinadi. Joyni yoritib turish vakti: parashyutli snaryadda - 40-120 soniya; parashyutsiz snaryadda - 20-30 soniya.

YoRIShUVChI SNARYaD (UK) (TRASSIRUYuЩIY SNARYaD (PULYa)) Nishonga kadar masofa davomida snaryad trayektoriyasining kuzga kurinib turishini ta’minlovchi, yonib boradigan maxsus tarkibga ega snaryad (uk). Otib kurish va nishonni kursatish amallarini yengillashtirib, signal berish uchun x,am kullaniladi. Yorishuvchi izning rangi yonuvchi tarkib da kullanilgan yonuvchi modda tarkibiga boglik. K,izil va sarik tuye berib yonuvchi tarkiblar kuprok kullaniladi.

YoRLI^ (GRAMOTA (YaRLЫK)) 1) Oltin Urda va Urta Osiyo xonlari tomonidan xalkka ma’lum kilish uchun berilgan yozma buyruk; 2) Shu xonlarning uz kul ostidagi feodal va rux,oniylarga bergan imtiyozli xujjati; 3) Biror xalkaro bitimni tasdiklovchi yoki biror xukukiy munosabatlarni urnatuvchi rasmiy yozma xujjat (masalan, ishonch yorligi); 4) Biror soxdda erishilgan yutuklar uchun mukofot kilib beriladigan xujjat (masalan, faxriy yorlik).

YoRUGLIK SIGNALIZASIYaSI (SVETOSIGNALIZASIYa) Yoruglik nuri signallari yordamida ma’lumotlar uzatish. Komanda va bildiruvlarni uzatish, kushin, kema va uchish apparatlari bir-birini tanishi, nishon kursatish kabi amallar uchun kullaniladi.

YoKILGI (TOPLIVO) Yondirilganida texnologik jarayonlarda foydalaniladigan yoki energiyaning uzga turiga aylantiriladigan issiklik energiyasini ajratuvchi yonilgi moddalar. Yokilgi shaklan: sattis - kumir, torf, utin, yonuvchi tog jinslari; suyus - motorni xdrakatga keltiruvchi, bug kozonga oid; gazeimon - tabiiy va sanoat gazlari kabi turlarga bulinadi. Shu bilan birga “Yokilgi” atamasi energiya manbai sifatida xizmat kiluvchi uzga ashyolar - yadro yokilgisi, raketa yokilgisi kabilarga nisbatan x,am kullaniladi.

YoKILGI SUYISh TEXNIKASI (TOPLIVOZAPRAVЩIK) Aviasiya texnikasi va yerda ishlatiladigan texnikaga mexanizasiyalashtirilgan tarzda yonilgi kuyish uchun muljallangan maxsus mashina (kurilma). Yokilgi kuyish texnikasi:

bir vaktning uzida 1 dan 4 tagacha mashinalarga yokilgi kuyittti; bir x,ajmdagi yokilgini ikkinchi xajmga tortib chikarishi; chukurga joylashtirilgan x,ajmdagi yokilgini nasosi bilan uz sisternasiga surib olishi;

uzi ishlab chikarayotgan chikindi gaz bilan yokilgini isitishi; yokilgi aralashmalarini tayyorlashi mumkin.

YoSILGI SUYuVChI SAMOLYoT (SAMOLYoT-ZAPRAVЩIK) Fazodagi uchish apparatini yokilgi bilan kutttimcha. ta’minlash uchun muljallangan samolyot. Yokilgi kuyuvchi samolyot: kushimcha. yokilgi baklar, yokilgini tortib utkazish nasosi, konusli egiluvchan shlang, uchida yonilgi xdsoblagichi mavjud kattik teleskopik shtanga (kuvur) kabi maxsus uskunalarga ega. Yokdlgini tortib utkazish tezligi dakikada 4,5 tonnagacha.

JADAL XDRAKAT (FORSIROVANIYe) Biron-bir faoliyatning sur’ati yoki kizginligini kuchaytirish, tezlashtirish. Xdrbiy san’atda ushbu tushuncha odatda kutttinlarning tabiiy tusikni jang bilan oshib utishini (aksariyat x,ollarda suv xdvzasini suzib utishini) anglatadi.

JAZO BATALONI (SISMI) (ShTRAFNOY BATALON (ChAST)) Ayrim davlatlarda xdrbiy xizmatchilarning urush davrida sodir etgan jinoiy va xdrbiy jinoyatlari uchun jazo utishlariga muljallangan alox,ida xdrbiy tuzilma. Mazkur batalondan jangovar xdrakatning eng xavfli yunalishida foydalaniladi.

JANG (BOY) Kushilma, xdrbiy kiyem va bulinmalarning kiska muddatda, cheklangan sarxddlarda dushmanni yakson kilish (tor-mor etish), muxdm xududlarni (marralarni) egallash yoki kulda tutib kolish kabi uzga taktik vazifalarni bajarishlari uchun maksadi, utkaziladigan joyi va vakti buyicha muvofiklashtirilgan zarbalari, ut ochishi va bajaradigan manyovri. K^ushinlar, aviasiya va flot kuchlari tomonidan amalga oshiriladigan taktik xdrakatlarning asosiy shakli. Jang umumkutttin jangi, xdvo jangi va dengiz jangi kabi turlarga bulinadi.

Jang kadimdan, ukotar kurol ixtiro kilingunga kadar, sovuk kurol bilan kurollangan jangchilarning kul jangi kurinishini kasb etgan edi. Ukotar kurolning XIV - XVII ayerlarda tarakkiy topib takomillashi bilan olov tobora jangning muxdm tarkibiy kismiga aylana bordi. Kurolning kelgusida tezotarligi, otish masofasining uzoklashishi va anik otish xususiyati ortishi yuritiladigan janglar maydonining kengayib borishiga sabab buldi.

Kushinlarning I jax,on urushida pulemyotlar va artilleriya kurollari bilan ommaviy tarzda kurollantirilishi, tanklar va aviasiyaning kullanilishi, jang maydonidagi muvaffakiyat fakat yalpi kushin turlari x,arakatlarining muvofiklashtiriluvi bilangina kozonilishi mumkinligini kursatdi. XX ayerning 30 - yillar x,arbiy fanida ichkari kiruvchi jang nazariyasi ishlab chikilib, umumkushin jangning xususiyatlari teran rivojlandi va bu xususiyatlar II jax,on urushi yillarida yanada takomillashdi. Kator davlatlar ushbu ayerning 50 - yillarida yadro kuroli va raketalar bilan kurollanishi umumkushin jangi xususiyatlarini sezilarli darajada uzgartirib yubordi.

Zamonaviy umumkushin jangning asosiy xususiyatlari (manyovrchanligi va shiddati bilan bir katorda) vaziyatning tez va keskin uzgarishi, jang fronti va sarx,adlarining chukurligi bir maromda uzgarmasligi, jang yuritilish usullarining turli-tumanligi, shaxsiy tarkibning jismonan va axlokiy-ruxdy ji^atdan kuchli zurikishi, jonli kuch va kurol-yarog buyicha katta talafotlar kurilishidan iborat. Jang yuritish uchun kushilma, xdrbiy kiyem va bulinmalar jangovar tartibga yoyiladilar. Zamonaviy jangning muvaffakiyatli yuritilishida:

kuch va vositalarning bir yerga tuplanib, dushmanga xujum kilittti va ularning chambarchas xdmkorligi;

dushmanni uning yalpi jangovar tartibi buyicha yuk kilinishi (yanchilishi);

kushinlarimizning bulib-bulib joylashtirilishi; dushmanning yadroviy kuch va vositalariga karshi muttasil kurash olib borilishi;

jangovar xdrakatlarning xdr tomonlama ta’minlanishi x,al etuvchi axdmiyatga egadir.

Jang shaxsiy tarkibning barcha toifalaridan barkaror, tashabbuskor, intizomli bulishni, komandirlardan esa bundan tashkari, kushinlarni (kuchlarni) moxdrona boshkarishni talab etadi.

Dasht, chul, tog kabi aloxdda sharoitlar jangni tayyorlash va yuritishning uziga xos xususiyatlarini takozo etadi.

Tanklar jangi - urushayotgan tomonlarning tankchi bulinmalari, xarbiy kiyemlari va kushilmalarining tuknashuvi. Odatda X,X,M vositalarining ximoyayei oyetida, artilleriya va aviasiyaning madadi bilan yuritiladi. Umumkushin jangning tarkibiy kismi.

Tanklar jangi xujumda, tuknash jangida (muxoraba davomida) va mudofaada yuz berishi mumkin. Tanklar jangida dushmanni ut ochish bilan ishonchli yuk kilish, olov va xarakatni uygunlashtirish, mudofaada daf’atan ut ochish, kat’iy manyovr, faol va uzil-kesil xarakatlar yuritish bilangina muvaffakiyat kozonish mumkin.

JANG (MUXORABA) (SRAJENIYe) Jangovar operasiya yoki uning aloxida boskichidagi maksadga erishish uchun umumiy goya bilan uygunlashgan, kushilma va birlashmalar tomonidan beriladigan zarba va utkaziladigan janglar majmui.

Jang misoliga: umumkushin jangi; tanklar jangi; uchish apparatlarining xavodagi jangi; xavo xujumiga karshi jang; dengizdagi kemalar janglarini keltirish mumkin.

Jangovar xarakatning maksad va turiga kura xujum va mudofaa jangiga bulinadi. Jang tomonlarning uzil-kesil xarakatlari, kushinlarning katta kulami, tirishkokligi va rivoji bilan xarakterlanadi. Janglar yirik operasiya, kurshovga olish, xujum yoki mudofaa janglarining bir kismi bulishi mumkin.

JANG BILAN YuRITILADIGAN RAZVEDKA (RAZVEDKA BOYeM) Maxsus ajratilgan bulinmalar tomonidan xujum uyushtirilib, dushman xakida ma’lumotlar olish.

Jang bilan yuritiladigan razvedka uzga usullar bilan ma’lumot olishning iloji bulmaganida amalga oshiriladi.

Mazkur turdagi razvedkani yuritish uchun motoukchi yoki tankchi batalon (vzvod) va razvedka bulinmalari tayinlanishi mumkin bulib, ularning xdrakatlari artilleriya, ba’zan esa aviasiya olovi bilan kullab kuvvatlanadi.

JANGDAN ChIKISh (VЫXOD IZ BOYa) Kuchlarni, dushman va uning zarbalaridan chetga olish yoki uzga yunalishga xdrakatlantirish maksadida uzoklashtirish.

Katta boshlik buyrugiga binoan, asosan tungi vaktda, maxsus ajratilgan kuch, olovli devor, tutun va minalar xdmoyasi ostida amalga oshiriladi. Jangdan chikayotganlarni x,imoya kilish uchun aloxdda bulinma ajratiladi. Mazkur bulinma egallangan marrani, belgilangan vakt utganiga yoki chekinishga buyruk olganiga kadar tutib turadi.