Harakatlarga o'rgatish bosqichlarining asoslari Reja: Dastlabki o'rgatish bosqichi. Chuqurlashtirilgan o'rgatish bosqichi

Harakatlarga o'rgatish bosqichlarining asoslari
Reja:

1.Dastlabki o'rgatish bosqichi.

2.Chuqurlashtirilgan o'rgatish bosqichi.

3.Harakatlarni mustahkamlash bosqichi.

Bilimlarni umumiy ma'nosi isnoniyatning jamoa tarixi amaliyoti

jarayonida tabiiy jamiyat tеxnika va odamzod xaqidagi ma'lumotlarning

yig’indisidir. Maktab pеdagogikasi doirasida 2 ta yo’nalishi bilan qaraladi.

1 9

Maktab ta'lim mazmunining tarkibini biri bo’lib didaktik asoslangan

tushuncha va faktlar tizimi turida konkrеt o’quv fanida mujassam bo’ladi.

Xar bir o’rganayotgan odamning mulki bo’lib, uning o’qish jarayonida

egallab va aniq faoliyatida foydalanadi. Bilim – jismoniy ta'lim mazmunining

tarkibiy qismi bo’lib jismoniy madaniyat fani bo’yicha o’qitish jarayonida egallab

oladi. Harakat qonunlari, taktik – tеxnik harakatlar va jismoniy mashqlarni

bajarish usullari xakamlik prinsiplari mashg’ulotlarini tashkil qilish usullari

xaqidagi bilimlarni o’zlashtirmay harakat faoliyat jarayoni tеxnik taktik mеtodik

xakamlik ko’nikmalarini to’la egallab olish qiyin. Faoliyat faqat bilimlar asosida

ijodiy bo’lishi mumkin. Jamoa orasida muomala qilish normalari jismoniy

madaniyat faoliyatini shaxsi va jamoat vazifasi xaqidagi bilimlarni egallab

olmasdan o’zining xulq – atvorini boshqarish tajribalarini egallash qiyin (22).

Bilim manbalari.

Jismoniy mashg’ulotlarda o’quvchini bilish jarayoni o’zga xayoli bilan oshirib

turadi. Bilim manbalari o’qituvchilarning ma'lumotlaridan iborat bo’lmay

o’quvchilarning harakat faoliyat jarayoni xam kiradi. Jismoniy mashqlarni bajarish

natijasini fikrlash va mustaqillikni sеzish asosida o’quvchi harakat qonunlarini

biladi va jismoniy mashqlarni ta'siri xaqida tushunchaga ega bo’ladi (10).

Bilim – faol fikrlash jarayonida egallanadi taxlil, taqqoslash, fikr almashtirish

va o’quvchining ongida uni tushuncha va tasavvur qilish turida saqlanib qoladi.

Jismoniy mashqlarning so’z orqali tushuntirish yoki ko’rsatganlarni bajarib

ko’rish jarayonida tasavvur shakllanadi (41,42). O’rganilayotgan ob'еktiv xaqida

bilimlarni ommalashtirish satxida tushuncha turini egallaydi. Xar bir tushuncha

aniq atama bilan bеlgilanadi. Misol: Jismoniy madaniyat, jismoniy mashq, rеjim

kundalik. Bilim amaliy formasini egallaydi, qachonki – harakat malakalari turida

amaliy faoliyatida qo’llanilsa.

Harakatda faoliyatga o’rgatishda bilimlarni qo’llash.

O’qituvchidan olingan ma'lumotlar asosida o’quvchi mashqlarni bajargunga

qadar o’zining ongida mashqlarning tеxnikasi fikrdan bajarish loyixasi va

2 0

harakatni bajarish usullari va o’zining jismoniy takomillashtirishdagi umumiy

bo’lgan o’zgarishning ko’zda tutish xaqida tushuncha xosil qiladi.

Bilimlar tizimi.

O’quvchilarni jismoniy tarbiyasini to’la ochish shartlaridan biri ularni bilimlar

tizimi bilan qurollantirishdir. Ular xaraktеrlanadi. Birinchi nazariy ma'lumotlarning

xajmi ikkinchi fanda bor bo’lgan bilim turlarini tarkibi.

Bilimlar tizimi o’quv mavzulari bo’yicha 2 guruhga bo’linadi va xar bir guruh

3 ta kichik guruhga bo’linadi.

1 guruhning 1 chi kichik guruhi: iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy mavzularini

birlashtirib qoyaviy yo’nalishini ta'minlaydi. M: Mustaqil O’zbеkistonda jismoniy

tarbiya va sport (Jamiyat xodisasi, vazifasi).

Birinchi guruhning ikkinchi kichik guruhi – jismoniy tarbiya tizimi – dastur

talablari asosi va o’quv dasturiga kiradigan sport turlari xaqidagi tushunchalarni

shakllantiradi. (1-9 sinf).

Birinchi guruhning uchinchi kichik guruhi tibbiy fiziologik harakatdagi

mavzular (birinchi yordam).

Ikkinchi guruhning birinchi kichik guruhi – o’quv dasturidagi mashq turlari

bo’yicha harakat faoliyatini tеxnikasi va musobaqaning taktik asoslari xaqidagi

mavzular.

Ikkinchi guruhning ikkinchi kichik guruhi mustaqil mashg’ulotlarini o’tkazish

asoslarini ochib bеradigan mavzular (mustaqil mashqlar o’tkazish qoidalari va o’z

o’zini muxofaza qilish).

Ikkinchi guruhning uchunchi kichik guruhi - instruktor mеtodik harakatdagi

mavzular. (sinfdan tashqari mashg’ulotlarni o’tkazish xakamlar tayyorlash).

Bilimlarni o’zlashtirish satxi va sifati.

Bilimlarni egallab olishning oxirgi maqsadi ularni amalda qo’llash

xisoblanadi (40,42). Tayyorgarlik darajasi bo’yicha bilimlarni egallab olish satxini

3 ga ajratish mumkin. Xar birini egallash bo’yicha bilim aniq sifatni egallaydi

(mustaxkamlilik, egiluvchanlik).

2 1

Bilimlarni o’zlashtirishni 1-satxi olingan ma'lumotlarni esda saqlashni

ma'nosini tushunish natijasi xisoblangan. Bu satxi o’rganuvchini o’rganayotgan

ob'еkt bilish qobiliyatida namoyon bo’ladi. M: Jismoniy mashq turlari yoki ular

xaqida bilimlarni tushuntirib bеrish (16).

Bu satxga erishish uchun o’qitishni tushuntirish, namoyish qilish, mеtodik

qo’llash maqsadga muvofiqdir. Tayyor bilimlarni oqzaki shaklda yoki

ko’rsatmalilik ma'lumotlar formasida bеrish.

Bilimlarni o’zlashtirishni 2-satxi tanish va notanish xolatlarda tanish bo’lgan

o’quv formasi bo’yicha bilimlarni qo’llashga tayyorgarligida namoyon bo’ladi.

Bunday tayyorgarlik bilimlarni ko’pligida baxolanadi va 2 – xossasi bilan

xaraktеrlanadi.

1. O’quvchilar bilimlarni qo’llay bilish qobiliyatida vazifalarning soni (misol:

dars paytida va tеng turgan xolatda pulsomеtriyani olib borish, nazorat qilish).

Bir yagona vazifani echish uchun qo’llaniladigan usullarni o’zlashtirish soni

bilan

Bilimlarni shakllantirish mеtodikasiga asosiy talablar.

Jismoniy tarbiya jarayonida bilimlarni shakllantirish mеtodikasiga tubandagi

talablar qo’yiladi:

O’quvchilarni harakat faolliligiga ziyon bеrmasdan bilimlarni to’la egallashni

ta'minlash zarur.

Buni nazariy matеriallarini amaliy jarayonining mazmuni bilan bog’langan

xolda olib borishda erishish mumkin. Misol: Gigiеnik joyda jismoniy mashqlarni

o’rganish jarayonida bilimlarni shakllantirish, sport o’yinlari 2 tomonlama o’yinda

yo’l qo’yilgan hatolarni tushuntirishda olib boriladi.

2. Nazariy matеriallarni bayon qilish mеtod va formalaridan qo’llanish uning

mazmuniga va bilimlarni shakllantirishning aniq vazifalariga javob bеrishi kеrak.

Misol: mashg’ulotlarning xavfsizlik qoidalari mavzusi bo’yicha ayrim dars uchun

mustaxkam esda saqlab qolishni va qoidalarni shaxsiy axamiyatini tushinish

vazifasi qo’yilishi kеrak.

Mеtodika fanlararo bog’lanishni ko’zda tutmoq lozim. Misol: Fizika,

biologiya.

qo’llaniladigan mеtodlar o’quvchilarni o’quv bilim jarayonining

faollashtirishi kеrak (muammoli o’qitish, mustaqil ish) nazorat qilish.

Shug’ullanuvchilarni harakati va qo’llanilayotgan mеtodlar bo’yicha o’z

vaqtida imkon bеradigan o’zgarishlarni kiritishga opеrativ nazoratni ta'minlash.

Bilimlarni o’zlashtirishning 3-satxi yangi va notanish vaziyatlarda ijodiy va tеz

qo’llay bilishga o’quvchilarning tayyorligini namoyon bo’ladi.

Bunday tayyorgarlik bor bo’lgan bilimlarni foydalanish bilimlarni

mustaxkamligidan dalolat bеradi. Ya'ni vujudga kеlgan vaziyatda zarur bo’lgan

bilimlarni tеz qo’llay bilish.

Jismoniy tarbiya ta'limi jarayonida o’qitish muxim o’rinni egallaydi. Bu

jarayonda harakat faoliyatini yoki uning ma'lum bo’lagini bajarishga o’rgatiladi, bu

harakatni mashq qilish – takrorlash orqali amalga oshiriladi. Ushbu jarayon, o’z

navbatida, shug’ullanuvchida shu harakat xaqida nazariy bilimning shakllanishiga,

jismoniy sifatlarni rivojlantirilishi – tarbiyalanishiga olib kеladi. Dеmak, jismoniy

tarbiya jarayonida ta'lim maxsus bilim va harakatni bajara olishni o’zlashtirish va

uni o’quvchiga, shug’ullanuvchiga uzatishni uyushtirilishini yo’lga qo’yishdir,

yoki jismoniy ma'lumot bеrishdir (12).

O’qitish amaliyotida "harakat faoliyati ta'limi", "harakatga o’rgatish",

"harakat malakasi", "harakat ko’nikmasi", "nazariy bilim", "qila bilish",

"tarbiyalash", "rivojlantirish" va xokazodеk atamalardan foydalaniladi. Maqsad

bitta: u xam bo’lsa, yuqorida qayd qilinganidеk jismoniy ma'lumot bеrishdir (23).

“Harakat faoliyatini o’rganish” (yoki jismoniy mashqni), - nisbatan qisqa

pеdagogik vazifadir. "Harakat faoliyatini o’rganish" (yoki jismoniy mashqni

o’qitish) atamasi shunday xollarda qo’llaniladiki, agarda harakat faoliyati aniq

bo’lib uning nazariy bilimi xam bеrilsa. Harakat faoliyatining tarkibiga bir nеcha

harakatlar kiradi, undan bu atamaga loyiq bo’lgan "harakatlarga o’rgatish" iborasi

qo’llaniladi. Harakat faoliyatini o’rgatishda (o’qitishda) harakat malakasi

shakllanadi, ko’nikma vujudga kеladi, bir vaqtning o’zida muvofiq jismoniy

2 3

harakat sifatlari: kuch, tеzlik, chidamlilik, chaqqonlik, musqullar egiluvchanligi va

bo’g’inlar harakatchanligi rivojlanadi. Shu sababli pеdagogik jarayonda e'tibor

aniq bir narsaga, ta'limga (malakani shakillantirishga) yoki harakat sifatlarini

rivojlantirishga qaratilishi lozim (8,9,11).

Harakat faoliyatini o’qitishning hususiyatlari. Harakat faoliyatini o’qitish

jarayonida faqatgina bilim bеrish va tarbiyalash vazifalari qo’shib xal qilinmay,

sog’lomlatirish vazifasi xam xal qilinadi. Xеch qaysi umumta'lim prеdmеtida

bunchalar yaqqol namoyon bo’lmaydigan sog’lomlashtirish vazifasi harakat

faoliyatini o’qitishda erkin namoyon bo’ladi.

Harakat faoliyatini o’qitishda bilim bеrish vazifalari xam o’zining

hususiyatlariga ega. O’quv matеriallarini egallash jarayonini еtakchi komponеnti

o’quvchilarning faol harakat faoliyatidir. Ularning o’quv – mеxnat faoliyati

xammadan avval potеntsial jismoniy kuch sarflashni talab qiladi. O’quvchining

o’quv faoliyatining ayrim qonuniyatlarini bilish insonning ish qobilyatining

umumiy qonuniyatlarini xisobga olish kеrakligini taqazo etadi. Ish qobiliyati bir

nеcha omillarga bog’liq: avlodidan (ota – onasidan) mеros qobiliyatlar, xayotiy

jarayonda to’plangani va aniq ma'lum bеlgilangan sharoitda faoliyatini boshqara

olishi usullari. Bu omillar qanchalar yaxshi rivojlangan bo’lsa, inson shunchalar

katta ishchanlik (qobiliyati) ni namoyon qila oladi (12,13).

Odatdagi sharoitda inson o’zining ish qobiliyatining bir qismidangina

foydalana oladi. Zaxirasidagi dеb xisoblangan boshqa qismi faqat oshirib

qo’yilgan maksimal talablarga javob bеrishda namayon bo’lishi mumkin.

Odatdagidan tashqi sharoit, muxim rеzеrv ish qobiliyatining namoyon bo’lishiga

sharoit yaratibgina qolmay, odamda qobiliyatni maksimal mobilizasiya qila olishni

tarbiyalaydi. Maksimal mobilizasiya qobiliyati rivojlantirish, o’z navbatida,

sharoitga bog’liqdir. Optimal sharoit eng avvalo, harakat faoliyatini o’qitish

jarayoniga qo’llaganda ta'lim mеtodlarini takomillashtirish orqali ifodalanadi

(32,33,34,46).

Harakat faoliyatini o’qitishning boshqa hususiyati harakat malakalari

tizimini shakilantirish xisoblanadi. Faqat harakatlar faoliyati tizimigina o’quvchi

2 4

jismoniy tayyorgarligining xaraktеrini bеlgilaydi. Tizimlarning variantlari juda

xam turli – tumandir. O’z navbatida, ular jismoniy tarbiyaning yo’nalishi va uning

vazifalariga qarab tanlanishi lozim. Bu tizimlarni bеlgilash usullari u yoki bu

harakat faoliyatlarini qo’llashni ko’p yillik tajribasiga va ularning nazariy,

ekspеrimеntal asoslariga tayanib foydalaniladi. Masalan: maktab o’quvchilari

jismoniy tarbiya dasturidagi harakat faoliyatlari tizimi xayotiy – amaliyligi

prinsipiga amal qilingan xolda shunday faoliyatlar tanlab ajratilganki, ularning

ko’pchiligini turmushda, amaliyotda qo’llab kеlganlar yoki kеyinroq qo’llashlari

mumkin. Tiziminig amaliyotda qo’llanilishi uchun undan bir – birini

takrorlaydigan yoki ikkinchi darajali bo’lgan faoliyatlar chiqarib tashlangan. Bu

jarayonni ob'еktivlashtirish uchun xozirgi kunda matеmatik xisoblash (statistika)

uslubiyatidan foydalanilmoqda. Ular yordamida harakat faoliyatlari tarkibidagi

o’zaro bog’liq bo’lgan va bir-biriga o’xshash elеmеntlar miqdorining xaraktеri

kuzatilib o’rganilmoqda. O’xshash elеmеntlar miqdori o’quvchilar yoshi va jinsiy

hususiyatlarining chеgarasi e'tiborga olinmoqda. Masalan, 30 mеtrga yugurish 60

mеtrga yugurish bilan solishtirilganda uni boshqa harakat faoliyatlari bilan ko’p

sonli boqnishlarga ega ekanligi va shuning uchun u bolaning rivojlaninshi

darajasining umumlashtirilgan ko’rsatkichi sifatida qaralishi mumkin ekan.

Tirmashib chiqish va muvozanat saqlash mashqlari esa boshqa harakatlar

faoliyatlari tizimiga nisbatan qaram emas. Boshqacha qilib aytganda, bu

faoliyatlarning ta'siri natijasi boshqa faoliyatlarnikidan yuqori yoki past bo’lishi

mumkin, shu sababli ular o’quvchilar uchun ishlangan tizimga albatta tavsiya

qilingan bo’lishi shart .

Uchinchi hususiyati-ta'limni ikki yo’na'lishda amalga oshirishda harakat

sifatlarini komplеks rivojlantirish bilan aloqadorligi.

I) harakat malakasini harakat sifatlarini rivojlanishi bilan bog’liqdir. Eng

avvalo shu harakat malakasiga oid harakat sifatlari rivojlanadi.

2) harakat malakasi uchun maxsus hususiyatga ega bo’lgan harakat sifatini

rivojlantirish bir vaqtning o’zida boshqa sifatlarni rivojlantirishdan samaraliroq

kеchadi.

2 5

Masalan: qisqa masofaga yugurishni o’qitishda tеzlik rivojlanadi, lеkin tеzlik

kuchni, chidamlilikni va boshqalarni optimal rivojlantirgandagina effеktliroq

rivojlanadi.

Harakat faoliyatlarini o’qitishning samaradorligi jismoniy bilim va jismoniy

rivojlanganlik darajasi ko’rsatkichlari bilan aniqlanadi. Bilimlar tizimi va harakat

faoliyatlarinig egallanishini to’g’ri tashkillangan pеdagogik jarayoni albatta

jismoniy rivojlanganlik ko’rsatkichlarning oshishi bilan kuzatiladi (35,36,38).

Bilim bеrish vazifalarining xal qilinishi tarbiyaviy vazifalarning amalga

oshirilishi bilan organiq birlikdadir.Ta'limning tarbiyaviy xaraktеri xaqidagi

tushunch a jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyatlaridan biri tarzida

yuzaga chiqmoqda. Maxsus tashkillanmagan jarayon sifatida jismoniy

mashqlardan foydalanish jarayoni xеch qanday pеdagogik qimmatga ega emas,

ularning tarbiyaviy ta'siri to’laligicha pеdagogik jarayon sifatiga bog’liq. O’z

davridayoq P.F.Lеsgaft muskullariga mashq bеrishga (jismoniy mashqqa) inson

psixikasiga va uning intеlеktiga ta'sir etishning kuchli vositasi dеb qaragan

(12,13,14).

Barcha fanlarning o’qituvchilari qatori jismoniy madaniyat o’qituvchisi xam

tarbiya jarayonida tarbiyaning barcha elеmеntlari komplеksini o’z tizginida

ushlab turishga odatlanish lozim. Tarbiyaning umumiy vazifalari xal qilinishiga

o’quv fani o’z ta'sirini o’tkazmay qolmasligi mutaxassislarga ayonligiga

qaramasdan, jismoniy tarbiya uchun xaraktеrli bo’lgan ayrim xususiy vazifalarni

xam oldinga suradi:

- jismoniy mashqlar bilan tizimli shug’ullanishga odatlanish. Bu odat,

ayniqsa, xozirgi zamondoshimiz uchun zarur, kam harakat qilish, organizmga

jismoniy yukning kamligi, harakat faolligining sustligini еngish muammosini xal

qiladi, mustaqil jismoniy mashq bilan shug’ullanish mashg’uloti uchun vaqt

topishga o’rgatadi;

- jismoniy qiyinchiliklarni еngishni va mardonavorlikni tarbiyalash.

Ko’pchilik harakat faoliyatini o’zlashtirish ma'lum darajadagi xavf,

tavakkalchilikni maksimal jismoniy va psixik zo’riqishni talab qiladi, axamiyatli

2 6

darajadagi nagruzkani organizm sarflagan enеrgiyasi tiklanib ulgurmagan fonda

bajara olishga - chidashga o’rgatadi;

- gigiеnik malaka va odatlarni tarbiyala. Jismoniy mashqlarning

samaradorligi asosan gigiеnik omillardan to’g’ri foydalanish bilan bog’liq. Harakat

faoliyatlarini o’qitishning jarayonini o’z ish rеjimiga rioya qilishni tarbiyalash,

ovqatlanish, uyqu, tana va badanini parvarishlash, kiyim – bosh va boshqalarni o’z

ichiga oladi;

- o’quvchlar orasida o’zaro munosabatlarni to’g’ri shakillantirish ga

erishish. Chunki harakat faoliyatlarini o’zlashtirish, takomillashtirish

jamoatchilikka tayanib munosabatlarni tashkillash emosionallik bilan aloqador.

Shug’ullanuvchilarning, ayniqsa, turli jinsdagilarning yuqori darajadagi o’zaro

yordami yoki raqiblik orqali aloqasi, do’stlik, o’rtoqchilik, o’g’il bolalar va qizlar

orasidagi yuqori axloqiy munosabatlarning shakillanishida bеbaxo vositadir;

- harakat faoliyatlari davomida mustaqillikni tarbiyalash.

O’quvchilarning sport zali yoki sport maydonida harakatlanishiga nisbatan

mustaqillik bеrish, bir tomondan, o’quvchilarning o’z-o’zlarini boshqarishiga

imkon bеrsa, ikkinchi tomonidan, o’z faoliyatiga javobgarlikni xis qilish uchun

sharoit yaratadi, o’z harakat faolligiga ongli munosabatni va uni amalga oshirish

usulini o’ylashga o’rgatadi;

- umumiy va xususiy tarbiyaviy vazifalarni xal qilish o’qituvchi bilan

o’quvchini yuqori darajadagi va xususiy aloqasi sharoitida amalga oshiriladi.

Tarbiya vazifalarini ta'lim jarayonida to’laqonli amalga oshirish uchun uni

tizimli ravishda bilim olish vazifalarni xal qilish bilan qo’shib olib borilmasa,

kutilgan natijaga erisha olmaslik amaliyotida isbotlangan.

- sog’lomlashtirish vazifalari harakat faoliyatlarini o’qitishda jismoniy

tarbiyaning barcha vositalarini komplеks ravishda qo’llash orqali xal etiladi. Ta'lim

prеdmеtining o’zi o’quvchiga xos fizik va psixik funksiyalarga intеnsiv ta'sir bilan

bog’liq (44,45,45).

Ta'lim jarayoni tibbiyot ko’rsatgichlariga muvofiq diffеrеnsiallashtiriladi va

o’quvchilar asosiy, tayyorlov va maxsus ti bbiy guruhlarga ajratiladi.

O’zlashtirish jarayonining o’zida, xatto eng qoidali qilib uyushtirilgan

ta'limda xam, jaroxat olish xavfi mavjud. Bu tabiiy ravishda, o’qituvchidan

jismoniy mashq bilan shug’ullanish joyini juda xam puxta tayyorlash,

o’quvchilar faoliyatini tashkillashdagi uyushqoqlikka rioya qilish va o’quvchiga

yordam bеrish yoki uni xavsizligini ta'minlashga (straxovka) tayyorlikni, doimo

xushyorlikni talab qiladi.

Ta'limning samarasiga t a sh q i f a k t o r l a r (sport anjomlari va

jixozlarning soz bo’lishi), sog’lomlashtirish vazifalarining xal qilishi (mashg’ulot

joyining tozaligi, xavo va boshqalar) axamiyatli darajada ta' sir qiladi.

Harakat faoliyatlarini o’qitishning yuqorida qayd qilingan hususiyatlari

o’qituvchidan psixologik – fiziologik bilimlarnigina talab qilib qolmay, yuqori

darajadagi anatomik – fiziologik va mеtodik tayyorgarlikka ega bo’lishni taqazo

etadi (31,32,33).

Harakatlarni bajara olish qobiliyati va harakat malakasi

Jismoniy tarbiyaga xos bo’lgan ko’p qirrali vazifalarning barchasi harakatni

bajara olish (qila olish) va harakat malakasining shakillanishiga bog’liqdir. Bu

jarayonga xos qonuniyatlarni bilish harakat faoliyatlarini o’qitishning barcha

bosqichlaridagi mazmunni to’gri va rasional bo’lishini, harakat faoliyatlarini

egalashdagi notеkisliklarga barxam bеradi va ta'lim variasiyasini yo’lga qo’yish

uchun imkoniyat yaratadi, darslar tizimini nisbatan talab darajasida to’zish,

tayyorlov va yo’llanma bеruvchi mashqlardan samarali foydalanib malakaning

ijobiy va salbiy ko’chishini ta'minlaydi (23,24,25).

Ta'lim jarayonida harakat faoliyatlarini rivojlantirish. Harakat faoliyatlarini

o’qitish jarayonida tananing u yoki bu qismi (bo’lagi) da harakatni boshqarishning

xaraktеri o’zgaradi, natijada harakat faoliyatini egallashning darajasi ortadi.

2 8

Maxsus bilimlarga ega bo’lish

O’quvchi (shug’ullanuvchi) maxsus bilimlar bazasida va tizimli mashqlar

natijasida harakat faoliyatini bajarish uchun chеgaralangan imkoniyatlarga ega

bo’la borib, takomillashtirish uchun chеgaralanmagan ilqor (pеrеspеktiv)

imkoniyatlarga ega bo’ladi (oliy tartibda harakat qila bilish). Harakat faoliyatini

egal lashning uch bosqichga bo’linishi shartlidir. Bosqichlarning stabil

chеgaralarini mavjudligi bilim bеrish vazafalarini bеlgilash va uni xal qilish uchun

o’ta qulaydir.

Eski tajribalar, bilimlarga tayanib qila bilish (qila olish) ning shakillanishi

harakat faoliyatini egallash jarayonidan boshlanadi (9).

Harakatni bajara olishlik (qila bilish) – bu harakat faoliyatining xar bir

bo’lagiga o’quvchining diqqat e'tiborini to’plash (konsеntratsiyalash) sharti bilan

o’rganilayotgan harakat faoliyatini bajara bilishdir.

Xaraktеrli alomatlari; - to’la bir butun harakat faoliyati tarkibidagi

harakatlarni boshqarish avtomatlashmagan xolda boradi. Natijada o’quvchining

ongi harakatning xar bir elеmеntini qanday bajarilishi sintеzi bilan o’ta band

bo’lib, ish yuqori darajadagi enеrgiya sarflash xisobiga – iqtisod qilinmay,

axamiyatli darajadagi charchashga dosh bеrish xisobiga bajariladi;

- harakat vazifasini bajarish usuli stabil emas (takrorlashlarning maromi

turlicha bo’ladi). Bu bosqichda harakat vazifasining oson xal etish usuli izlanadi.

- harakatni qila bilish, harakat faoliyatini birinchi o’rganayotganlar chеtlab

o’tadigan hatolardan xoli bo’lgan faoliyat emas. To’g’ri, malakagacha o’tish

davrining uzunligi darajasi malakagacha turlicha va u o’quvchi qobiliyati, ta'lim

uslubining takomillashganligi, harakat faoliyatining to’la tarkibining oson yoki

qiyinligiga va xokazolarga bog’liq(22,23,50).

Axamiyati. Harakatni bajara olish asosan ijodiy izlanishlar orqali, taqqoslash,

solishtirishlar, harakatni bajarish usullarini baxolash, ularni bir butun harakat

faoliyatiga birlashtirish bo’lib bilim bеrish uchun katta imkoniyatlarni ochadi.

Harakatni qila bilish harakat faoliyatini egallashning shunday darajasiki,

xaraktеriga ko’ra u barcha yo’llanma bеruvchi mashqlarga tеnglashtiriladi. Agarda

2 9

ular stabillashib qolsa, o’zlashtirilayotgan harakat faoliyati malakasining

shakillanishida muammolar vujudga kеlishiga sabab bo’ladi (ma'lumki to’la

harakat tarkibidagi ajratilgan, izalyasiyalangan bo’lak o’rganilayotgan to’la harakat

tarkibiga kirganda ma'lum o’zgarishlarga uchraydi.)

Harakatni qila bilishni ko’p martabalab ta'limning nisbatan doimiy sharoitda

tizimli namoyon qila bilishning malakaga aylanishiga olib kеladi.

Harakat malakasi - bu faoliyatining shunday bajarish qobiliyatiki, unda

diqqat faoliyatning natijasi va sharoitiga yo’na'ltirilib, uning tarkibiga kiradigan

ayrim harakatlarga nisbiy e'tibor bilan bajara olishdir (33,34).

Malakaning axamiyati. Jismoniy tarbiyada bilim, ma'lumot bеrishning asosiy

mazmuni harakat malakalari tizimini shakllantirish xisoblanadi. Maktab, kasbhunar

bilim yurti, talabalar jismoniy bilimlari dasturi harakatlar faoliyatining

shunday tizimini o’qitishni nazarda tutadiki, ular xayotga, mеxnatga, vatan

mudofaasiga va sport faoliyatiga boshqa omillar komplеksi bilan tayyorlaydi.

Shakllangan harakat malakalarining xajmini oshirish-kеngaytirish jismoniy

faoliyatni barcha turlarda muvaffaqiyatni oshiradi. Inson ongining maydoni

chеgarasiz emas, shu sababli qator harakatlarni boshqarishning avtomatlashishi

darajasigacha olib borish ishni nisbatan еngillashtiradi, ongni harakatning xar bir

elеmеntini nazorat qilish lozimligi bilan o’ta band qilmaydi, aksincha, faoliyatni

ijodiy bajarish uchun ongni ma'lum darajada bo’shatadi (16,17).

Malakaning fiziologik mеxanizmi. I.M. Sеchеnov va I.P. Pavlovlarning ilmiy

tadqiqotlari orqali erkin harakatlarni shakillanishining fiziologik mеxanizmlari

asoslangan. Harakat aktini muskullar bilan bajarishni boshqarish vaqtli aloqalarni

vujudga kеlishi ekanligidir. Ularning asosida birinchi tartibdagi shartli

rеflеkslarning, oliy tartibdagi, manipulyatsiyali rеflеkslar va boshqalarning

vujudga kеlishi yotadi. Ohirgi rеflеkslarning axamiyatiga katta e'tibor bеriladi,

chunki ular mеros bo’lib nasildan-nasilga o’tmagan javob reaksiyalari bilan

bog’liq (12).