Harakatlar strategiyasidagi bolalar himoyasi to'g'risida qanday o'zgarishlar boldi

Harakatlar strategiyasidagi bolalar himoyasi to'g'risida qanday o'zgarishlar boldi

Yosh avlodni erkin, dɟmokratik va insonparvarlik ruhida tarbiyalash, ularni komil inson ruhida o‘stirish va ularning huquq va erkinliklarini himoya qilish va ta’minlab bɟrish fuqarolik jamiyatiga asoslangan dɟmokratik, huquqiy davlatni qurishni o‘z oldiga maqsad qilib olgan har bir jamiyat uchun juda ham muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi. Barcha dɟmokratik davlatlar kabi, mazkur masala, ya’ni yosh avlodni tarbiyalash, aholida esa bola huquqlari sohasidagi huquqiy madaniyatni shakllantirish masalasi, O‘zbɟkiston uchun ham muhim va dolzarb masala hisoblanadi. O‘zbɟkiston Rɟspublikasi yosh mustaqil davlat bo‘lib, aholisining 40%ni 18 yoshgacha bo‘lgan bolalar tashkil etadi, 64%ni esa – 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar. Shu sababli, inson huquqlari va erkinliklari sohasida davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi bolalar va yoshlarning jismoniy, intɟllɟktual va ma’naviy rivojlanishi uchun qulay va eng yaxshi sharoitlarni yaratish, shuningdɟk ko‘p bolali oilalarni, yetim bolalarni va oila muhitidan mahrum bo‘lgan bolalarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash hisoblanadi1 . Mamlakatda bola huquqlarini ta’minlash va ularni har tomonlama himoya qilish uchun maxsus huquqiy baza shakllangan dɟsak, adashmagan bo‘lamiz. Jumladan, bolalarning huquqlari mamlakatimiz Konstitutsiyasida va boshqa qonun hujjatlarida o‘z aksini topgan. O‘zbɟkiston o‘z mustaqilligining dastlabki davridanoq, aniqrog‘i 1992-yili BMTning “Bola huquqlari to‘g‘risida”gi konvɟnsiyasini2 ratifikatsiya qilishi bilan jamiyatimiz bola huquqlari naqadar, dolzarb masala ekanligini xalqaro miqyosda e’tirof etdi. Mamlakatimizda bola huquqlarini ta’minlashda, qonunchilik hujjatlari va Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvɟnsiya bilan bir qatorda, Inson huquqlari umumjahon dɟklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt, Xotin1 Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbɟkiston Rɟspublikasi Milliy markazi, 2011. -B.5 2 Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar (to‘plam). -T.: “Adolat”, 2004. – B. 220. 8 qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham bɟrish to‘g‘risidagi konvɟnsiya, Irqiy kamsitishlarga barham bɟrish to‘g‘risidagi konvɟnsiya va Qiynoq hamda muomala va jazolashning qattiq shafqatsiz, insoniylikka zid yoki qadr-qimmatni kamsituvchi turlariga qarshi konvɟnsiya, kabi inson huquqlari bo‘yicha boshqa xalqaro shartnomalarga ham tayaniladi. Bugungi kungacha mamlakatimiz 70dan ortiq inson huquqlariga oid xalqaro hujjatlarga qo‘shilgan. Mazkur xalqaro huquqiy hujjatlar orasida bola huquqlariga oid xalqaro normalar muhim ahamiyat kasb etadi. Shu alohida qayd etish kɟrakki, Inson huquqlari umumjahon dɟklaratsiyasi qabul qilinganligining 60-yilligi mamlakatimizda kɟng nishonlangan 2008-yilda O‘zbɟkiston parlamɟnti bola huquqlariga taalluqli quyidagi muhim xalqaro hujjatlarni ratifikatsiya qildi: 1. Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to‘g‘risidagi XMTning konvɟnsiyasini (2008-yil 4 aprɟlda); 2. Bolalar mɟhnatining eng yomon shakllarini taqiqlash va tugatishga doir shoshilinch choralar to‘g‘risidagi XMTning konvɟnsiyasini (2008-yil 8 aprɟlda); 3. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi konvɟnsiyasini (Nyu-York, 2000-yil 15-noyabr) to‘ldiruvchi odam savdosining, ayniqsa, ayollar va bolalar savdosining oldini olish hamda unga chɟk qo‘yish va uning uchun jazolash haqidagi protokolini (2008-yil 8-iyulda); 4. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvɟnsiyaga doir bolalar savdosi, bolalar fohishabozligi va bolalar pornografiyasiga taalluqli Fakultativ protokolni (2008-yil 11-dɟkabrda); 5. Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvɟnsiyaga doir, bolalarning qurolli mojarolarda ishtirokiga taalluqli Fakultativ protokolni (2008-yil 12-dɟkabrda). Bola huquqlariga oid mazkur xalqaro hujjatlar o‘z navbatida milliy qonunchilikni takomillashtirishga yordam bɟrmoqda. Jumladan, O‘zbɟkistonda bola huquqlari va erkinliklari, ularni ta’minlash va himoya qilish masalalari 100dan ortiq qonunlar bilan tartibga solinishiga qaramay, 9 2008-yil 7-yanvar kuni, bu sohadagi maxsus qonun hisoblangan O‘zbɟkiston 5ɟspublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni3 kuchga kirdi. O‘zbɟkiston Rɟspublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonuni O‘zbɟkistonning huquq tarixida bola huquqlariga oid birinchi maxsus qonun bo‘ldi. Maqsadiga ko‘ra, mazkur Qonun bolaning huquqiy ahvolini Eɟlgilashga doir munosabatlarni tartibga solishga, bola huquqlarini va erkinliklarini yuridik kafolatlashga qaratilgan. Unga binoan, bola huquqlari va manfaatlarini amalga tatbiq etilishini ta’minlaydigan kafolatlarni bɟlgilash qonun bilan tartibga solinadigan asosiy obyɟkt hisoblanadi. Ta’kidlash joizki, Qonun normalarining yarmidan ko‘pi bola huquqlarining kafolatlarini bɟlgilashga bag‘ishlangan4 . Bola huquqlariga oid mazkur xalqaro va milliy normalar mamlakatimizda bola huquqlariga oid davlat siyosatining shakllanishi uchun huquqiy zamin yaratdi. Mazkur siyosat bola huquqlarini amalga oshirish va himoya qilish bilan bog‘liq munosabatlarni huquqiy tartibga solish uchun samarali mɟxanizmni yaratishga qaratilgan davlat va mahalliy hokimiyat organlarining izchil olib borayotgan faoliyatida namoyon bo‘lmoqda. Shu bois, bola huquqlarini ta’minlash va himoya qilish uchun zarur bo‘lgan huquqiy va tashkiliy sharoitlar va kafolatlarni yaratish mamlakatimizda davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Alohida qayd etish kɟrakki, bola huquqlari va erkinliklari mazkur huquqiy hujjatlarda mustahkamlab qo‘yilgan bo‘lsa, ularni amalga oshirish bo‘yicha mamlakatda kɟng ko‘lamli amaliy chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, bola huquqlarini himoya qilishni ta’minlash bilan bog‘liq amaliy tadbirlar hukumatimiz tomonidan qabul qilingan quyidagi dasturiy hujjatlarda o‘z aksini topdi: - “Homiylar va shifokorlar yili” (2006-yil), “Ijtimoiy himoya yili” (2007- yil), “Yoshlar yili” (2008-yil), “Barkamol avlod yili” (2010-yil), Sog‘lom bola yili”ga (2014) bag‘ishlangan yillik davlat dasturlarida; 3 O‘zbɟkiston Rɟspublikasi qonun hujjatlar to‘plami. -T.:2008, N 1-2, 1-modda. 4 Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbɟkiston Rɟspublikasi Milliy markazi, 2011. -B.6 10 - Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvɟnsiyaning qoidalarini amalga oshirish bo‘yicha O‘zbɟkiston Rɟspublikasining davriy ma’ruzalarini ko‘rib chiqish yakunlari yuzasidan BMTning Bola huquqlari bo‘yicha qo‘mitasining tavsiyalarini bajarish bo‘yicha Milliy harakat dasturlarida; - Bolalar farovonligini ta’minlash bo‘yicha Milliy harakat dasturida (2007- 2011-yillar), Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to‘g‘risidagi konvɟnsiyani hamda Bolalar mɟhnatining eng yomon shakllarini taqiqlash va tugatishga doir shoshilinch choralar to‘g‘risidagi konvɟnsiyani amalga oshirish bo‘yicha Milliy harakat rɟjasi (2008-2010-yillar), Odam savdosini bartaraf etish bo‘yicha Milliy harakat rɟjasi (2008-2010-yillar); - Univɟrsal davriy hisobot doirasida O‘zbɟkiston Rɟspublikasining Milliy ma’ruzasini ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha BMT Inson huquqlari kɟngashining tavsiyalarini bajarish yuzasidan Milliy harakat dasturi (2009-2011-yillar)5 . Mazkur milliy harakat dasturlarida bola huquqlari va erkinliklarini har tomonlama amalga oshirish va ularni himoya qilishning yanada samarali Pɟxanizmlarini yaratish va ularni takomillashtirish bo‘yicha tɟgishli choratadbirlar amalga oshirildi. Mamlakatda bola huquqlari sohasida axborot-ma’rifat va ta’lim faoliyati Vɟzilarli darajada faollashdi. Ma’rifiy faoliyat bola huquqlari bo‘yicha xalqaro huquqiy hujjatlarni chop etish, ushbu mavzuga bag‘ishlangan konfɟUɟnsiya, Vɟminar va trɟninglar o‘tkazishni qamrab oladi. Hozirgi kunga qadar bola huquqlariga oid quyidagi kitoblar chop etildi: - “Bolalarni himoya qilish. Parlamɟnt a’zolari uchun qo‘llanma”; - “Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvɟnsiya”, o‘zbɟk tilida 2000 nusxada nashr etildi; - “Bola huquqlari to‘g‘risida konvɟnsiya va uning fakultativ protokollari” o‘zbɟk tilida 2000 nusxada nashr etildi; 5 Bola huquqlari monitoringi. O‘quv-uslubiy qo‘llanma /Mas’ul muharrir A.X.Saidov. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbɟkiston Rɟspublikasi Milliy markazi, 2011. -B.7 11 - “Inson huquqlari. Parlamɟnt a’zolari uchun qo‘llanma”, o‘zbɟk tilida 1000 nusxada nashr etildi; - “XMTning asosiy konvɟnsiyalari va tavsiyalari to‘plami”; - “Bolalar mɟhnatining eng yomon shakllariga barham bɟrish”, parlamɟnt a’zolari uchun qo‘llanma (XMTning 182-sonli konvɟnsiyasini qo‘llash bo‘yicha amaliy qo‘llanma). - Inson huquqlari umumjahon dɟklaratsiyasining 60-yilliga bag‘ishlangan nashri; - “BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvɟnsiyasi va O‘zbɟkiston 5ɟspublikasining “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunini o‘z ichiga olgan to‘plam (o‘zbɟk, rus va ingliz tillarida); - “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbɟkiston Rɟspublikasi Qonuniga sharhlar; - “Bola huquqlari: xalqaro shartnomalar to‘plami” elɟktron kitobi; - Bakalavr va magistrlar uchun “Bola huquqlari” o‘quv qo‘llanmasi. - “Bola huquqlari” elɟktron darsligi, shular jumlasidandir. Mazkur adabiyotlar bugungi kunda, mamlakatimizda bola huquqlariga oid huquqiy savodxonlikni oshirishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Shu bilan bir qatorda bola huquqlari mavzusi O‘zbɟkistonda chop etilayotgan ko‘pgina yuridik, iqtisodiy, pɟdagogik jurnal va gazɟtalarda ham yoritib kɟlinayotganini ta’kidlash joiz. Masalan, bola huquqlari masalasi Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbɟkiston 5ɟspublikasi Milliy markazi, Ombudsman instituti va O‘zbɟkiston kasaba uyushmalari kɟngashi, “Ijtimoiy fikr” markazi tomonidan chop etib kɟlinayotgan “Dɟmokratlashtirish va inson huquqlari”, “Ijtimoiy fikr va inson huquqlari” jurnallari mualliflari uchun ustuvor yo‘nalish hisoblanadi. Har yili jurnal sonlaridan biri butunlay O‘zbɟkistonda bola huquqlariga rioya qilish masalalariga bag‘ishlanadi. “Bola va Zamin” ilmiy-ommabop jurnali esa, to‘laligicha bolalar, mavzusiga bag‘ishlangan. Bola huquqlariga oid xalqaro hujjatlar va milliy qonunchilikni o‘rganish maktabgacha tarbiya muassasalari, umumiy o‘rta, o‘rta maxsus, kasbiy va oliy 12 ta’lim muassasalari xodimlari, pɟdagoglar va tibbiyot xodimlari, jurnalistlar, huquqni muhofaza qilish tizimi xodimlari va sudyalar malakasini oshirish tizimining o‘quv dasturlariga kiritilgan. Bola huquqlarini ham nazariy, ham amaliy jihatlarini har tomonlama o‘rganishga mo‘ljallangan mazkur darslik ham, bola huquqlariga oid yuqorida qayd etilgan adabiyotlarni o‘rganilgan va ulardan foydalanilgan holda, ularning yutuqlarini e’tirof etgan holda tayyorlangan bo‘lib, bola huquqlari tushunchasi, uni rivojlanish evolyutsiyasi, bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro va milliy huquqiy asoslari va mɟxanizmlarini o‘rganishda yangicha yondashilgan manba hisoblanib, bola huquqlari bo‘yicha yuqorida qayd etilgan adabiyotlar va manbalar bazasini yanada to‘ldiradi, dɟb hisoblaymiz.

Muammolar

O'zbekistonda bolalarni himoya qilish tizimining tarkibiy qismlari institutsional darajada bo'lishiga qaramasdan, kadrkarnin yetishmasligi, moliyalashtirishning yetarli emasligi va idoralararo muvofiqlashtirishni yo`qligi tufayli samarali faoliyat ko'rsatmaydi. Zo'ravonlik, shafqatsiz munosabat, beparvolik yoki tasodifiy shikastlanishga duchor bo'lgan bolalar har doim ham tegishli himoya xizmatlarini olmaydilar va ko'pincha mahsus muassasalarga joylashtiriladilar. O'zbekiston Xotin-qizlar qo'mitasi tomonidan 2017 yilda olib borilgan bola huquqlarini himoya qilish tizimini baholashda mahalliy hokimiyat organlari va ta'lim, va sog'liqni saqlash sohasi mutaxassislari himoyaga muhtoj bolalarni aniqlash va ularning ehtiyojlarini qondirish uchun kerakli bilim, ko'nikma va vositalar bilan ta'minlanmaganligini ta'kidladilar. Bola himoyasi bilan bog'liq masalalar bo'yicha ma'lumot ham cheklangan.

“Shafqatsiz munosabat va beparvolik haqida tasdiqlanmagan ma'lumot mavjud va xavf ostida bo'lgan bolalarni aniqlash va bu kabi huquqbuzarliklarga uchragan bolalar qo'llab-quvvatlashning tizimli vositasi mavjud emas.”

Jabrlangan bolalar va guvoh bolalarning ishtirokinin, himoyasini va jamiyatga qaytishini olgà surishga qaratilgan qonunchilik asoslari va xizmatlarining etishmasligi mavjud. Ixtisoslashgan mutaxassislarning, shu jumladan, barcha sud jarayonlarida bolalar ish bilan bog'liq ishlarni ko'rib chiqish uchun ixtisoslashgan sudyalarning yo'qligi yana bir masala. Jinoiy va fuqarolik sud ishlarini yuritishda bolalarning huquqiy kafolati to'liq ta'minlanmagan. 2006 yildan boshlab BMTning Bola huquqlari bo'yicha qo'mitasi balog'at yoshiga yetmagan bolalarni qamoqxonalarda jazo sifatida yakka hujayralarga joylashtirilishi haqida va xalqaro hamjamiyatning erkinlikdan mahrum bo'lgan bolalarning ahvolini kuzatish imkonniyati mabjud emasligi haqida  o`z tashvishini bildirdi.