Ha'r qanday xalıq tariyxı o'zleri jasap atırg'an jeri, sol jerdegi ma'deniyat tariyxına baylanıslı

---

Qaraqalpaqlar
Ha'r qanday xalıq tariyxı o'zleri jasap atırg'an jeri, sol jerdegi ma'deniyat tariyxına baylanıslı
izertleniwi kerek. Usı ko'z-qarastan qaraqalpaqlardın' ata-babası Tu'slik 
Rossiyada
jasag'an,
Orıs xalıqlarındag'ı "Чёрные клобуки" ("qara klobuklar") menen baylanıslı degen pikirler durıs
emes. Qaraqalpaq etnografiyası, 
Qaraqalpaqstan
arxeologiyalıq estelikleri, folklorı,
mifologiyaları ha'm eski jazba derekler qaraqalpaq xalqının' ata-babaları a'yyemgi jergilikli
qa'wimler bolıp esaplanadı. Qaraqalpaqlardın' xalıq bolıp qa'liplesiwinde Tu'slik 
Aralda
IX-XI
a'sirlerde qa'liplesken. Sonın' menen birge qaraqalpaqlardın' etnogenezi ha'm etnikalıq tariyxı
ju'da' uzaq da'wirden baslanadı. Bul xalıq bir neshe urıw ha'm qa'wimlerdin' birikpelerinen
qa'liplesken. Ol haqqında ko'plegen dereklerdi qaraqalpaq 
urıw
atamalarınan da ko'riwge
boladı. Son'lıqtan ha'r qanday basqa xalıqlarday-aq qaraqalpaq xalqın bul atamadan, bir urıw
bolmasa qa'wim birikpesinen kelip shıqqan degen pikirler qa'te. Biraq bunnan, qaraqalpaq
xalqının' kelip shıg'ıwındag'ı a'yyemgi dereklerdi izertlew kerek emes degen pikir kelip
shıqpawı kerek. Qaraqalpaq ata-babaları ha'm o'zleri a'yyemgi da'wirlerden berli Tu'slik 
Aral
jag'larında jasaydı. 
Aral
jag'aları ko'plegen xalıqlardın' ata-babalarının' gezlesken, qa'liplesken
da'rbenti. Bul jerde Oraylıq Aziya, 
Sibir
, 
Evraziya
, 
Kavkaz
, 
Orta Aziya
ha'm 
Qazaqstan
, aldın'g'ı
Tu'slik Aziya xalıqlarının' ata-babaları qa'liplesken, a'yyemgi urıwlar, qa'wimler jasag'an. Olar
bir tilde so'ylesip, bir antropologiyalıq tu'rde bolıp, o'z-ara jerleslik, xojalıq, ma'deniy birliklerin
payda etken. Son'g'ı da'wirlerde olar ha'r-qıylı tariyxıy sebepler menen bo'lsheklenip Ural
tawlarınan İndiyag'a shekemgi jerlerge ko'ship barıp, ol jerlerdegi jerglikli qa'wimler menen
aralasıp, jergilikli xalıqlardın' qa'liplesiwine qatnasqan. Demek bul jerlerdegi jasap atırg'an
xalıqlardın' hesh birin qanday da bir qa'wim birikpesinen emes, al ha'r tu'rli qa'wimler
birikpesinen qa'liplesken xalıqlar dep tusiniwi kerek. B.e.sh. VII a'sirde du'zilgen zoroastrizm
dininin' ta'liymatı u'yretiwshi kitap 
"Avesto" kitabı
 
A'miwda'rya
jag'alarında qa'liplesken. Demek
bul jerde İran ha'm Tu'rki tilles qa'wimler b.e.sh. birinshi mın'ınshı jılları jasag'an. Olar ha'zirgi
jergilikli xalıqlardın' ata-babalarının' qa'liplesiwinde qatnasqan. B. e. sh. V a'sirlerde jergilikli

---

İran tilindegi Saklar, Massagetler, Xorezmliler menen Baktriyalılar arasında tu'rkiy tilles
qa'wimlerde bolg'an. B. e. sh. birinshi mın'ınshı jıllardın' aqırlarında bul aralas qa'wimlerdin' bir
toparı alanlar, aslar, sarmatlar dep atalg'an. Bul birikpedegi xalıqlar A'miwda'ryanın' eki
jag'asında jasag'an. Arab jazba dereklerinde eftalitler, kidaritler (kerderler) dep ataydı arab
ilimpazı Yakut. 1219-jılı kerderler Xorezmde aralasıp jasaydı. Olar tu'rkler menen
shegaralasqan jerde qonıslasqan. Tili xorezmlide emes, tu'rki tilinde de emes dep ko'rsetedi.
Bunın' sebebi ol da'wirdegi jergilikli xalıqlar etnikalıq ha'm tili jag'ınan ele tolıq o'z-ara aralasıp
bir etnoslarg'a birige almag'an bolıwı mu'mkin. Son'lıqta olar aralas tilde so'ylesken. Kerderli-
kidaritler Qaraqalpaqstanda jasag'an qaraqalpaq, qazaq, o'zbekler arasında elede bar.
Sak-massagetler, augasiler alasiaklar menen a'yyemgi orta a'sirlerdegi tu'rki tilles urıw ha'm
qa'wimlerdin'
ja'miyetlik du'zimi, xojalıqlardın' tu'rleri neke ha'm semya, da'stu'rleri menen diniy
isenimleri haqqında derekler qaraqalpaqlar turmısında elede saqlang'an. Sako-massagetler,
alasiak, alanlar shıg'ıstan kelgen gunnılar b.e.sh. II - b. e. IV a'sirlerde, son' tu'rkler menen (VI-
VII a'sirlerde) aralasıwınan Aral jag'alarında kerderler, oguzlar, qıpshaqlar birikpesi payda
bolg'an. Solardın' xojalıq tu'rleri son'g'ı 
Aral
jag'alarındag'ı xalıqlarda da dawam etken. Sarmat -
alan qa'wimine tiyis Samat urıwı qaraqalpaqlardın' mu'yten urıwlarının' birikpesinde qarasiak
urıwı qaraqalpaqlardın' mang'ıt ha'm ashamaylı urıw birikpelerinde elege shekem o'mir
su'rmekte. Augasiler menen oguz qa'wimlerinen qalg'an arxeologiyalıq estelikler ha'zirgi
qaraqalpaqlardın' xojalıq tu'rleri, ma'deniyatları menen uqsas da'stu'rleri, qol o'nerindegi
uqsaslıqlar ayqın bayqaladı. Olar xojalıqtın' bir-neshe tu'rleri menen shug'ıllang'an: mal
sharwashılıg'ı, balıqshılıq, diyxanshılıq. Qaraqalpaqlar bunday xojalıq tu'rleri menen elede
shug'ıllanadı. Ol haqqında awız eki a'debiyatta: u'sh ay shabag'ım, u'sh ay qabag'ım, u'sh ay
sawınım, u'sh ay qawınım delinedi. Jıldın' to'rt ma'wsiminde belgili tag'amlar bolg'an.
X a'sir oguzler ma'mleketi 
Tashkent
, 
Jambıl
, U'stirt aralıg'ın qamtıg'an. Oguzlerdi yabı
basqarg'an, oraylıq qalası Yangitkent, Sırda'ryanın' to'mengi salasında. Jergilikli qa'wimler
tiykarında VIII-XI a'sirlerde qaraqalpaq xalqı qa'liplese baslag'an. XI a'sirlerde bularg'a
seljduklar Sırda'rya jag'asınan kelip qosılg'an. Al XI a'sirde bulardı qıpshaqlar bag'ındıradı,
olardın' tili en jaydı.
Maxmud Qashqariy
 XI a'sir oguzler qa'wimi tu'rklerdin' bir bo'legi, olar 22 urıwdan ibarat bolıp
ha'r birinin' tan'baları bar, "bassız bo'rik bolmas, tatsız turik bolmas" dep naqıldı keltirip, oguz
qa'wimlerinin' aralas urıwlar ekenligin ko'rsetedi. Oguz qa'wimlerinin' qaraqalpaqlardın'
etnikalıq tariyxına qatnasqanınan shejirelerinde de aytıladı.
XI-XIII a'sirlerdin' basında Xorezm patshalıq da'wirinde qaraqalpaqlar o'z aldına wa'layat
bolg'an. XIII a'sir basında mong'ollardın' jawlap alıw da'wirinde o'z watanı, 
Aral ten'izinin'
tu'sliginde, o'z aldına wa'layat bolg'an. XIII-XIV a'sirlerdin' aqırlarına shekem A'miwda'ryanın'
tiykarg'ı tarmag'ı Xojeli-Go'ne U'rgenish aralıg'ı menen Sarıqamıs, Uzboy arqalı Kaspiyge

---

aqqan. Sonın' menen birge 
A'miwda'ryanın'
bir tarmag'ı da'slep Maylıo'zey, Song, Kerder Aralg'a
quyg'an. XVI a'sirdin' aqırı, XVII a'sirdin' basında 
A'miwda'rya
 tu'slikten arqag'a o'z ag'ısın
o'zgertip ha'zirgi bag'darına tusedi. Sarıqamıs, Uzboy boylarındag'ı xalıqlar suwsızlıqtan
ko'ship ketedi. Solardın' belgili toparı 
A'miwda'ryanın'
to'mengi alabına, Xojeli, Qon'ırat, No'kis,
Kegeyli, Shımbay rayonlarına qonıslasadı. Usı da'wirlerde Sırda'rya boylarındag'ı xalıqlar
A'miwda'rya boylarına ko'ship keledi. Bul jag'day jergilikli xalıqlardın' milliy quramların
ko'beytedi.
1627-jılı bul xalıqlar biyg'a'rez 
Aral
biyligine birigedi. Bul birikpe 1811-jılı Xiywa xanlıg'ı
ta'repinen qulatıladı. Sonnan 1924-jılı g'ana qaraqalpaqlardın' milliy ma'mleketi qayta tiklenedi.
A'miwda'ryanın'
eki jag'alıg'ındag'ı Qaraqalpaqstan xalıqları bir ma'mleketke birigedi.
Qaraqalpaqlardag'ı erlerdin' kiyimleri: postın, bo'rik, beshpent, shekpen, shapan, hayal
qızlardın' kiyimleri‘ sa'wkele, kiyimshek, jegde ko'ylekleri Orta Aziya ha'm Qazaqstan, Volga,
Sibir, Kavkaz xalıqlarında da gezlesedi. Bul kiyimler jergilikli a'yyemgi ha'm orta a'sirlerdegi
qa'wimlerde, urıwlarda da bolg'an. Ma'selen, sa'wkele a'yyemgi b.e.sh. V a'sirlerde IV a'sirlerde
saklarda, massagetlerde, al bo'rik bas kiyim oguzlerde IX-XIII a'sirlerde bolg'an.
XIII a'sir basında mong'ollar topılısında jergilikli xalıqlardı qozg'alısqa, ko'ship qonıwg'a alıp
keldi. Etnikalıq quramına qıpshaq sahralarındag'ı tu'rki tilles xalıqlardın' ko'ship keliwine
tag'ıda bir basqısh payda etti.
XVI a'sirdin' basında Sheybani xan, Orta Aziyanı jawlap alıwına baylanıslı Sarıqamıs ha'm
Uzboy boylarındag'ı tu'rkmen, o'zbek, qazaq, qaraqalpaqlardın' ko'pshiligi ha'zirgi
Qaraqalpaqstan jerine ko'ship kelip qonıslasqan. Sheybani xan da'wirinde Qıpshaq sahrasınan
qan'lı, mang'ıt, qatag'an, kerder h.t.b. urıw ha'm qa'wim birikpeleri ko'ship keledi. Jergilikli
xalıqlardın' etnikalıq quramına a'dewir o'zgertedi. XVI a'sirdin' 
A'miwda'rya
o'z bag'darın U'stirt
tu'sliginen arqag'a o'zgertip, ha'zirgi ang'arı menen Aralg'a quyadı. Son'lıqtan Sarıqamıs, Uzboy
boylarındag'ı tu'rkmen, qaraqalpaq, o'zbek, qazaqlardın' ko'pshiligi ha'zirgi 
Qaraqalpaqstan
jerine kelip qonıslasadı. 1985-jılı Qon'ırat qalasına jaqın ornalasqan ashamaylı awılının' turg'ını
A'bdiraxman ulı To'legen 92 jasta Arallı o'zbek, etnograflarg'a bizin' ata-babalarımız bul jerge
10 ata bunnan burın (250 jıl) Ustirt tu'sligindegi, U'ysin, Qon'ırat, Eliken, Jiydeli Baysın
qalasınan ko'ship kelgen, sebebi ol jerden suwsızlıqtan el ko'shipti degen. Qaraqalpaq
qaharman da'stanı "Alpamısta"g'ı waqıya sol Jiydeli Baysınnan baslanadı. Alpamıs o'zbek
xalqının' perzenti bolıp ko'rinedi. Qon'ırat qalasının' tu'sliginde, Jin'ishke arnasının' boyında
jasag'an Qaniyaz ulı Qabıl ag'a, Arallı o'zbek 1904-jılı tuwılg'an, o'zinin' ata-babalarının' bul
jerge Ustirt tu'sligindegi Balkan tawınan bunnan (1991-jılı) 8 ata burın (200-jılı burın) ko'ship
kelgenin aytadı. Bul eki jası u'lkenlerdin' ma'limlemeleri XVI a'sirdin' aqırı, XVII a'sirdin'
baslarına tuwrı keledi. XIV-XVI a'sirlerde tu'rki ha'm mong'ol tilindegi Qıpshaq sahrasında Orta
Aziyada jasag'an biraz xalıqlar "o'zbek" dep atalg'an. Qaraqalpaq, qazaq, arallı o'zbekler

---

menen bashkirlerde elege shekem "Tu'men o'zbek tubi bir, tu'p atası Mayqı biy" degen na'siyat
so'zleri bar. Tu'men ataması orta a'sirlerde on mın' degendi an'latadı. Mayqı biydi ol xalıqlar
o'zlerinin' ata-babaları dep esaplaydı. Mayqı biy XIII a'sirde jasag'an. Tu'men ataması XVI
a'sirdegi ha'r tu'rli qa'wimler birikpesi 92 o'zbek urıw ha'm qa'wimlerinin' birikpesine jaqın
keledi. Olar Orta Aziya ha'm Qazaqstannın' ko'plegen jerlerinde XII-XVI a'sirlerde jasag'an tu'rki
xalıqları. Bular ha'r tu'rli jag'daylarg'a baylanıslı ko'ship, qonıp, aralasıp jasag'an. Mısalı, 1723-
jılı Abulxayırxannın' Sırda'rya boyındag'ı xalıqlarg'a topılıp, ol jerdegi xalıqlardın' ko'pshiligin
Orta Aziyag'a ko'ship ketiwge ma'jbu'rledi, son'lıqtan Sırda'ryalı qaraqalpaqlar, Arallı o'zbekler
XVIII a'sirde 
Araldın'
 tu'sligine ko'ship kelip qonıslasadı. Bul jag'day jergilikli qaraqalpaq
xalqının' etnikalıq quramın ko'beyitti. Sonın' menen birge qaraqalpaq etnosının' bo'lekleniwi,
ata-makanınan ko'shiwlerine ma'jbu'r qılg'an. Go'ne U'rgenish ha'kimi Niyaz benen
kelispewshilik bolıp Go'ne U'rgenishte jasap atırg'an qaraqalpaqlar 1670-jılları ko'shedi. Olar
da'slep Aqmeshit, onnan Turkistan qalasına, onnan Chimkent, Tashkent, Chinaz, Jizzaq keyin
Zarafshan jag'alarına (1770-1840 jj.) kelip qonıslasqan. Olardın' tilinde, da'stu'rlerinde azıraq
o'zgerisler bolg'anlıg'ı menen sanasında urıw ha'm o'z etnos atamasın saqlap subetnos
tu'rinde jasag'an. Diyxanshılıq, o'nermentshilik penen shug'ıllang'an.
Qaraqalpaqlardın' etnos bolıp qa'liplesken, Go'ne U'rgenish penen Aral ortalıg'ında jasag'anlıg'ı
Berdaq shayır o'zinin' shejiresinde, 
A'jiniyaz shayır
"Ellerim bardı" qosıg'ında ko'rsetedi.
Ma'selen, 
Berdaq babamız
o'zinin' shejiresinde
Mu'yten, Qon'ırat, Qıtay, Qıpshaq 
Keneges, Mang'ıt, Aqpıshaq 
Ba'ri atlı urıw qaraqalpaq 
U'rgenishti jaylag'an eken... 
Qaraqalpaq U'rgenishten qashtı 
Buxara ta'repke astı dep ko'rsetedi.
Sonday-aq, ol ko'shken qaraqalpaqlardın' o'z ata-ma'kanına qaytıp ko'ship kelgenligin
ko'rsetedi. Bul mısallardan etnos bir tutas jerde jasap, bir tilde so'ylep, etnikalıq birlikte bolıwı
sha'rt emesligi ko'rinedi. Olardın' bir etnonimde, o'z-ara birlik haqqında tu'sinikte belgili bir
ma'deniyatqa iye bolıp sha'rt ekenligi ko'rinedi. Etnogenez ha'm etnos o'zgermeliligi ko'rinedi.
Belgili bir da'wirde etnos ha'r tu'rli jag'daylarg'a baylanıslı etnos ha'm subetnosqa bo'linedi. Bul
etnostan bo'lingen subetnos burıng'ı atamasın saqlamawı, o'zgertpewi mu'mkin. Ol ekinshi bir
etnostı qa'liplestiriwde mu'mkin. Ba'rinende beter hesh bir etnos urıw bolmasa bir qa'wimnen
emes, bir neshe urıw qa'wimler birikpesinen qa'liplesetug'ınlıg'ı qaraqalpaqlardın' etnikalıq
tariyxınan da ko'rinedi Mısalı, qaraqalpaqlardag'ı urıw ha'm urıw birikpeleri, Qon'ırat, Qıpshaq,
Qanlı, Balg'alı, Qazayaqlı, Qanjıg'alı, U'ysin, Nayman, Qıyat, Mu'yten, Qatag'an, As etnonimler

---

 
Qareken Balasi
 [1 жыл бұрын соңғы рет өңдеді]
o'zbeklerde, tu'rkmenlerde, qazaqlar menen qırg'ızlarda, bashkirler menen Arqa Kavkazdag'ı
nog'aylarda bolg'an. Bular o'z a'tirapındag'ı urıwlar menen birigip belgili bir etnostı qurag'an.
"
https://kaa.wikipedia.org/w/index.php?
title=Qaraqalpaqlar&oldid=44320
" saytınan
alıng'an