|
Avaylamoq, asosan, «tashqi ta’sirdan, tashqi ta’sir natijasida biror narsa bo‘lishdan ehtiyot qilish» ma’nosida qo‘llanadi. Bu so‘zda ehtiyotlash darajasi ayamoq, ehtiyot qilmoq so‘zlaridagiga nisbatan kuchliroq.
Ayamoq «tashqi ta’sir natijasida biror narsa bo‘lishdan, shuningdek, yo‘qolish, sarflanish kabilardan ehtiyotlanish» ma’nosida ham qo‘llanadi. Ehtiyotlamoq, ehtiyot qilmoq so‘zlarining ma’no xususiyati ularning o‘zagi (ehtiyotdan) anglashilib turadi. Bular «tashqi ta’sir yoki biror sabab bilan biror narsa bo‘lishdan ehtiyot holda tutmoq» ma’nosida qo‘llanadi.
Ardoqlamoq oddiy so‘zlashuvda kamroq uchraydi. Bu so‘zda g‘amxo‘rlik, hurmat munosabati ham aks etadi.
E’zozlamoq, e’zoz etmoq kitobiy uslubga xos, unda g‘amxo‘rlik munosabati yana ham kuchliroq bo‘ladi.
Papalamoq so‘zlashuv nutqiga xos, suyish munosabati aks etadi.
-gina, -kina, -qina qo‘shimchalari egalik shakllaridan oldin kelsa kichraytirish, kichkina so’zi bilan erkin almasha oladi. Qizginam- o’rmondan qo’ziqorin termoqda.
-gina, -kina, -qina qo‘shimchalari egalik shakllaridan keyin kelganda, ta’kid yuklamasi ma’nolarni namoyon etadi va faqat so’zi bilan erkin almasha oladi. Qizimgina o’rmonda maymunjon terib kelmoqda.
gina, -kina, -qina, -xon, -jon, -boy, -bek, -toy, -oy, -poshsha, -bibi, -nisa, -bonu ular subyektiv baho shakllari sanaladi.
Fe’lning zamon shakllari benihoya rang-barang bo‘lib, ular nutqda ifodalangan harakat yoki holatning uch zamon (o‘tgan, hozirgi, kelasi)dan birida voqelanishini bildiradi. Ammo nutq tuzish-da shuni ham hisobga olish kerakki, nutq vaziyati, ifoda maqsadi, umuman, uslub taqozosiga muvofiq zamon shakllari almashinishi, muayyan bir zamonni ifodalovchi qo‘shimchalardagi o‘ziga xosliklarga ko‘ra ulardan biri tanlanishi mumkin.
Masalan, quyidagi misollarda -di qo‘shimchasi bilan yasalgan o‘tgan zamon shakli so‘zlashuv uslubi taqozosiga ko‘ra kelasi zamon ma’nosida qo‘llangan: Xo‘sh, anovi divanni nima qildik? (Erkin A’zam) Bu yerda bo ‘lgan bahslar shu eshikdan chiqmasin, ma ’qulmi, nima dedingiz? (Ahmad A’zam)
Hozirgi zamon shaklini yasovchi -yotir, -yap, -moqda qo‘shim- chalari ma’nodosh, ammo ular nutqiy uslublarga xoslanishi, uslubiy bo‘yog‘iga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Ulardan -yap ko‘proq so‘zlashuv uslubiga xos, -yotir va -moqda qo‘shimchalari esa poetik nutqda, badiiy uslubda ko‘proq qo‘llanib, tantanavorlik, ko‘tarinki- lik bo‘yog‘ini namoyon qiladi. Kelasi zamon shaklini yasovchi -ajak qo‘shimchasi ham ana shunday tantanavorlik, ko‘tarinkilikni ifodalaydi.
Ilmiy uslubda hozirgi-kelasi zamon shakli (-a, -y qo‘shimchasi) ning qo‘llanishida ham uslubiy o‘ziga xoslik mavjud. Bu shakl aniq zamonni emas, balki, umuman, zamonni, odatiylikni bildirish uchun ham qo‘llanadi. Masalan, predmetning belgisini bildiruvchi so‘zlar sifat deyiladi; kesim gapning markazi hisoblanadi; ega bosh kelishikdagi so ‘z bilan ifodalanadi kabi ifodalarda buni ko‘rish mum kin. So‘zlashuv va boshqa uslublarda ham bunday holat odam gapiradi, qush uchadi, pichoq kesadi singari qo‘llanishlarda kuzatiladi.
AZOB, aziyat, jabr, jafo, ozor, zahmat, alam, iztirob, uqubat, sitam. Ruhiy yoki jismoniy qiynoq.
Azob keng tushunchaga ega, u «ruhiy va jismoniy qiynoq» ma’nosida ham, «o‘zga tomonidan bo‘ladigan, shuningdek, biror narsadan bo‘ladigan qiynoq» ma’nosida ham qo‘llanaveradi.
Aziyat, asosan, yozma nutqda va o‘qimishli, katta yoshdagi kishilar nutqida qo‘llanadi.
Jabr so‘zida belgi darajasi azob so‘zidagiga nisbatan kuchli va bu so‘z, asosan, «inson tomonidan bo‘ladigan azob» ma’nosida qo‘llanadi.
Jafo mustaqil so‘z holida juda kam qo‘llanadi. Ko‘pincha jabr so‘zi bilan juft so‘z holida (jabr-jafo) yoki qilmoq fe’li bilan birga qo‘llanadi.
Ozor so‘zida belgi darajasi azob, jabr so‘zlariga nisbatan kuchsizroq. Bu so‘z ham mustaqil holda juda kam qo‘llanadi.
Zahmat mehnat bilan bog‘liq azobni bildiradi.
Alam bu ma’noda kam qo‘llanadi.
Iztirob, asosan, «ruhiy azob» ma’nosida qo‘llanadi va unda belgi darajasi azob so‘zidagiga nisbatan kuchliroq. Oddiy so‘zlashuvda deyarli qo‘llanmaydi.
Uqubat, sitam so‘zlari yakka holda juda kam ishlatiladi.
Uqubat so‘zi, ko‘pincha, azob so‘zi bilan, sitam so‘zi jabr so‘zi bilan juft so‘z holida qo‘llanadi.
Fe’lning shaxs-son qo'shimchalari harakatning bajaruvchi shaxsini va bu shaxslarning miqdorini ko‘rsatadi. Ammo bu qo'shimchalarning qo‘llanishida bir qator uslubiy holatlar mavjud, bu holatlarda muayyan uslubiy ma’nolar, ma’no nozikliklari yuzaga keladi.
Xususan, so‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslublarda birinchi shaxsning ko‘plik shakli shu shaxsning birligini ifodalash uchun qo‘llanadi, bunda kamtarlik yoki manmanlik, kinoya-kesatiq kabi uslubiy ma’nolarni ifodalaydi. Masalan: Mana keldik, — dedi u ichki bir hayajon bilan. (Tohir Malik) Jahongir «Hozir ko ‘ramiz» deb, boshqaruv stoliga qaytdi. (Tohir Malik) Bu maqolni biz ham bilamiz, — dedi Shoto‘ra. (Sh. Xolmirzayev)
Ikkinchi shaxsning birligi va ko‘pligini ifodalovchi -san va -siz qo‘shimchalarining qo‘llanishidagi uslubiy holat shundan iboratki, -siz hurmat ifodalashga, ya’ni «sizlash»ga ham ixtisoslashgan, -san esa «senlash»ga ixtisoslashgan. Masalan: Mansur aka, mana, siz ham, harqalay, uncha-muncha narsani ko‘rgansiz (Sh. Xolmirzayev) Otingni qamchila, bo‘lmasa, quruq qolasan! (Said Ahmad)
Nutqda hurmatni va hurmatsizlikni yanada kuchliroq ifodalash zaruriyati tug‘ilganda, -siz va -san qo‘shimchalariga -lar ko‘plik qo‘shimchasi ham qo‘shiladi. Masalan: Voy, bo‘ylaringizga tasadduq. Xush kelibsizlar. (Said Ahmad) Nima, hammang mum tishlaganmisanlar, nega javob bermaysanlar? (O‘. Umarbekov)
Shuningdek, buyruq-istak maylidagi -ing qo‘shimchasi ham hurmat ma’nosini ifodalaydi, ayni paytda ko‘pchilikni «sizlash» ma’nosida -inglar, ko‘pchilikni «senlash» ma’nosida esa -laring qo‘shimchasi ishlatiladi. Masalan: Sizlar ketaveringlar, orqalaring- dan yetib boraman! (Abdulla Qahhor) Bu bolaga yetti yot begona edilaring-ku! Amaldor bo‘lgandan keyin g‘imirlab qoldilaringmi? Qani, jo‘nalaring! (Said Ahmad)
AYYOR, mug‘ombir, hiylagar, quv, ustomon, makkor, dog‘uli, mo‘ltoni, qilvir(i), shayton, tulki, tullak, qirriq, xirpa, maston. Aldab, chalg‘itib, har qanday ishni o‘z foydasiga hal qiladigan makr-hiylaga usta.
Do'stlaringiz bilan baham: |
