Hamkorlik pedagogikasining konseptual g’oyalari

Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratizatsiyalashda ukuv-tarbiyaviy jaraenning asosiy natijasini aniklovchi muxim OMIL shaxsga bulgan munosabat sanaladi. Pedagogning shaxsga bulgan insonparvarlashtirilgan unosabati bolalarni sevishi, ularning takdiri uchun kaygurishi, bolalarga ishonchning yukoriligi, uzaro xamkorlikning vujudga kelishi, mulokot madaniyatining yukori darajada bulishi, ta’lim oluvchilarni tugridan-tugri majburlashdan voz kechish va aksincha ijobiy ragbatlantirishning ustunligi tufayli kuzlangan maksadga erishish, bolalar faoliyatida uchraydigan kamchiliklarga chidamli bulish, ularni bartaraf etishning eng samarali yullarini kullashda namoyon bulsa, ta’lim jarayonining demokratizatsiyalash esa ukituvchi va ukuvchilar xukuklarini tenglashtirish, ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarga tanlash xukukining berilishi, uz fikri, nuktai nazarini erkin bayon etish bu borada xato kilish xukukining mavjudligi, bolalar xukuklari Konventsiyasiga amal kilinishini takozo etadi. Ukuvchilar va ukituvchilar munosabatining uziga xos jixati ukuvchilar mustakilligi va ukuv faoliyatini takiklash emas, balki yunaltirish, ukuv faoliyatini boshkarish emas, balki xamkorlikda tashkil etish, ta’lim olishda majburlash emas, balki ukuvchilarni ishontirish, biror bir faoliyatni amalga oshirish buyruk. orkali emas, balki shu faoliyatni samarali tashkil etish, shaxsning extiyoji, kizikishi, imkoniyatlarini chegaralash emas, balki erkin tanlash xukukini berish sanaladi. Yangi munosabatlarning asosiy moxiyati, an’anaviy ta’limda kuzda tutilgan natijalarni bermayotgan majburan ukitishdan voz kechish va urniga: - uzaro ishonchga asoslangan talabchanlik; - ta’lim jarayonini samarali tashkil etish orkali ukuvchilar urtasida kizikiщ uygotish va ongli intizomni vujudga keltirish; - ukuvchilarning bilim olish jarayonini muvaffakiyatlarga yullovchi xoxishning paydo bulishi; - mustakillik va mustakil faoliyatnya tashkil etilishi; - tegishli talablarni jamoa orkali kullashni amalga oshirish muxim sanaladi, Yangi munosabatlarning vujudga kelishi shaxsga tavofutlab yondoshishni talab etadi. Ta’lim jarayonini tashkil etishda: - urta saviyali ukuvchiga nisbatan muljal olishdan voz kechish: - shaxsning eng yaxshi sifatlarini aniklash va uni rivojlantirish; - shaxe psixologo-pedagogik diagnostikasini kullash kizikishi, extiyoji, kobiliyati, yunalishi, sifatlari, akliy jarayonining xususiyatlarini aniklash; - ukuv-tarbiyaviy jarayonlarda shaxsning uziga xos xususiyatlarini xisobga olish; - shaxe rivolsh dinamikasini-tasavvur k^ilish; - shaxs rivojlanishining dasturini loyixalash va tegishli uzgartirishlar kiritish zarur. Ushbu pedagogik texnologiya ukituvchi va ukuvchilar munosabatini tashkil etishning asosi sanalsa, ukuvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish boshka texnologiyani kullashni talab etadi. Shu sababli xar bir mashgulotda bitta texnologiyadan emas, balki ukuvchilar bilim olishining xar bir boskichining uziga xos xususiyatlaridan kelib chikib, xar bir boskichda tegishli texnologiyadan foydalaniladi. Shunday kilib, bitta mashgulotda bir nechta pedagogik texnologiya uygunlashtiriladi. Ukuvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va samaradorligini oshirishga karatilgan pedagogik texnologiyalar ukuvchilarda ijtimoiy normalarga xos ongli intizomning vujudga kelishi, motivatsiyaning yukori darajada bulishi, bilim, kunikma va malakalarni ongli uzlashtirishga bulgan extiyojning ortib borishi, kuzlagan natijaning kafolatlanganligi va samaradorlikning yukori bulishi bilan xarakterlanadi. Ushbu texnologiyalar jumlasiga didaktik-uyin, muammoli ta’lim, modulli ta’lim, xamkorlikda ukitish, kommunikativ ta’lim, ukuv materiallarining (jadval va belgili) modellari texnologiyalari kiradi. . «Vakolatli ta’lim» texnologiyasi. Bu texnologiya 1995 yilda AKShda „Ayollar etakchiligi" deb nomlangan treninglardan ishlangan bu`lib, xalqaro ta’lim texnologiyasi sifatida 1997 yildan boshlab Ukrainada shakllanib, su`ngra Ozarbayjon, Gruziya, Қozoғiston, Қirgiziston, Litva, Moldova, Tojikston, Ўzbekistonga tarqalgan. 2002 yilda Afғoniston, Indoneziyada treninglar u`tkazilgan. Boshqa mamlakatlarda bu texnologiyani shakllantirish jarayonlari amalga oshirilmoqda. Bu ta’lim texnologiyasini ҳozirda mutaxassislar shunday tariflaydilar: „Vakolatli ta’lim — tenderlik adolati va zavonliksiz munosabatlar asosidagi u`quv jarayoni bu`lib, bevosita tajriba orqali ta’lim olish yu`li bilan guruxlarning u`z-u`zini tashkil qilish ku`nikmalarini ҳosil qilish mumkin. Vakolatlash pedagogikasi ta’lim dasturlarining boshqa turlari bilan ta’limga nisbatan umumiy yondashuvlarga ega. Uzaro faoliyatda ular bir-birini boyitadi va kuchaytiradi. Vakolatlash ta’limini quyidagicha joriy qilish mumkin: — rasmiy u`quv reja (ayrim u`quv fani, intefatsiyalash bilgan yondashuvlar yoki mavzular sifatida); — rasmiylashtirilmagan u`quv reja (maktab tomonidan tashkil qilingan va rasmiy reja bilan boғlangan sinfdan yoki maktabdan tashqari ish); — norasmiy u`quv reja (kutilmagan mashғulotlar tashkil qilish yoki aloҳida reja orqali joriy qilish). Mashғulotlar maxsus tayyorgarlik ku`rgan trenerlar tomonidan treninglar shaklida u`tkaziladi. Bunda trener deb ma’lum yu`nalishda ta’lim olish, mashklar bajarish bu`yicha trening mashғulotlarini olib borish (raҳbarlik qilish) uchun maxsus tayyorgarlikka ega mutaxassisni aytiladi. Trening deb esa ma’lum yu`nalishda ta’lim olish, mashklar bajarish bu`yicha trenerlar tomonidan (raҳbarligida) u`tkaziladigan mashkulotlarga aytiladi. Pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish uchun u`ziga xos vositalar zarur bu`ladi. h`ar bir pedagogik texnologiyada qu`llaniladigan vositalar umuman u`xshash bu`lib, ularning turlari ku`p. Ularni shartli ravishda quyidagi turlarga ajratish mumkin: verbal, noverbal, vizual, audio, tabiiy, u`quv anjomlari ҳamda maktab jiҳozlari. Verbal vositalarning asosini axborot tashkil qiladi. Bular su`zlar bilan ifodalanadigan axborotlar bu`lib, ularvd su`z orqali ifodalab berish uchun u`qituvchi uni u`zlashtirgan) bu`lishi, ya’ni shu axborot ҳaqidagi bilimga ega bu`lishi lozim.. Boshqacha aytganda, pedagogik texnologiyalarning verbal vositalarini u`qituvchining bilimlari darajasidagi axborotlara tashkil qiladi. Shu sababli ҳozirda ta’lim jarayonida faqat u`quvchi va u`qituvchining ishtirok etishi etarli bu`lmay qoldi. Zamonaviy ta’limni amalga oshirishning yana bir zarur sharti u`quv fanlari bu`yicha axborot manbalari, shu jumladan,( yangi axborot texnologiyalarining tez va qulay foydalanish imkonini beruvchi turlaridan ҳar bir u`quvchi va u`qituvchi erkin foydalana oladigan sharoit yaratishdan iborat. Ya’ni ҳozirda sifatli ta’lim berish uchun an’anaviy ikkita tomon — u`quvchi-u`qituvchiga zarur axborotlarni etkazib turuvchi xizmatdan iborat uchinchi tomon faoliyatini tashkil qilish zarur. Bu yu`nalish axborot texnologiyalarini ta’lim-tarbiya ja rayoniga joriy qilish yu`nalishi deb nomlanadi.Shu axborot larni u`quvchilar tushuna oladigan mantiqiy shakllard ifodalash u`quvchi bilan u`qituvchining verbal muloqotin) tashkil qiladi. Buni quyidagi sxema shaklida ifodalash mumkin: Axborot U ҳaqidagi bilim Mantiq Su`z, nutq Dunyoqarash Mafkura Bu sxemadan ta’lim jarayonida ҳar bir axborotni u`qituvchi u`zlashtirgan darajada, uning mantiqiy tafakkuriga, nutqiy qobiliyatlariga, dunyoqarashi va mafkurasiga muvofiq ravishda bayon qilinishi ku`rinib turibdi. Verbal muloqot shakllari ҳar xil bu`lib, ularning asosiylari nutq su`zlash, ma’ruza, suҳbatlashish, savol su`rash, savolga javob berish, baҳs, munozara, muzokara, xabar berish, kengash, maslaҳat, nasiҳat, tanbeҳ, tabrik, salomlashish, xayrlashish kabilarni u`z ichiga oladi. Ushbu verbal muloqot shakllarida qu`llaniladigan nutq intonatsiyalari su`zlovchining fikrlaridagi uning maqsadiga muvofiq bu`lgan ma’no-mazmunlarni chuqurlashtirish, yaqqollashtirish imkonini beradi. Ўqituvchi u`quvchi uchun ma’lum bu`lgan tushunchalarga asoslangan ҳolda yangi axborotlarni tanishtirib, tushuntirib boradi. Bu jarayonda u`quvchilar diqqatni jamlash, tinglash, eshitish, anglash, tushunish, idrok qilish, mantiqiy fikrlash (taҳlil qilish, qiyoslash, umumlashtirish), xotirada saqlash, qayta eslash faoliyatlari bilan band bu`ladilar. Bunda u`quvchi-ning qiziqishi, ҳavasi, eҳtiyoji, manfaatdorligi, qobiliyat, iste’dod, iqtidori uning muvaffaqiyati asosi bu`ladi. Yuqoridagi fiqrimizning dalili sifatida verbal muloqot shakllaridan ayrimlari ҳaqida tu`xtalib u`tamiz. Ma’ruzalarni faol usulda u`tkazish. H`ar qanday yuqori saviyada u`tkazilgan ma’ruza, garchand u faktlarga boy bu`lsa ҳam, agar uzoq vaqt davom etsa, u`quvchining eshitish qobiliyati susayadi va charchaydi. Bu ҳolat u`quvchini loqayd eshituvchiga aylantiradi.

Bu ukitishni individuallashtirish mualliflik texnologiyasi negizida umumiy tamoyillar mavju: • individuallashtirish uqitish jarayoni strategiyasidir; • indivnduallashtirish individuallikni shakllantirishning zaruriy omili; • barcha urganiladigan fanlarda individuallashtirilgan ukitishdan foydalanishning mumkinligi; • individual ishlarni uquv faoliyatining boshqa shakllari bilan integratsiyalash, • individual sur’atda, uslubda urganish. Individuallashtirish texnologiyasining umumiy xususiyatlariga quyidalar kiradi; Ўzlashtira olmaslikka olib keluvchn omillarni qayd qilish, • fikrlash jarayonida bilim, malaka, kunikmalarni egalash individual kamchiliklarni tuzata olish usullari, • oila tarbiyasidagi motivatsiyaning bulinmasligi, irodaning sustligi kamchiliklarini kqayd qilish va enga olish, • qobiliyatli va iste’dodli uquvchilarga nisbatan uquv jarayonini optimallashtirish (ijodiy faoliyat, sinf va sinfdan tashqari ishlarni ҳisobga olish); • uqitish jarayonini tanlash erkinligini berish; • umumiy ukuv malakalari va kuniumalarini shakllantirish; • ukivchilarning uz-uziga mos baҳo bera olishini shakllantirish. Ўkitishning texnik vositalaridan, shuningdek,EXM dan foydalanish Uqitishni individuallashtirish texnologiyasiga quyidagilar kiradi Batov tizimi AKSh da ishlab chiqilgan bu tizimda uquv jarayoni ikki qismga builinadi: Birinchi qism butunicha sinf ishi Ikkinchi qism individual mashgulotlar Bunday mashғulotlar unga zaruriyat sezgan uquvchilar bilan yo umum tomonidan qabul qilingan me’yorlardan orqada qolmaslik yoki nisbatan rivojlangan qobiliyatlari bilan ajralib turganlar bilan bir qatorda bulishini ta’minlash maqsadida utkaziladi. Yuqori qobiliyatli kategoriya ukuvchilar bilan ukituvchi, nisbatan kamroq va qoloq uqituvchilar bilan uqituvchi yordamchisi shuғullanadi. Tramp rejasi - bu texnologiya AKShda juda mashҳur Bu ukitish shakllarining shunday tizimiki, unda katta auditoriyadagi mashgulotlar kichik guruҳlardagi individual mashғulotlar bilan qushib olib boriladi. Zamonaviy texnik vositalar yordamida 100-150 kishidan iborat katta guruҳlarda yuksak malakali ukituvchilar professorlar lektsiya uqiydilar 10- 15 kishidan iborat kichik guruҳlar esa lsktsiya materiallarini muҳokama qiladilar, baҳs yuritadilar. Individual ishlar esa maktab kabinetlarida, laboratoriyalarida utkaziladi Lsktsiya mashғulotlariga 40%, kichik guruxlardagi mashғulot 20%, kabinet va laboratoriyalardagi individual ishlarga 40% ajratiladi Odatdagi sinf tushunchasi yuk, kichik guruxlar xam doimiy emas. 4.5.6. Programmalashtirilgan uqitish texnologiyasi Programmalashgirilgan uqitish XX asrniig 50-yil boshlarida paido buldi. U amerikalik psixolog B Skinner nomi bilan boғlik. U materiallarining uzlashtirilishini boshkarishning samaradorligini oshirishda axborotlarni kismma-qism uzatishning muntazam programmasi asosiga kurish va uni nazorat qilishni tavsiya etdi. N.Krauder tarmoklangan programmani ishlab chiqish, unda nazorat natijalariga kura ta’lim oluvchilarga mustaqil ishlar uchun turli xildagi materiallar tavsiya etiladi. G.K.Selevko profammalashtirshgan uqitishga quyidagi ta’rifni beradi, ya’ni programmalashtirilgan uqitish deganda uqitish uskunalari (EҲM, programmalashtirilgan darslik, kinotrenajer va b.) yordamida programmalashtirilgan uquv maternalining uzlashtirilishini boshqarishni tushunadi. Programmalashtirilgan uquv materiali muayyan mantiqiy izchillikda bsriladigan nisbatan katta bulmagan ukuv axborotlari («kadrlar», «fayllar», «odimlar») seriyasidan iborat buladi. V.P.Bespalьko bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish namunasidagi pedagogik tsxnologiya tasnifini tavsiya etdi. Ўqituvchi va ta’lim oluvchi (boshqariluvchi) munosabatlarini quyidagicha belgilaydi: • berk- (uquvchilarning nazorat kilinmaydigai va faoliyati); • davriy (nazorat, uz-uzini nazorat qilish, uzaro nazorat); • tarmoq - (frontal) yoki yunalganlik (individuallik); • qul (oғzaki) eki avtomatlar (uquv vositalari) orqali, V.P.Bespalьko texnologiyasi turlari: 1. klassik lektsiya metodida ukitish (boshkaruv-berk, tarmok. qulda); 2. audiovizual texnik vositalarda ukitish (berk, tarkok.. avtomatlashtirilgan); 3. «Konsulьtant (maslaҳatchilar)» tizimi (berk, yunaltirilgan, kulda); 4. uquv adibiyotlari yordamida uqitish (bsrk, yunaltirilgan. avtomatlashtirilgan) - mustaqil ish; 5. «Kichi gruxlar» tizimi (8ulda) - 1uru\lardagi ЎK.ITIShNIN! tabaqalash giriltn usuli; 6. ьompmoter ukntishlari (davrim, tarkoq, avtomztlashtnrshpap}: 7. «Rspegitor» tiznmi (davriy, yuialtirnlgan, kulda) - ipdnppdual 8. «Programmalash girilgan ukigish» (davriy, yunaltirilgan, avtomat-lashtirshn~an). ular uchun oldindyan progrimmalar tuzib kuyilami. Prorammalashtirilgan uqitishning beshta asosiy tamoyshsh farkla-nadi: 1. Boshkarish qurilmalarinish muaymn bosqichliligi (ierarxiya) ta-moynli. Pu irogrammalashtirilgap uqitish texnologiyasining ierarxiya tu-zilmasida avvalambor nedagog turadi, fanda dastlabki umumiy muljap yara-tish; uqitishning murakkab nostandart vaziyatlarida iidividuap srdam va korrektsiya urmn oladi. 2. Kayga adoka tamoyili. U ukuv faoliyatining ҳar bir 1adbiri buyicha ukuv jaraenini boshqarishning davriy tashkil etish tnzimini galab klladi. Bunda avvalo tuғri aloqa urnatiladi - zaruriy \arakat obrazi tuғrisidagi axborot boshqaruvchi ob’ekshai boshqariluvchiga uzatiladi. Kayta aloka, V.P. Bespalьko ta’kidlashicha, pedagog uchungina emas, balki ta’lim «shuvchiga \am zarur; birinchisiga korrektsiya uchui, ikkinchisiga esa uquv mate-rialini tushunnsh uchun. Ichkn va tashqi qayta aloqa ҳam mavjud. Ichki qayta aloqa ta’lim oluvchilarning uz natijalarini va uzining akliy faoliyati xarakterini mustaqil korrektsiya k,ilish uchun xizmat klladn. Tashi^i kayta aloqa ta’lim oluvchi^a bevosita ukuv jarayonini boshqa-ruvchi qurilmalar vositasida yoki pedashg tomonidan ta’sir etishda amalga oshiriladi. 3. Ўquv materialini yoritish va uzatishda amalga oshiriladigan odim-chovchi tsxnologik jaraen tamoyili. Odimlovchi o’quv tadbiri - bu texnologik usul bulib, unda ukuv materiali progralshada axborot bulaklari va uquv va-zifacharn (bilim va malakalarni samarali uzlashgirishni ta’minlaila xiz-mat qiladigan va ta’lim oluvchining bilimiarpi uzdashtirishning muayyan mazariyasini aks epirgan)niig kengligi buyicha aloҳnda, mustaqil, leki!: uzaro boғlangan va optimal bulgan qismlardam iboratdir. Tugridan-tuғri va qayta alok,a uchun zarur bulgan axborotlar tuplami bilish ҳarakatlarini va koidalarining ta’limiy programma odimini ҳosil qilali. Bu odim tarkibiga uch uzaro aloqador kadr (zveno) kushiladi: axbo-ro1, qayga aloqa tadbiri va nazorat. Odimloichn uquv tadbirpari izchillip! Profammalashtirilgan o’qitish texnologiyasi asosini tashkil etuvchi ta’li-miy programmani hosil qiladi.