Hamidulla Dadaboyev



Download 1,46 Mb.
Pdf ko'rish
bet59/66
Sana08.07.2022
Hajmi1,46 Mb.
#756293
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   66
Bog'liq
hamidulla dadaboyev. o\'zbek terminologiyasi

metallist, militarist, motorist, 
nigilist, sotsialist, oportunist, kommunist 
va h.k.). Biroq aksariyat hollarda 
terminlar yasashda qatnashgan suffikslar o‘zbek tilining aynan bir xil, 
o‘xshash affikslari bilan almashtiriladi.
So‘z yasovchi suffikslari –
chi
affiksi bilan almashtirilgan 
terminlar
a)
- ist:
tank-chi
(tankist), 
traktor-chi
(taktorist), 
shtanga –chi
(shtangist), 
parashyut-chi
(parashyutist), 
roman-chi
(romanist), 
torpeda-chi
(torpedist), 
radiometr-chi
(radiometrist), 
monarxiya-chi
(monarxist), 
futbol-
chi
(futbolist),
 signalchi 
(signalist) va h. k.; 
b) - 
nik:
transport-chi
(transportnik), 
montaj-chi
(montajnik), 
neft-chi
(neftyanik), 
desant-chi
(desantnik) va h. k.;
v) - 
shik:
armatura–chi
(armaturshik), 
tunnel-chi
(tunnelshik), 
tramvay-chi
(tramvayshik), 
falsovka–chi
(falsovshik; 
falsovshitsa), 
postanovka-chi
(postanovshik), 
signal-chi
(signalshik) va h. k.; 
g) - 
chik

proxod-chi
(proxodchik), 
raketa-chi
(raketchik), 
razvedka-chi 
(razvedchik), 
prokat-chi
(prokatchik), 
parketchi
(parketchik) 
va h. k.;
d) - 
ovshik// -lshik:
kran-chi
(kranovshik), 
seyalka-chi
(seyalshik), 
nivelirovka-chi
(nivelirovshik), 
shtamp-lovchi, shtampovka-chi
(shtampovshik) va h.k.; 
y) – 
yor:
lift-chi
(liftyor), 
bashnya-chi
(bashnyor), 
eksport-chi
(eksportyor), 
import-chi
(importyor
), boks-chi
(boksyor) va h. k.;


– 
tor:
aviasiya-chi
(aviator), 
eksperiment-chi
(eksperimentator), 
ekspropriasiya-chi
(ekspropriator), 
evakuasiya-chi
(evakuator), 
dekorasiya-chi 
(dekorator) va h.k.; 
i)
- sk (iy
): 
gvardiya-chi
(gvardeyskiy; gvardeyets), 
polisiya-chi


101
(politseyskiy) va h. k.; 
k) - 
smen:
rekord-chi
(rekordsmen), 
sport-chi
(sportsmen), 
polisiya-chi
(polismen), 
yaxta-chi
(yaxtsmen) va h. k. 
l)
- ant:
diversiya-chi
(diversant) va h. k. 
Shunday qilib, shaxs oti, muayyan kasb-hunar egasi nomi hamda 
shaxsning holati, ahvoli, vaziyatini ifodalovchi ruscha suffikslarni o‘zbekcha 
(turkiy
) –chi
affiksi bilan almashtirish natijasida quyidagi jihatlar 
voqelanadi: a) ruscha-baylalmilal so‘zning asosi o‘zgarmagan holda yangi 
termin yasaladi ( 
respublika-chi
– respublikanets, 
dozimetr-chi
– dozimetrist, 
medalchi-
medalist); b) o‘zlashma asos shakli to‘la tiklangandan so‘ng yangi 
termin yuzaga keladi( 
seleksiya - chi
– seleksioner, 
seyalka - chi
– seyalshik) 
va h.k. 
O‘zbek tiliga o‘zlashgan fe’ldan yasalgan ot – terminlar. 
Ma’lumki, rus tilida fe’ldan yasalgan ismlar 
– ni(ye), -k(a), -atsi(ya),-
izatsi(ya), -fikatsiya
singari suffikslar ko‘magida hosil qilinadi. Mazkur 
suffiksli terminlar o‘zbek tili terminologiyasi sistemasiga o‘zlari ifodalovchi 
realiyalar va tushunchalar bilan birgalikda tayyor til birliklari sifatida kirib 
keladi. Masalan: 
amortizatsiya, nevrotizatsiya, neyrulyatsiya, anneksiya, 
assimilyatsiya, artikulyatsiya, alliteratsiya, aeronavigatsiya, korporatsiya, 
kriminalistika, kriminologiya, leksikologiya, intonatsiya, dissimilyatsiya
va 
h.k. 
Shu bilan bir qatorda, fe’ldan yasalgan ot – terminlar o‘zlashtirish 
jarayonida o‘zbek tili ta’siriga uchraydi va fe’ldan ot yasovchi suffikslar 
hech bir qiyinchiliksiz o‘zbekcha –
lash,- lashtirish
kabi faol affikslar bilan 
almashtiriladi. Ba’zi bir ashyoviy materiallarga murojaat qilamiz: 
a)
- ni (ye):
akkredit-lash
(akkreditovaniye), kod-lash 
(kodirovaniye), 
asfalt-lash
(asfaltirovaniye) 
va 
h.k. 
Tormojeniye, 
kooperirovaniye, izolirovaniye
singari o‘zlashma terminlarning asosi o‘zbek 
tilida mustaqil ma’no ifodalamaydi. Bunday vaziyatlarda o‘zbek tilida 
o‘zlashmaning asosi qayta tiklanadi va unga o‘zbekcha affiks qo‘shiladi. 
Masalan, 
tormoz-lash
(tormojeniye), 
abstrakt-lash
(abstragirovaniye), 
model-lashtirish
(modelirovaniye) va h.k.; 
b) 
– atsi(ya), -izatsiya, -fikatsiya, -k(a):
sian-lash
(sianizatsiya), 
ion-lash
(ionizatsiya), 
mexanika-lash
(mexanizatsiya)
, gaz-lashtirish
(gazifikatsiya), 
germet-lash
(germetizatsiya), 
kondens-lash
(kondensatsiya), 
tabul-lash
(tabulyatsiya), vals-lash (valsovka), 
frezer-lash
(frezerovka), 
legal-lashtirish
(legalizatsiya), 
pasport-lashtirish
(pasportizatsiya), verbal-
lashish (verbalizatsiya), 
konseptual-lashish
(konseptualizatsiya) va h.k.
Ba’zan 
modernizatsiya, elektrofikatsiya
singari o‘zlashmalarga 
–lash, 
-lashtirish
qo‘shimchalari qo‘shilishi natijasida 
modernizatsiyalash, 
modernizatsiyalashtirish, 
elektrofikatsiyalash, 
elektrofikatsiyalashtirish
singari terminlar ham paydo bo‘ladi. 
O‘zbek tiliga o‘zlashgan ruscha-baynalmilal terminlar. Ruscha 
so‘z + ruscha so‘z yoki 
baynalmilal so‘z + ruscha so‘z
strukturali qo‘shma 
terminlar o‘zlashish jarayonida o‘zbek tili qonuniyatlariga bo‘ysunadi. 


102
Ruscha-baynalmilal qo‘shma terminlarning o‘zbek tilida 
o‘zlashishi tubandagi usullar bilan amalga oshadi: 
1. Ruscha-baynalmilal terminlarning rus tiliga xos ikkinchi 
komponenti o‘zbek tilidagi mos so‘z bilan emas, balki so‘z yasovchi affiks 
bilan almashtiriladi. Oqibatda, ruscha-baynalmilal qo‘shma termin o‘zbek 
tilida yasama terminga aylanadi: 
- soz:
mashina-soz
(mashinostroitel), 
vagon-soz
(vagonostroitel), 
samolyot-soz 
(samolyotostroitel), 
raketa-soz
(raketostroitel), 
shahar-soz 
(gradostroitel
) va h. k.;
-sozlik:mashina-sozlik
(mashinostroyeniye), 
shahar-sozlik
(gradostroitelstvo) 
vagon-sozlik
(vagonostroyeniye), 
pribor-sozlik
(priborostroyeniye), 
raketa-sozlik
(raketostroyeniye) va h. k.; 
-shunos: 

Download 1,46 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   66




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish