|
metallist, militarist, motorist,
nigilist, sotsialist, oportunist, kommunist
va h.k.). Biroq aksariyat hollarda
terminlar yasashda qatnashgan suffikslar o‘zbek tilining aynan bir xil,
o‘xshash affikslari bilan almashtiriladi.
So‘z yasovchi suffikslari –
chi
affiksi bilan almashtirilgan
terminlar
a)
- ist:
tank-chi
(tankist),
traktor-chi
(taktorist),
shtanga –chi
(shtangist),
parashyut-chi
(parashyutist),
roman-chi
(romanist),
torpeda-chi
(torpedist),
radiometr-chi
(radiometrist),
monarxiya-chi
(monarxist),
futbol-
chi
(futbolist),
signalchi
(signalist) va h. k.;
b) -
nik:
transport-chi
(transportnik),
montaj-chi
(montajnik),
neft-chi
(neftyanik),
desant-chi
(desantnik) va h. k.;
v) -
shik:
armatura–chi
(armaturshik),
tunnel-chi
(tunnelshik),
tramvay-chi
(tramvayshik),
falsovka–chi
(falsovshik;
falsovshitsa),
postanovka-chi
(postanovshik),
signal-chi
(signalshik) va h. k.;
g) -
chik
:
proxod-chi
(proxodchik),
raketa-chi
(raketchik),
razvedka-chi
(razvedchik),
prokat-chi
(prokatchik),
parketchi
(parketchik)
va h. k.;
d) -
ovshik// -lshik:
kran-chi
(kranovshik),
seyalka-chi
(seyalshik),
nivelirovka-chi
(nivelirovshik),
shtamp-lovchi, shtampovka-chi
(shtampovshik) va h.k.;
y) –
yor:
lift-chi
(liftyor),
bashnya-chi
(bashnyor),
eksport-chi
(eksportyor),
import-chi
(importyor
), boks-chi
(boksyor) va h. k.;
j
)
–
tor:
aviasiya-chi
(aviator),
eksperiment-chi
(eksperimentator),
ekspropriasiya-chi
(ekspropriator),
evakuasiya-chi
(evakuator),
dekorasiya-chi
(dekorator) va h.k.;
i)
- sk (iy
):
gvardiya-chi
(gvardeyskiy; gvardeyets),
polisiya-chi
101
(politseyskiy) va h. k.;
k) -
smen:
rekord-chi
(rekordsmen),
sport-chi
(sportsmen),
polisiya-chi
(polismen),
yaxta-chi
(yaxtsmen) va h. k.
l)
- ant:
diversiya-chi
(diversant) va h. k.
Shunday qilib, shaxs oti, muayyan kasb-hunar egasi nomi hamda
shaxsning holati, ahvoli, vaziyatini ifodalovchi ruscha suffikslarni o‘zbekcha
(turkiy
) –chi
affiksi bilan almashtirish natijasida quyidagi jihatlar
voqelanadi: a) ruscha-baylalmilal so‘zning asosi o‘zgarmagan holda yangi
termin yasaladi (
respublika-chi
– respublikanets,
dozimetr-chi
– dozimetrist,
medalchi-
medalist); b) o‘zlashma asos shakli to‘la tiklangandan so‘ng yangi
termin yuzaga keladi(
seleksiya - chi
– seleksioner,
seyalka - chi
– seyalshik)
va h.k.
O‘zbek tiliga o‘zlashgan fe’ldan yasalgan ot – terminlar.
Ma’lumki, rus tilida fe’ldan yasalgan ismlar
– ni(ye), -k(a), -atsi(ya),-
izatsi(ya), -fikatsiya
singari suffikslar ko‘magida hosil qilinadi. Mazkur
suffiksli terminlar o‘zbek tili terminologiyasi sistemasiga o‘zlari ifodalovchi
realiyalar va tushunchalar bilan birgalikda tayyor til birliklari sifatida kirib
keladi. Masalan:
amortizatsiya, nevrotizatsiya, neyrulyatsiya, anneksiya,
assimilyatsiya, artikulyatsiya, alliteratsiya, aeronavigatsiya, korporatsiya,
kriminalistika, kriminologiya, leksikologiya, intonatsiya, dissimilyatsiya
va
h.k.
Shu bilan bir qatorda, fe’ldan yasalgan ot – terminlar o‘zlashtirish
jarayonida o‘zbek tili ta’siriga uchraydi va fe’ldan ot yasovchi suffikslar
hech bir qiyinchiliksiz o‘zbekcha –
lash,- lashtirish
kabi faol affikslar bilan
almashtiriladi. Ba’zi bir ashyoviy materiallarga murojaat qilamiz:
a)
- ni (ye):
akkredit-lash
(akkreditovaniye), kod-lash
(kodirovaniye),
asfalt-lash
(asfaltirovaniye)
va
h.k.
Tormojeniye,
kooperirovaniye, izolirovaniye
singari o‘zlashma terminlarning asosi o‘zbek
tilida mustaqil ma’no ifodalamaydi. Bunday vaziyatlarda o‘zbek tilida
o‘zlashmaning asosi qayta tiklanadi va unga o‘zbekcha affiks qo‘shiladi.
Masalan,
tormoz-lash
(tormojeniye),
abstrakt-lash
(abstragirovaniye),
model-lashtirish
(modelirovaniye) va h.k.;
b)
– atsi(ya), -izatsiya, -fikatsiya, -k(a):
sian-lash
(sianizatsiya),
ion-lash
(ionizatsiya),
mexanika-lash
(mexanizatsiya)
, gaz-lashtirish
(gazifikatsiya),
germet-lash
(germetizatsiya),
kondens-lash
(kondensatsiya),
tabul-lash
(tabulyatsiya), vals-lash (valsovka),
frezer-lash
(frezerovka),
legal-lashtirish
(legalizatsiya),
pasport-lashtirish
(pasportizatsiya), verbal-
lashish (verbalizatsiya),
konseptual-lashish
(konseptualizatsiya) va h.k.
Ba’zan
modernizatsiya, elektrofikatsiya
singari o‘zlashmalarga
–lash,
-lashtirish
qo‘shimchalari qo‘shilishi natijasida
modernizatsiyalash,
modernizatsiyalashtirish,
elektrofikatsiyalash,
elektrofikatsiyalashtirish
singari terminlar ham paydo bo‘ladi.
O‘zbek tiliga o‘zlashgan ruscha-baynalmilal terminlar. Ruscha
so‘z + ruscha so‘z yoki
baynalmilal so‘z + ruscha so‘z
strukturali qo‘shma
terminlar o‘zlashish jarayonida o‘zbek tili qonuniyatlariga bo‘ysunadi.
102
Ruscha-baynalmilal qo‘shma terminlarning o‘zbek tilida
o‘zlashishi tubandagi usullar bilan amalga oshadi:
1. Ruscha-baynalmilal terminlarning rus tiliga xos ikkinchi
komponenti o‘zbek tilidagi mos so‘z bilan emas, balki so‘z yasovchi affiks
bilan almashtiriladi. Oqibatda, ruscha-baynalmilal qo‘shma termin o‘zbek
tilida yasama terminga aylanadi:
- soz:
mashina-soz
(mashinostroitel),
vagon-soz
(vagonostroitel),
samolyot-soz
(samolyotostroitel),
raketa-soz
(raketostroitel),
shahar-soz
(gradostroitel
) va h. k.;
-sozlik:mashina-sozlik
(mashinostroyeniye),
shahar-sozlik
(gradostroitelstvo)
vagon-sozlik
(vagonostroyeniye),
pribor-sozlik
(priborostroyeniye),
raketa-sozlik
(raketostroyeniye) va h. k.;
-shunos:
Do'stlaringiz bilan baham: |
