Hamidulla Dadaboyev

Partonimiya tilda xolo-meronimik, ya’ni butun-bo‘lak munosabatini 
reallashtiruvchi hodisa sanalib, u tilning leksik-semantik sathi, ayniqsa, 
terminologik sistemasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Chunonchi, 
armiya 
xolonimi 
korpus, diviziya, brigada, polk, batalyon, rota, vzvod, bo‘lim;
anatomiyaga oid 
gavda
butunnomi bosh, ko‘z, quloq, og‘iz, bo‘yin, yelga, 
ko‘krak, bel, chanoq, but, qo‘l, bilak, barmoq, oyoq, tizza,panja;
ekologiyaga xos 
tog‘
xolonimi dara, cho‘qqi, yonbag‘ir, tepalik, o‘r, qir, jar, 
zovur; 
botanikaga doir 
daraxt 
butunnom 
o‘zak-tana, shox-butoq, novda, 
barg-yaproq, gul-chechak, tomir-ildiz, po‘stloq
kabi meronimlarni o‘zida 
birlashtiradi. 
Leksik-semantik sathda keng ifodasini topgan graduonimik 
munosabatlar terminlar sistemasida ham tez-tez voqelanadi. Xususan, ushbu 
munosabat yer sathining gorizontal ko‘rinishini anglatuvchi 
qir-adir-tepa-
tog‘; dasht-cho‘l-biyobon-sahro 
terminlari 
orasidagi 
darajalanishda 
namoyon bo‘lgan. Ayni 
munosabatni mehnat staji- maxsus mehnat staji-
uzluksiz mehnat staji-umumiy mehnat staji
kabi yuridik, 
zonani 
qurolsizlantirish-chegarani 
qurolsizlantirish-hududni 
qurolsizlantirish-
mamlakatni 
qurolsizlantirish-mintaqani 
qurolsizlantirish-qit’ani 
qurolsizlantirish
singari harbiy terminlar darajalanishida ham kuzatamiz. 
Tilshunoslik terminlari sistemasida sodir bo‘luvchi graduonimiya 
so‘z-so‘z birikmasi-sodda gap-uyushiq kesimli gap-uyushgan gap-qo‘shma 
gap- matn
munosabatida yaqqol aks etadi. 
Botanikada 
daraxt
terminining graduonimik munosabati 
urug‘-nihol-
ko‘chat-daraxt t
arzida voqelanadi. 
O‘zbek terminologiyasi tilning leksik qatlami singari ochiq sistema 
hisoblanib, unda yuqorida kuzatilgan paradigmalar qatori sinonimik va 
antonimik munosabatlar ham voqelanadi. 
Sinonimlar boshqa tillardagi kabi o‘zbek termiologiyasi sistemasida 
ham faol qo‘llanuvchi leksik birliklar sanaladi. O‘zbek terminologiyasining 

---

86
barcha shakllanish va rivojlanish bosqichlarida mavjud bo‘lgan termin-
sinonimlarning salmoqli ulushini mutlaq sinonimlar tashkil qiladi
: bilga-
bilguchi 
“olim”, s
atg‘uchi-sart
“savdogar, tojir
”, elchi-rasul
“elchi”, 
elchi-
rasul-payg‘ambar
“payg‘ambar”, 
qarg‘a-quzg‘un
“qarg‘a”, 
chayon-aqrab
“Chayon burji”, 
yulduz ilmi-nujum ilmi-ilmi nujum
“astronomiya, 
astrologiya”, 
to‘p-zambarak, to‘pchi-artilleriyachi, attashe-vakil, shinak-
tuynuk, qo‘poruvchi-diversiyachi, tilshunoslik-lingvistika, graduonimiya-
darajalanish, mablag‘-budjet, hisobchi-buxgalter, sotqin-xoin
va h.k. 
Stilistik termin-sinonimlar mumtoz asarlar, ayniqsa, nazmda bitilgan 
obidalar so‘z boyligida bot-bot ko‘zga tashlanadi: 
Tir-Munshiy
“Merkuriy”, 
Mirrix-Turki falak
“Mars
”, aloqachi-chopar, g‘o‘l-qalb
“qo‘shin markazi”, 
janggoh-ma’rakagoh
“jang maydoni”, 
urush-ma’raka
“jang”. Hozirgi 
o‘zbek terminologiyasi ham stilistik sinonimlardan xoli emas: 
gepatit-sariq
, 
moychechak-romashka
, 
qiynash-azoblash-iskanjaga
olish va h.k. Ilmiy-
texnikaviy terminlar tarkibida stilistik terminlar uchramaydi. 
Turli terminologik sistemalarda qo‘llanuvchi