Hamdamov Ulug‘bek Abduvahobovich jahon adabiyoti

Xusrav Dehlaviy. Xusrav Dehlaviy (1253-1325, Dehli) turkiylarning lochin urug‘idan bo‘lgan hindistonlik forsiyzabon shoir va mutafakkir. Otasi Siyfiddin Mahmud asli Kesh (Shahrisabz) a'yonlaridan bo‘lib, Chingizxon bosqini arafasida Hindistonga borib, Shamsiddin Eltutmish saroyiga xizmatga kiradi. (Eslang, Rumiyning otasi Bahovuddin Valad ham Chingizxon bosqini arafasida shunday qilgandi). Otasidan 8 yoshida yetim qolgan Dehlaviy bobosi va onasi qo‘lida tarbiya ko‘radi. O‘z davrining yetuk donishmandlaridan ta'lim olgan Dehlaviy fors, arab, hind tillarida go‘zal she'rlar yoza boshlaydi. Hayoti davomida 9 hukmdor saroyida mas'ul lavozimlarda ishlaydi. Chishtiya tariqatining baland martabalariga yetishadi.

Lirik merosini umr fasllariga moslab (Eslang, Navoiy ham “Hazoyin ul-maoniy”ga shunday tartib bergan. Demak, Dehlaviydan olgan) “Tuhfat us- sig‘ar” (“Yoshlik tuhfasi”), “Vasat ul-hayot” (Umr o‘rtasi), “Durrat ul-kamol” (“Kamolot ibtidosi”), “Baqiyai naqiya” (“Saralarning sarasi”), “Nihoyat ul -kamol” (“Kamolot nihoyasi”) nomi bilan jami besh doston tuzib, Sharq adabiyotida devonchilik tuzish an'analarini boyitdi.

Dehlaviy Nizomiy “Xamsa”siga javob yozib, xamsanavislik an'anasini boshlab bergan. Uning 1299-1302-yillarda yozilib, Alouddin Xiljiyga bag‘ishlangan “Xamsa”si quydagi dostonlardan iborat: “Matla' ul-anvor” (“Nurlarning chiqish joyi”), “Shirin va Xusrav”, “Majnun va Layli”, “Oynai Iskandariy”, “Xasht behisht” (“Sakkiz jannat”).

Bundan tashqari tarixiy mavzularda ham beshta doston yozgan. (Demak, Dehlaviy devonlarini ham, tarixiy asarlarini ham beshtaga yetkazib qo‘ygan ekan. Bu bilan ijodida o‘ziga xos uyg‘unlik yaratmoqchi bo‘lgan, shekilli). Adabiyotshunoslikning nazariy masalalarigashlangan “Xusrav mo‘jizasi”, tarix ilmiga oid “Tarixi Dehli”, musiqa ilmiga oid “Risolai musiqiy” asarlari bor.