Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

Xalqaro tizimlarning tuzilishi va tiplari 
XMni tizimli o‘rganishning turli xil yondashuvlari xalqaro tizim-
larning  ko‘p  shakldagi  tipologiyalari  bilan  belgilanadi. 
Hududiy-
geografik  xarakteristikasiga  ko‘ra,
  masalan, 
umumsayyoraviy 
xalqaro tizim
, uning 
regional tizim osti komponentlari
 ajratiladiki, 
o‘z navbatida, uning elementlari sifatida 
submintaqaviy kichik tiz-
imlar
 chiqadi. 
Shunday  qilib,  F.Brayar  va  M.R.Jalilining  hisoblashishicha, 
SSSR  va  AQSH  o‘rtasidagi  global  qarama-qarshilik  boshlanishi  bi-
lan,  shubhasiz,  siyosiy  voqelikda  sayyoraviy  xalqaro  tizim  mavjud 
edi,  dunyoning  siyosiy  xaritasida  mustaqil  xalqaro  aktorlar  sifatida 
postkolonial  davlatlarning  paydo  bo‘lishi  natijasida  yangi  ahamiyatli 

---

 
 
65 
chegaralar  paydo  bo‘ldi.  Natijada  90-yillargacha  bo‘lgan  sayyoraviy 
xalqaro tizim ikki bosh konflikt chiziqlari yoki 
“o‘q”
lari borligi bilan 
xarakterlanadi. Bu chiziqlar, bir tomondan, G‘arb va Sharqni (mafku-
raviy,  siyosiy,  harbiy-strategik  kurash),  boshqa  tomondan,  Janub  va 
Shimolni  (iqtisodiy  qoloq  va  rivojlangan  mamlakatlarga)  ajratadi. 
Ammo, sayyoraviy xalqaro tizimning yaxlitliliga qaramasdan, o‘zining 
avtonomiyasiga  ega  bir  qator  xalqaro  o‘zaro  munosabatlar  uning  tar-
kibiga  kirmagan. 
Mintaqaviy  kichik  tizimlarning
  “asosida  umumiy 
geografik  tegishlilik  bo‘lgan  spetsefik  o‘zaro  ta’sirlar  yig‘indisi”ning 
natijasi shunday. F.Brayar va M.R.Jalili Yevropa, Panamerika, Afrika, 
Osiyo  (Janubiy  Osiyo,  J.SH.O,  Yaqin  Sharq)  kichik  tizimlari,  qariyb 
va qisman G‘arbiy Yevropa submintaqaviy kichik tizimlaridagi shun-
day o‘zaro ta’sir xususiyatlariga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni aniqlash 
va ta’riflashga harakat qilishgan. 
“Zamonaviy  xalqaro  munosabatlar  rivojlanishi  jarayoni, 
strukturasi  va  tizimi”  kitobi  mualliflari  davlatlar  o‘zaro  munosaba-
tlarining mintaqaviy (guruh va ikki tomonlama) jihatlarini davlatlara-
ro  tizimning  strukturaviy  darajasi  sifatida  ko‘rib  chiqishadi.  Ushbu 
yondashuv  nisbatan  mantiqiydir,  chunki  XMning  umumiy  tizimida 
shunday  turdagi  tizimlar  o‘rnini  belgilaganda,  davlatlararo  tizim  sa-
figa  uni  qo‘shmaydi.  Lekin,  har  qanday  holatda  mintaqaviy  yon-
dashuvning  asosiy  kamchiligi  shundaki,  unda  u  yoki  bu  mintaqani 
o‘rganish obyekti sifatida belgilovchi aniq mezonlar yetarli emas. Bu 
vaziyat  unda  ro‘y  berayotgan  xalqaro  siyosiy  jarayonlarni  umumiy 
tushunishda salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Funksional nuqtai nazaridan
 XMning quyidagi ko‘rinishlari bor: