Halqaro munosabatlarning metod ologik aspektlari

M.A.Xrustalev bo‘yicha xalqaro munosabatlarni tizimli 
modellashtirish 
M.A.Xrustalevning  “XMni  tizimli  modellashtirish”  asari  miso-
lida  kompleks  modellashtirish  metodi  ko‘rinishini  ko‘rib  chiqamiz. 
Olim tomonidan yaratilgan nazariy model metodologik (ongning fal-
safiy nazariyasi), umummilliy (tizimning umummilliy nazariyasi) va 
qisman ilmiy (XM nazariyasi) yondashuvlar sinteziga tayanadi. 
Nazariy  modelni  yaratish  3  bosqichda  amalga  oshiriladi.  1-
bosqichda “baholash”, “operatsional” ikki blokda birlashgan “model-
dan  avvalgi  vazifalar”  ifodalanadi.  Muallif  shu  munosabat  bilan 

---

 
 
154 
“vaziyat”lar  va  “jarayonlar”  kabi  tushunchalarni  tahlil  qiladi.  Ular 
asosida  matritsa  yaratiladi.  Matrisa  axborot  ta’minoti  darajasini 
hisobga  olgan,  tadqiqotchiga  obyektni  tanlashga  imkon  beruvchi 
o‘ziga xos “xotira”dan iboratdir. 
Operatsional blokda, bosh vazifa “umumiy-maxsus-yagona” uch-
ligi  xarakteridagi  (tipdagi)  modellarni  (konseptual,  nazariy  va  aniq) 
va ularning shakllarini (verbal yoki mazmunli, formal, kvantlashgan) 
ajratishdan iborat. Ajratilgan modellar uning asosiy pallalari (shakl), 
bosqichlari  (xarakter)lari  va  ularning  munosabatlarini  aks  ettiruvchi 
modellashtirishning  nazariy  modelini  ifoda  etuvchi  matrisa  shaklida 
namayon bo‘ladi. 
2-bosqichda,  so‘z  tadqiqotning  umumiy  vazifasi  yechimining 
dastlabki nuqtasi sifatida  mazmuniy  konseptual modelni  barpo etish 
haqida  ketmoqda.  Matritsa  ko‘rinishida  tasvirlangan  ikki  tushun-
chalar guruhi asosida “tahliliy” (mohiyat – hodisa, mazmun - shakl, 
son - sifat ) va “sintetik” (materiya, harakat, makon, vaqt) tadqiqot-
ning umumiy doirasini belgilab beruvchi “universal bilish tuzilmasi - 
konfigurator” yaratiladi. Keyin, yuqorida ko‘rsatilgan har qanday ti-
zim tadqiqotining mantiqiy darajalarini ajratish asosida qayd qilingan 
tushunchalar  reduksiyaga  duchor  qilinadi,  natijada  tahliliy  (mohi-
yatli,  mazmunli,  strukturali,  xulqiy)  va  sintetik  (substratli,  dinamik, 
makonli  va  vaqtli)  obyektlar  xarakteristikalari  ajratiladi.  Shunday 
qilib,  “tizimli  mo‘ljallangan  matrik  konfigurator”  tuzilmasiga  ta-
yanib,  XM  tizimi  evolyutsiyasining  spetsifik  hususiyatlari  va  ba’zi 
tendensiyalari aniqlanadi. 
3-bosqichda,  XM  tarkibi  va  ichki  tuzilishning  batafsil  tahlili 
o‘tkaziladi, ya’ni uning modellari yaratiladi. Bu yerda XM tizimining 
tarkibi  va  tizilishi  (elementlar,  kichik  tizimlar,  aloqalar,  jarayonlar), 
shuningdek,  XM  tizimining  dasturlari  (manfaatlar,  zaxiralar,  maq-
sadlar,  harakatlar  tarzi,  manfaatlar  munosabati,  kuchlar  munosabati, 
munosabatlar) ajratiladi. Manfaatlar, zaxiralar, maqsadlar, harakatlar 
tarzi tizimosti “dasturlar” elementlarini tashkil etadi. Tizimni yuzaga 
keltirmaydigan elementlar sifatida xarakterlanuvchi zaxiralarni mual-
lif vosita zaxiralari (ashyoviy-energetik va axborot) va sharoit zaxira-
lari  (makon  va  vaqt)ga  ajratadi.  “XM  tizimi  dasturi”  tizim  osti  va 
dasturi  elementlari”ga  nisbatan  hosila  hisoblanadi.  Uning  “tizimni 
shakllantiruvchi  unsuri”,  “kuchlar  nisbati”  tushunchasi  hisoblanadi. 

---

 
 
155 
Ko‘rib  o‘tilgan  dasturning  uchinchi  hosila  elementi  muallif  tomo-
nidan  tizimning  o‘zi  va  muhit  haqidagi  baholovchi  tasavvuri  deb 
qabul  qilinadigan  “munosabat”  hisoblanadi.  M.A.Xrustalev  ana 
shunday  qurilgan  nazariy  modelga  tayanib,  jahon  taraqqiyotining 
zamonaviy bosqichi uchun xarakterli real jarayonlarni tahlil qiladi.