Hazm qilish sistemasi - og’iz teshigi tanasining oldingi uchida, birinchi tana bo’g’imining
ostida joylashgan. Og’iz – kattagina choziq muskulli qisqa halqumga tutashgan. Halqum
devoridagi bezlar (so’lak bezlari) hazm qilishga yordam beradi. Halqum uzunroq qizilo’ngach
bilan tutashgan bo’lib, uning ostki qismiga uch juft ohak bezlari (organik kislotalarni
neytrallashga xizmat qiladi) ning yo’li ochilgan. Qizilo’ngachning kengaygan keyingi qismi
jig’ildon deb ataladi. Jig’ildon esa muskulli kichikroq oshqozonga ochiladi. Oshqozondan
tananing orqa tomoniga qarab ichak ketadi. Chuvalchanglar chiriyotgan o’simlik qoldiqlari bilan
oziqlanadi. Ular chirindilarni tuproq bilan birga qo’shib ichagidan o’tkazadi. Oziq ichakda hazm
shirasi ta’sirida o’zlashtiriladi. Ichak devorida juda ko’p bir hujayrali bezlar joylashgan bo’lib,
bular oziqni hazm qiladigan shira ishlab chiqaradi, (barg, chirindi va b.lar) qizilo’ngach
devorining qisqarishi bilan jig’ildondan oshqozonga o’tib maydalanadi, so’ng ichakka o’tadi va
bu yerda hazm bo’ladi. Oziq tarkibidagi moddalar qonga so’riladi. Oziqning hazm bo’lmagan
qismi tuproq bilan birga anal teshigi orqali tashqariga chiqariladi.
Qon aylanish sistemasi - dastlab halqali chuvalchanglarda kuzatilgan. Yomg’ir
chuvalchangining qon aylanish sistemasi bir biri bilan tutashib turadigan qon tomirlaridan iborat.
Chuvalchang tanasida ikkita yirik qon tomir, biri – orqa qorin tomiri, ichak ostida joylashgan. Bu
ikkala yirik qon tomirlar halqa tomirlar orqali o’zaro tutashgan. Qizilo’ngach atrofida joylashgan
5–6 ta yo’g’on halqa tomirlarning devori muskullar bilan taminlangan. Bu tomirlar qisqarish
xususiyatiga ega bo’lganligi tufayli “yurak” deb ataladi. Bu esa qonni tomirlar bo’ylab harakatini
ta’minlaydi. Halqa tomirlar va yirik qon tomirlardan tanadagi turli organlarga mayda qon
tomirlar tarqaladi. Qon tomirlarda qizil rangli qon oqadi. Qonda tanachalar (hujayralar) yo’q. Bu
tomirlar ham o’z navbatida juda mayda tomirlarga ajraladi. Organlarda joylashgan eng mayda
qon tomirlar kapillyarlar deb ataladi. Kopillayar tomirlar terida va ichak devorida ayniqsa ko’p
bo’ladi.
Halqumdagi halqa qon tomirlari qisqarishi natijasida qon orqa tomir bo’ylab tananing
oldingi tomoniga, qorin tomir bo’ylab orqa tomoniga oqadi. Chuvalchangning qon tomirlari tana
bo’shlig’i bilan tutashganligi sababli ularning qoni tana suyuqligi bilan aralashib ketmaydi; qon
esa faqat qon tomirlarda oqadi. Shu sababdan yomg’ir chuvalchangi va boshqa halqali
chuvalchanglarning qon tomirlari yopiq qon aylanish sistemasini hosil qiladi. Qon orqali
kislorod va oziq moddalari tashiladi. Ichakda hazm bo’ladigan oziq moddalar ichak devori orqali
qonga shimiladi va hamma organlarga tarqaladi.
Maxsus nafas olish organlari yo'q. Terisi orqali nafas oladi. Kislorod tuproq havosidan
teri orqali kapillyarlardagi qonga o'tib, qon bilan hamma organlarga tarqaladi. Hujayralarda
moddalar almashinuvi natijasida hosil bo'lgan karbonat angidrid ham teri orqali organizmdan
chiqib ketadi. Chuvalchang terisi shilimshiq modda bilan namlanib turadi. Nam teri kislorodni
yaxshi o'tkazadi.
Ayirish sistemasi - oq planariyanikidan farq qilib, har bir tana bo'g'imida bir juftdan
sirtmoqqa o'xshash buralgan ingichka uzun naychalar ayirish sistemasi vazifasini bajaradi.
Naychalarning bir uchi tana bo'shlig'iga, ikkinchi uchi esa teri orqali tashqariga ochiladi.
Naychalarning tana bo'shlig'iga ochilgan uchi voronkaga o'xshash; kengaygan va juda ko'p
kiprikchalar bilan ta'minlangan. Bu xildagi nefridiya voronkalari juda ko’p (200 juft) va
takrorlangani uchun bularni metonefridiya deb nomlangan. Bu naychalarning (nefridiyalar)
harakati tufayli zararli moddalar tana suyuqligi bilan birga naychalarga o'tadi va teri yuzidagi
teshikchalar ya’ni metanefridiyalar orqali organizmdan chiharib yuboriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |