Халкаро шартномалар хукуки

12.3. O’zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomaviy 
tashabbuslari 
 
1992-yilda  O’zbekiston  Respublikasi  birgalikda  Orol  inqirozi 
oqibatlarini  bartaraf  etib,  ekologik  muvozanatni  saqlash  va  aholi  uchun 
toza  muhitni  yaratish  maqsadida  mintaqa  mamlakatlari  hamda  xalqaro 
hamjamiyat  kuchlarini  birlashtirgan  holda  harakat  qilish  tashabbusi  bilan 
chiqdi. 
Orol  dengizi  muammosi  ildizlari  uzoq  o’tmishga  borib  taqaladi. 
Ammo,  60-yillarda  bu  muammo  xavf  tug’diradigan  oqibatlarni  keltirib 
chiqardi.  Aholi  o’sishi  va  suvga  bo’lgan  talab,  yangi  yerlarni  jadal 
o’zlashtirish, sug’orma dehqonchilikni yanada rivojlantirish va muntazam 
takrorlanib borayotgan qurg’oqchillik yillari yaqin tarixda yangi eng yirik 
global  ekologik  ofatlardan  biri  uchun  sharoit  yaratib  berdi  – 
sayyoramizdagi eng go’zal suv omborlaridan birining qurishiga olib keldi.  
Doimiy atrof-muhit xavfi, hayot, sog’liq, genafondga salbiy ta’sirini 
ko’rsatuvchi  omillar  nafaqat  shu  ofat  hududida  yashovchi  aholiga  balki 
                                                 
1
 O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami. – 2010. - №24-25. – 198-modda. 

---

193 
 
butun  Markaziy  Osiyo  hamda  Qozog’iston  aholisiga  ham  o’z  ta’sirini 
ko’rsatmoqda.  
Markaziy  Osiyo  va  Qozog’iston  davlat  rahbarlarining  1993-yil  4-
yanvarda  Toshkentda  bo’lib  o’tgan  yig’ilishi  davomida  O’zbekiston 
tashabbusi  qo’llab-quvvatlandi  va  mintaqaviy  tashkilot  tuzishga  qaror 
qilindi - Orol dengizini qutqarish xalqaro jamg’armasi (OQXJ). So’ng esa, 
Markaziy Osiyo davlatlari rahbari OQXJ to’g’risidagi Nizom tasdiqlashdi, 
unga  ko’ra  jamg’arma  Ijroya  boshqarmasi  tashkil  etildi.  Shu  bilan  birga 
Toshkent  shahrida  doimiy  Ijroya  qo’mitasiga  ega  Orol  dengizi  havzasi 
masalalari bo’yicha Davlatlararo Kengash yaratishga qaror qilindi. 
1997-yilning  fevral  oyida  davlat  rahbarlari  tomonidan  Orolni 
qutqarish  xalqaro  jamg’armasi  boshqaruv  nizomi  o’zgartirilib,  yangi 
muayyan  tamoyillarga  asoslangan  boshqaruv  nizomi  tasdiqlandi,  unga 
ko’ra  Fondning  Davlatlararo  Kengashi  va  Ijroya  boshqarmasi  Ijroya 
qo’mitasiga  aylantirildi.  Ta’sischi  mamlakatlar  jamg’armaga  galma  gal 
raislik qiladigan bo’lishdi, o’z navbatida Markaziy Osiyo davlat rahbarlari 
3  yil  muddatga  Orolni  qutqarish  xalqaro  jamg’armasi  prezidentini 
saylashadi.  
Orolni  qutqarish  xalqaro  jamg’armasi  eng  muhim  vazifalar  belgilab 
olindi:  orol  bo’yi  biologik  fondini  saqlash,  atrof-muhit  inqirozini  ziyonli 
ta’sirlarini  kamaytirish  va  eng  muhimi  hududda  yashovchi  aholi 
farovonligini yaxshilash. 
Hozirgi  kunga  qadar  OQXJ  faoliyatining  natijalari  bo’yicha  Orol 
dengizi  havzasidagi  mamlakatlarga  yordam  ko’rsatish  uchun  uchta  dastur 
qabul qilindi ( ODHD-1 va ODHD-2, ODHD-3). 
Orolni qutqarish xalqaro jamg’armasi va uning tashkilotlari 20 yildan 
ortiq  faoliyat  ko’rsatib  kelmoqda  va  ushbu  qisqa  vaqt  tarixiy  davr 
mobaynida  muzokara  jarayonini  ta’minlash  uchun  samarali  platforma 
bo’lish  bilan  birga  mintaqaviy  suvdan  foydalanish  masalalari  yuzasidan 
mustahkam  qarorlar  qabul  qilib  kelmoqda.  Bunday  hamkorlik  mexanizmi 
Mazrkaziy Osiyo mintaqasidagi mamlakatlarga hamda Qozog’istonga Orol 
havzasidagi 
ekologik 
sharoitni 
sog’lomlashtirish, 
shuningdek 
transchegaraviy  suv  resurslarini  boshqarish  va  taqsimlash  kabi  asosiy 
masalalarni yechishga imkon yaratadi.  
OQXJ  ning  2008-yilda  BMT  Bosh  Assambleyasida  kuzatuvchi 
maqomiga  ega  bo’lishi  uning  faoliyatida  global  miqiyosda  yangi 
imkoniyatlar yaratib berdi. 

---

194 
 
Jamg’armaning  eng  katta  xizmatlaridan  biri  Orol  dengizi 
muammosiga dunyo hamjamiyati diqqatini jalb qilishga muvaffaq bo’lishi, 
ko’pgina  jahon  mamlakatlari  hukumatlari  hamda  bir  qator  xalqaro 
institutlar o’z e’tiborlarini Orol havzasi muammosiga qaratishdi. 
Ayni  paytda,  Jahon  banki,  Osiyo  taraqqiyot  banki  hamda  turli 
xalqaro tashkilotlar va individual mamlakatlarning faol qo’llab-quvvatlashi 
tufayli  bu  yerda  yashovchi  aholi  genofondiga  xavf  solayotgan, 
mintaqadagi  noqulay  vaziyatni  jonlanishiga  qaratilgan  bir  qator  loyihalar 
amalga oshirilmoqda. 
2013-yilda 
Orolni 
qutqarish 
xalqaro 
jamg’armasi  vakilligi 
Qozog’istondan O’zbekistonga o’tdi. O’zining OQXJ ga vakilligi davrida 
O’zbekiston  birinchi  navbatda  mintaqaviy  muzokaralarni  xalqaro  huquq 
normalarga asoslangan holda mustahkamlash, OQXJ potensialini oshirish, 
Orol bo’yi havzasidagi ijtimoiy-iqtisodiy hamda ekologik-suv sharoitlarini 
yaxshilash,  Jamg’arma  xalqaro  aloqalarini  kengaytirish  masalalariga 
qaratishni rejalashtirdi.  
2013-yilda  Orol  bo’yi  havzasida  umumiy  summasi  1,3  mlrd  AQSH 
dollarni  tashkil  etadigan  loyiha  va  tadbirlarni  moliyalashtirish  rejasi 
tasdiqlandi,  shu  bilan  birga  Amudaryo  deltasiga  kichik  suv  omborlarini 
qurish va tuzsizlantiradigan uskunali suv inshootlarini yaratish loyihalarini 
ham amalga oshirish rejalashtirildi
1
.