Халкаро шартномалар хукуки

11.3. Davlatlarning birlashishi va bo’linishi natijasida huquqiy 
vorislik 
 
Davlatlar 
amaliyoti 
tahlili 
ularni 
birlashtirish 
bo’yicha 
shartnomalarga  nisbatan  biron  bir  aniq  mezon  bermagan.  Germaniya 
federatsiyasi  (1871y.)  va  Shveytsariya  federatsiyasi  (1848y.)  va  boshqa 
shu kabi davlatlarning birlashish amaliyotini o’rganib, aksariyat mualliflar 
shunday  xulosaga  kelishdi,  voris  davlatning  federal  yoki  unitar  bo’lishi 
alohida  ahamiyatga  egadir.  Biroq  bunda  yuridik  oqibatlar  turli  bo’lishi 
mumkinligi ta’kidlandi. 
Shartnomalarga  nisbatan  huquqiy  vorislik  to’g’risidagi  Konvensiya 
mavjud  amaliyotni  hisobga  olgan  holda  quyidagi  qoidalarni  belgiladi. 
Davlatlar  birlashgan  holatlarda  ularning  har  qaysi  uchun  kuchga  ega 
bo’lgan  shartnoma,  voris  davlat  uchun  ham  o’z  kuchini  saqlab  qoladi. 
Bunda  tomonlar  boshqa  holat  to’g’risida  kelishib  olishi  mumkin  (34-
modda). 
Ko’rinib turibdiki, Konvensiya kontinuitet prinsipini tasdiqladi, ya’ni 
davlatlarning  bo’linish  holatida  shartnomalar  ishi  davom  etadi. 
O’tmishdosh  davlat  shartnomalarining  maqomini  aniqlash  maqsadida 
davlatlarning  vijdonli  (halol)  muzokaralar  olib  borish  huquqiga  alohida 
ahamiyat berilgan. Buning barchasi huquqiy vorislik institutini shartnoma 
tomonlari 
maqomida 
o’zgarishlar  bo’lgan  holatda  shartnomaviy 
munosabatlarning 
mustahkamligini 
ta’minlashning  xalqaro-huquqiy 
kafolati sifatida ko’rib chiqish mumkinligini tasdiqlaydi. 
O’tmishdosh  davlatning  har  qanday  shartnomasi  huquqiy  vorislik 
paytida  qaysi  davlatda  kuchga  ega  bo’lsa,  faqat  o’sha  davlat  hududiga 
nisbatan qo’llaniladi. 
Ko’ptomonlama  shartnoma  holatida  voris  davlat  bildirish  orqali 
uning butun hududga nisbatan qo’llanishini ma’lum qiladi.  

---

182 
 
Agar  shartnomaning    butun  hududga  qo’llanishi  uning  ob’ekti  va 
maqsadlariga to’g’ri kelmasligi aniqlansa, bu qoida qo’llanilmaydi. 
Shu 
tariqa 
voris 
davlat 
bildirish 
orqali 
ko’ptomonlama 
shartnomaning  ahdlashuvchi  davlati  sifatida  o’z  maqomini  belgilashi 
mumkin.  O’tmishdosh  davlatlardan  biri  ko’ptomonlama  shartnomani 
imzolasa, voris davlat uni ratifikatsiya qilishi va qabul qilishi mumkin.  
Shuni  aytish  joizki,  shartnomalarga  nisbatan  huquqiy  vorislik 
to’g’risidagi  Konvensiya  katta  tanqidga  uchradi.  D.O  Konnell 
ta’kidlashicha,  Konvensiya  huquqni  shiddat  bilan  ko’rib  chiqish  istagida 
noto’g’ri  tasavvurdan,  ya’ni  dekolonizatsiyaning  maxsus  muammosi 
alohida ahamiyat  kasb etishidan kelib chiqqan, natijada  butun intellektual 
kontekst noto’g’ri aks etilgan
1
. 
Adabiyotlarda  va  amaliyotda  ba’zan  “avtomatik  huquqiy  vorislik” 
haqida  savol  tug’iladi.  Ta’kidlanishicha,  u  avvalambor  inson  huquqlari 
to’g’risidagi ko’ptomonlama konvensiyalarga nisbatan qo’llaniladi. 
“Avtomatik  huquqiy  vorislik”ka  nisbatan  xalqaro  huquq  umumiy 
normalarni  belgilab  beruvchi  ko’ptomonlama  shartnomalar  haqida 
gapirilganda  murojaat  qilish  mumkin.  Ularning  qoidalari  odat  normalari 
sifatida  haqiqiy  hisoblanadi.  Bu  nafaqat  inson  huquqlari  to’g’risidagi 
shartnomalar, balki umuman gumanitar huquqqa ham tegishli. 
Endi  huquqiy  vorislikning  tajribasiga  murojaat  qilamiz,  unda  bir 
davlat  boshqasini  o’z  ichiga  oladi  va  bunda  o’zining  sub’ektga  bo’lgan 
huquqini  saqlab  qoladi.  Vetnam  Demokratik  Respublikasi  tarkibiga 
Janubiy Vetnamni qo’shish natijasida, oxirgining shartnomalari tugatilgan. 
Xalqaro huquq komissiyasining o’sha payt qabul qilingan huquqiy vorislik 
to’g’risidagi moddalar loyihasi e’tiborga olinmagan. 
Shunga  o’xshash  tartibdagi  boshqa  holat  –  Germaniya  Demokratik 
Respublikasining  GFR  Asosiy  qonuni  23-moddasiga  muvofiq  GFR 
tarkibiga  kiritilishi.  GDR  va  GFR  o’rtasidagi  asosiy  munosabatlar 
to’g’risidagi  1972  yildagi  shartnoma  natijasida  shartnoma  ishtirokchilari 
bir-birini  xalqaro  huquqning  teng  huquqli  sub’ektlari  sifatida  tan  oldi. 
Bungacha  g’arbiy  davlatlar  GFR  hukumatini  butun  Germaniyaning  vakili 
sifatida  tan  olardi
2
.    Sud  amaliyotigina  ko’pincha  real  pozitsiyani  qo’llab 
quvvatlar hamda ikkala davlatni ham Germaniya vorisi sifatida ko’rgan
3
. 
                                                 
1
 Qarang: O”Connell D. Reflections on the State Succession Convention // ZaoRV/ 1979. P. 725 - 729. 
2
 Qarang: G’arbiy Germaniyaning NATOga kirishi to’g’risida bayonnomaga “V” ilova. 1954. №47. B. 5-6. 
3
 Oregon shtatining 1958 yilgi qarori 1954 yilgi shartnoma faqat G’arbiy Germaniyaga nisbatan qo’llanilishi, 1923 yilgi 
shartnoma esa Sharqiy Germaniya uchun kuchga ega ekanligini belgilab berdi // Virginiya Journal of International Law. 
1958. April. P. 420 

---

183 
 
GDRning  GFR  tarkibiga  kirishi  1990  yil  Germaniya  butunligini 
qayta  tiklash  to’g’risidagi  Shartnoma  bilan  rasmiylashtirilgan.  Shartnoma 
moddalaridan  biri  GFR  huquqiy  vorisligiga,  boshqasi  –  GDRga 
bag’ishlangan
1
.  
Ulardan  birinchisida  ahdlashuvchi  tomonlar  GFR  shartnomalari, 
xatto  xalqaro  tashkilotlarda  uning  a’zoligi  asoslangan  shartnomalar  ham 
o’z kuchini saqlab qolganligidan kelib chiqadi (11-modda). 
GDRga nisbatan esa, u tuzgan shartnomalarni ahdlashuvchi tomonlar 
ishonch  himoyasi,  ishtirokchi  davlatlar  manfaatlari  va  GFR  shartnomaviy 
majburiyatlari  nuqtai  nazaridan  hamda  erkin,  demokratik  va  huquqiy 
davlat  tartibi  prinsiplariga  muvofiq  va  ularni  saqlash,  moslashish  yoki 
tugatish  haqidagi  masalalarni  hal  qilish  uchun  Yevropa  hamjihatligida 
ishtirokini hisobga olgan holda muhokama etiladi (12-modda). 
Sovet  Ittifoqi  (SSSR)ning  GDR  bilan  tuzgan  shartnomalari  400ga 
yetgan.  1990  yil  9  noyabrda  Sovet  Ittifoqi  va  GFR  tashqi  ishlar  vazirlari 
o’rtasida  ikkitomonlama  shartnomalar  tomonlar    muzokaralarida  ko’rib 
chiqilishi  haqida  xatlar  bilan  almashish  bo’lib  o’tgan.  Xalqaro 
tashkilotlarga a’zolik faqat GFRda saqlanib qolgan. 
Ikki german davlatlarining birlashishi ularning g’olib davlatlar bilan 
shartnomaviy  munosabatlarining  o’zgarishiga  olib  kelgan.  1990  yil 
Germaniyaga  nisbatan  eng  so’nggi  tartibga  solish  Shartnomasi  qabul 
qilindi (“4+2 Shartnomasi”). 
Shartnomada,  jumladan,  bayon  etilgan:  “Germaniyaning  demokratik 
va  tinch  davlatga  birlashishi  bilan  to’rt  davlatning  Berlin  va  butun 
Germaniyaga nisbatan huquq va majburiyati o’z ahamiyatini yo’qotdi
2
. 
O’tmishdosh  davlat  halqaro  huquq  sub’ekti  sifatida  saqlab 
qolinganda  unga  oldin  tuzilgan  shartnomalarning  barchasi  tegishli,  faqat 
ajralib  chiqqan  hududlarga  taaluqli  bo’lgan  shartnomalar  bundan  istisno. 
Bu  holatda  o’tmishdosh  davlat  xalqaro  tashkilot  a’zosi  sifatida  o’z 
mavqeini saqlab qoladi. Bunga Pokistonning Hindistondan ajralishi  misol 
bo’ladi.  Bosh  Assambleya  Hindiston  o’z  a’zoligini  davom  ettiradi  deb 
hisobladi. 
Sovet  Ittifoqi  (SSSR)  tarqalishidan  keyingi  qator  o’ziga  xos 
aspektlarga  ega  bo’lgan  huquqiy  vorislik  muammolari  biz  uchun  alohida 
                                                 
1
 Qarang:  Der einigungs Vertrag. Munchen. 1990. 
2
 Qarang:  Известия. 1990. 13 сентябрь. 

---

184 
 
ahamiyat  kasb  etdi
1
.  Huquqiy  vorislik  bilan  bog’liq  masalalar  Mustaqil 
Davlatlar  Hamkorligini  tuzish  haqidagi  Bitim  (1991  y.),  Olmaota 
Deklaratsiyasi  (1991y.),  Sobiq  Ittifoq  shartnomalariga  nisbatan  huquqiy 
vorislik  masalalarida  o’zaro  tushunish  to’g’risidagi  Memorandum  (1991 
21 dekabr) bilan tartibga solingan. Olmaota Deklaratsiyasida Sobiq Ittifoq 
o’z  ishini  tugatganligi  to’g’risida  bayon  etilgan.  Shu  bilan  birga 
“ishtirokchi  davlatlar  o’z  konstitutsiyaviy  tartiblariga  muvofiq  Sobiq 
Ittifoq  shartnomalari  va  kelishuvlardan  kelib  chiqadigan  xalqaro 
majburiyatlarni bajarishni kafolatlaydi deb belgilangan”
2
. 
Deklaratsiyani  Pribaltika  davlatlaridan  tashqari  barcha  Sobiq  Ittifoq 
respublikalari  imzoladi.  1990  yilda Litva  parlamenti,  1991  yilda  Estoniya 
va  Latviya  parlamentlari  Sovet  Ittifoqidan  ajralib  chiqqanligini  e’lon 
qilishdi.  Bu  aktlar  mavjud  davlatlarning  mustaqillikni  qayta  tiklovchilar 
sifatida ko’rib chiqiladi. Bundan kelib chiqadiki, ular o’zini Sovet Ittifoqi 
huquqiy  vorislari  deb  hisoblashmagan.  1990  yil  avgustda  Latviya  Oliy 
Kengashi  Sovet  Ittifoqi  va  Rossiya  Federatsiyasi  bilan  muzokaralar 
to’g’risida qaror qabul qildi. Muzokaralarda Latviyaning davlat suverenligi 
1940 yilning 16 iyul darajasida qayta tiklanganligini tan olish belgilandi
3
. 
Sovet Ittifoqi ishtirokchi sifatida qatnashgan shartnomalarga nisbatan 
Pribaltika  davlatlari  BMT  Bosh  kotibiga  Sovet  Ittifoqi  tuzgan  huquqiy 
vorislik bilan bog’liq har qanday shartnomaga o’zini dahlsizligini ma’lum 
qildi.  
Ukraina 1991 yili huquqiy vorislik to’g’risidagi Qonunni qabul qildi, 
unga  ko’ra  Ukraina  “Sovet  Ittifoqining  halqaro  shartnomalari  bo’yicha 
huquq va majburiyatlarining huquqiy vorisi “ hisoblanadi. Bunda gap faqat 
“Ukraina  Konstitutsiyasi  va  respublika  manfaatlariga  zid  bo’lmagan” 
huquq va majburiyatlar haqida borayotgani ta’kidlandi. 
Rossiya  Tashqi  ishlar  vazirligi  1992  yil  12  yanvardagi  o’z  notasida 
Rossiya Federatsiyasi Sovet Ittifoqi tuzgan xalqaro shartnomalardan kelib 
chiqadigan huquq va majburiyatlarni bajarishni davom ettirishi to’g’risida 
boshqa  davlat  hukumatlariga  ma’lum  qildi  va  shunga  binoan  Rossiya 
Federatsiyasini  “Sovet  Ittifoqi  o’rniga  barcha  harakatdagi  xalqaro 
shartnomalar Tomoni sifatida” qabul qilishni belgiladi. 
                                                 
1
 Qarang:  Klimenko B.M. sobiq Ittifoq hududida huquqiy vorislik muammolari. // MJMP. 1992. №1; Mullerson R. Or. 
Cit.;  Johnson  L.  The  Succession  to  the  USSR  for  Treaties  Concluded  within  the  United  Nations  and  Specialized 
Agencies // Juridical I Yearbook. 1992 ; erickson J. Fallen from Grace // World Policy Journal. 1993.Summer.  
2
 Qarang:  Известия. 1991. 23 декабрь. 
3
 Qarang:  Известия. 1990. 11 август. 

---

185 
 
Demak,  Rossiya  Sobiq  Ittifoq  majburiyatlarini  to’liq  o’ziga  olishi 
mumkin  bo’lgan  davom  ettiruvchi  davlat  kontsepsiyasini  ilgari  surdi.  Bu 
qoida  1991  yil  21  dekabrda  MDH  davlatlari  rahbarlari  Kengashining 
qarori  bilan  maqullangan,  unga  ko’ra  Rossiya  “BMTda  Sovet  Ittifoqi 
a’zoligini,  Xavfsizlik  Kengashida  doimiy  a’zo  hamda  boshqa  xalqaro 
tashkilotlarda a’zoligini davom ettirishi” bayon etilgan. Rossiya Prezidenti 
1991  yil  24  dekabrda  BMT  Bosh  kotibiga  yo’llagan  maktubida  ”Sovet 
Ittifoqining  a’zoligi  endi  Rossiya  Federatsiyasi  bilan  davom  etadi”  deb 
ma’lum  qildi.  Sovet  Ittifoqining  BMTdagi  o’rnining  Rossiya 
Federatsiyasiga o’tishi Bosh Assambleyaning va Xavfsizlik Kengashining 
hech qanday rasmiy qarorlarini talab qilmadi
1
. 
Shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Konvensiyadan  farqli,  huquqiy 
vorislik to’g’risidagi Konvensiya harbiy okkupatsiya holatlari to’g’risidagi 
moddaga  ega.  Unda  Konvensiya  hududni  harbiyalar  okkupatsiyasi  bilan 
bog’liq  har  qanday  shartnomaga  nisbatan  paydo  bo’ladigan  bironta 
masalani oldindan  hal qilmaydi deb belgilangan (40- modda). Doktrinada 
xorijiy  davlatni  yoki  uning  qismini  harbiy  okkupatsiya  qilish  bunday 
davlatning  xalqaro  -  huquqiy  sub’ektligiga  ta’sir  ko’rsatmaydi  degan  fikr 
keng tarqalgan
2
. 
Xalqaro  huquq  komissiyasi  bu  borada  quyidagi  xulosaga  keldi: 
harbiy okkupatsiya moddalar loyihasi unga bergan davlat huquqiy vorisligi 
ma’nosini  bermasada,  ammo  shunga  o’xshash  savollarni  tug’dirishi 
mumkin.  Shuning  uchun,  xato  tasavvurga  ega  bo’lmaslik  uchun, 
Konvensiyaga huquqiy vorislik to’g’risidagi moddalar harbiy okkupatsiya 
natijasida  tug’ilishi  mumkin  bo’lgan  savollarga  aloqasi  bo’lmaydi  degan 
modda  kiritish  qaror  qilindi
3
.  Haqiqatdan  ham,  harbiy  okkupatsiya  unga 
uchragan  davlatga  okkupant  davlat  bilan  ikkitomonlama  shartnomalar 
harakatini  to’xtatib  qo’yish  huquqini  beradi.  Shu  kabi  huquqqa  bunday 
shartnomalarning boshqa ishtirokchilari ham ega. 
Aytilganlardan ko’rinib turibdiki, 1978 yilgi shartnomalarga nisbatan 
davlatlarning  huquqiy  vorisligi  to’g’risidagi  Konvensiya  hozirgi  zamon 
amaliyotini  hisobga  olgan  holda  bu  institutning  qator  muhim  prinsip  va 
normalarini  kodifikatsiya  qilgan.  Avvalambor,  chegaralar  to’g’risidagi, 
hududiy  rejim  (tartib)  to’g’risidagi  shartnomalarning  avtomatik  ravishda 
huquqiy vorislik to’g’risidagi normalarni mustahkamlash muhim ahamiyat 
                                                 
1
 Qarang:  Известия. 1991. 25 декабрь. 
2
 Qarang: Marek K. Identity and Continuity of States in Public International Law. Geneva. 1954. P.74 
3
 Qarang: YILC.1972. Vol. II.P.308. 

---

186 
 
kasb etadi (12-modda). Kontinuitet prinsipi tan olingan. Bunda manfaatdor 
davlatlarning shartnomalariga alohida e’tibor qaratilgan (34,35- moddalar). 
Shu  bilan  birga  huquqiy  vorislik  muammolarining  murakkabligini 
hisobga olish to’g’ri bo’ladi. Huquqiy vorislikning har bir holati o’ziga xos 
xususiyatlarga  ega.  Davlatlar  amaliyoti  mutassil  bo’lmagan.  Huquqiy 
vorislik  to’g’risidagi  masalalar  bo’yicha  davlatlar  tomonidan  tuzilgan 
kelishuvlar  turlicha  bo’lgan.  Shartnomalarga  nisbatan  huquqiy  vorislik 
to’g’risidagi  Konvensiya  qabul  qilingandan  so’ng  hali  o’z  yechimini 
topmagan  savollar  anchagina.  Shartnomalarga  nisbatan  huquqiy  vorislik 
to’g’risidagi  Konvensiyani  tayyorlagan  Vena  konferensiyasining  raisi 
professor  K.T.Semanekaning  Konvensiya  “davlatlar  amaliyoti  uchun 
foydali model” hisoblanadi degan fikri e’tiborga loyiqdir
1
.