Халкаро савдо

квоталари (tariff rate) ҳисобланади. Бу квота тури белгилангандан кейин 
импорт қилинаётган товарлардан бож олинмайди, агар импорт қилинаётган 
товар чекланган миқдордан кўп бўлса у товардан юқори бож ставкаси олинади. 
Квота одатда экспорт ва импортга рухсатномани акс эттирувчи лицензия 
асосида тақсимланади. Лицензия - бу давлат томонидан белгиланган
товарларнинг рўйхати асосида иқтисодий савдо алоқаларини олиб боришга 
берилган рухсатномадир.
Лицензиянинг қуйидаги кўринишлари мавжуд: 
а) автоматик ёки бош лицензия - муайян давр мобайнида давлат 
томонидан белгиланган рўйхат асосида товарларнинг кириши ёки чиқишига 
рухсатномадир;
б) ноавтоматик ёки бир мартали лицензия - муайян товарнинг 
белгиланган миқдорда, белгиланган нархда ҳамда белгиланган давлатдан 
экспорт ёки импорт қилинишига рухсатномадир. 
 
4.4. Халқаро савдо сиёсати 
 
Эркин савдо худудлари ва божхона иттифоқилари. Юқорида иқтисодий 
савдо сиёсати инструментларининг ишлаш механизми алохида олинган давлат 
мисолида кўриб чиқилди. Лекин иқтисодиётда шундай ҳолатлар мавжудки, 

---

64 
бунда давлатлар иқтисодий савдо сиёсатини ўтказиш йўлида бирлашадилар ва 
бир бирларига имтиёзлар яратилиши натижасида божхона божлари олиб 
ташланади. Агар мамлакатлар бир бирларига имтиёзлар белгилаши натижасида 
учинчи мамлакатга нисбатан келишилган ҳолда бож белгиланса, бундай 
келишувни эркин савдо худуди (free trade area) дейиш мумкин: Европа эркин 
савдо ассосацияси (ЕАСТ, 1959). Агар мамлакатлар бир бирлари учун божхона 
божларини олиб ташлари натижасида учинчи мамлакатга нисбатан бир хил бож 
белгиланса, бундай келишувни божхона иттифоқи (customs union) дейиш 
мумкин: Франция-Монако (1865), Швецария-Лихтенштейн (1923). 
Энди божхона иттифоқи тузилиши натижасида халқаро савдо алоқаларида 
қандай ўзгаришлар бўлишини кўриб чиқамиз. 
1. Янги товар оқимларининг вужудга келиши. Тасаввур қилайлик бирор бир 
товарни уч мамлакат ҳар хил Х нархларда ишлаб чиқаради: 
А мамлакат-100; 
В мамлакат-105; 
С мамлакат-110. 
В мамлакатда импортга 20% ли бож қўйилган. Бу ҳолатда В мамлакат бу 
товарга бўлган эхтиёжни ўзи қондиради, чунки А ва С мамлакатдан ушбу 
товарни экспортга субсидиясиз импорт қилиш мумкин эмас. Агар А ва В 
мамлакатлар ўзаро божхона иттифоқини тузса, В мамлакатда Х товарни ишлаб 
чиқариш хажми А мамлакатдан импорт қилиш ҳисобига камаяди.
2. Товар оқимларининг ўзгариши. Фараз қилайлик, яна ўша уч мамлакат У 
товарни ҳар хил нархларда ишлаб чиқаради:
А мамлакат-130; 
В мамлакат-105; 
С мамлакат-100. 
Божхона иттифоқи тузилгунга қадар А мамлакат импортга 20 фоизли бож 
белгилаши натижасида, У товарга бўлган талабни С мамлакатдан импорт 
қилиши ҳисобига қондирар эди. Бироқ А ва В мамлакат ўртасида божхона 
иттифоқи тузилиши натижасида А мамлакат У товарни ишлаб чиқариш С 
мамлакатга нисбатан қимматга тушушига қарамай В мамлакатдан сотиб ола 
бошлади. 
Шундай қилиб божхона иттифоқи тузилган мамлакатлар худудида учинчи 
мамлакатлар маҳсулотларининг рақобатбардошлиги паст бўлади.