Халцаро бобур фонди

11 — Бобурнома
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

82
БОБУРНОМА
улуғ ўғли Худойберди байроқдор, Худой 
берди барлос, Султон Аҳмад Танбалнинг 
бурунроц бир неча м арта қ ай д этилган 
иниси Х ал и л ш у урушда нобуд бўлдилар. 
Яна б аъ зилар ҳар тараф га қочдилар. Шу 
ж у м л ад ан , М уҳаммад Мазид тархон Хис- 
р авш оҳга — Ҳисор ва Кундуз сари кет- 
ди. Я на улуғ р иоят қилган бегимиз Қан- 
бар Али саллох мўғул, ш у н ч а эътибор 
топган бўлса-да, ш ундай пайтда ҳамжи- 
ҳ а т л и к қ и л м а й , С ам ар қ а н д д ан к ў ч и н и
олиб, бу ҳам Х исравш оҳ қош и га борди. 
Яна баъзи и ч к и л ар ва йигитлар, чунон- 
чи, Каримдод, Худойдод туркм ан, Жони- 
к а к у к ал д о ш ва Мулло Бобойи Патттоға 
рий ҳам кетди. Ў пайтл ар и Мулло Бобо 
навкар эмас эди, меҳмондек юрарди. Ура- 
тепа сари кетдилар. Яна баъзилар, Ши 
рим тагойи ҳам ж ам о ати билан, гарчи, 
биз б и л ан бирга С а м а р қ а н д г а к и р г а н , 
кенгаш иб ўлик-тирикни С ам арқанд қўр 
ғонининг ичида кўриб, қўрғонни беркит- 
моқчи бўлган бўлсак-да, улар сўзларида 
туриш мади. Менинг онам эгачиси, синг- 
лиси қўргонда туриб, ҳямма кўч ва уруқ, 
киити-қаросини Ўратепага чиқари б юбо 
риб, ўэигина бир неча киш и-қароси би- 
лан қўргонда турди. Бир бу эмас, доим 
ш ундай қ а т т и қ и ш л ар туш ганда бундай 
узоқни к ў р ол м асл и к ва ҳ ам ж и ҳ атси зл и к - 
лар Ш ири м тағойидан содир бўлгандир.
Э р таси га э р т а л а б Х о ж а А б у л м ак о - 
рим, Қосимбек, барча беклар, и ч к и л а р
ва сўз тегар йигитларни чорлаб кенгатпиб, 
қўрғон ни б еркити ш ва ўлик-тиригимиз- 
ни қўрғон ичида кўриш га келиш дик. Мен, 
Қосимбек, ҳузурим даги и ч к и л а р ва йи- 
ги тл ар билан к ў м а к бўлдик. Б у масла 
ҳат учун ш аҳ арн и н г ўртасида — Ўлуғбек 
мирзо мадрасаси томининг устида оқ чо- 
д и р т и к и б у т и р д и м . Б о ш қ а б ек л ар на 
йигитларга дарвоэаларда, қ а л ъ а н и н г ай- 
л анаси бўйлаб деворлар устида назорат 
м асоф алари т ақ си м л ан д и .
Икки-уч кундан сўнг Ш айбоқхон ке- 
либ ш аҳ ар қўрғонидан йироқроқ бир ерга 
тушди. С ам арқанднинг м аҳалла-м аҳалла, 
т о р к ў ч а - б е р к к ў ч а бебош ва у р у ш қ о қ
ёш лари тўда-тўда йи гилиш и б, чапанилар- 
ча ҳ а й қ и р и қ билан мадраса э ш и ги га ке- 
либ, у р у ш га ч и қ ар эдилар. Ш айбоқхон 
уруш га отланганда қургоннинг я қ и н и г а
ҳям кела олмасди. Б и р неча кун ш у зай-
лда ўтди. Ўқ ва қ и л и ч зах м у зарбини, 
ж а н г майдони, қатл ва ҳарбни кў р м аган 
бебош ва ч а п ан и л ар бу м у ом аладан бо- 
тирсиниб дарвозадан йи роқ-йироқ ч и қ а
б о ш лади л ар. И ш к ў р г а н й и г и т л а р бун- 
дай эҳтиётсиз ч и қ и ш л а р н и ман этсалар, 
улар буларга таъ на к и л а бош ладилар.
Б ир куни Ш айбоқхон Оҳанин дарво- 
эаси сари урутпга келди. Ш аҳ ар н и н г жан- 
гари й и г и т л а р и б о т и р с и н га н л а р и учун 
доимгидек дарвозадан ботирларча ва йи- 
роқ ч и қд и л ар . Б уларнин г орқасидан баъ- 
зи отл иқ й и ги тл ар ч и қ ар и лд и . Ўштургар- 
дан тарафида к у к ал д о ш л а р ва я қ и н ич 
кил ар : Ш и р и м , Нўён кукалдотп, Қулна- 
зар тағойи, Мазид си нгари лар ва баъзи- 
л ар ч и қ қ а н д а уч-тўрт ўзбак буларга от 
солди. Қ улназар билан қиличлатпдилар. 
Келган ўзбак пиёдалари зўрлик қилдилар. 
Ш аҳ ар н и н г чапани ж ан г а р и л а р и н и енг- 
д и л а р : О ҳ ан и н д а р в о з а с и г а т и қ д и л а р .
Қ ўчбек ва М ирш оҳ қ а в ч и н Х о ж а Х изр 
м а с ж и д и н и н г ё н и д а т у ш и б қ о л д и л а р .
П иёдаларн и ч еки н ти р ган л ар и заҳоти ил- 
гариги отл иқ л ар и Х ожа Х изр масж иди 
га йиғилиб келдилар. Қўчбек чиқиб, ушбу 
илгари келган ўзбаклар билан я х ш и чо- 
пиш иб, мардонавор и ш кўрсатди. Барча 
одамлар қараб турган эди: олдин қочган- 
л ар ҳам тўхтамай қочиш арди. Ўқ отиш 
дан ва урушиптдан энди наф йўқ эди. Мен 
дарвоэанинг устидан камондан отар эдим. 
Яна баъэи яқини м д агил ар ўқ отар эдилар. 
Юқоридан ёғилган ўқнинг эарбидан Х ож а 
Хизр м асжидидан илгари ўта олмядилар. 
Ўша ерданоқ қайтдилар.
Қ а м а л п а й т и д а қ ў р г о н д е в о р и н и н г
устида ҳар кеча юрар эдик. Гоҳи мен, гоҳи 
Қосимбек, гоҳи я н а беклар ва ичкилар- 
дан б аъ зил ар ай ланарди. Феруэя дарво- 
засидан Ш ай х зод а д арв о эаси гач а девор 
устида от билан юрса бўларди. Ўзга ер- 
ларда яёв ю риларди. Б а ъ з и л а р яёв юриб 
ай ланиб ч и қ ар д и . Б и р ай ла н гу н ч а тонг 
отар эди.
Б и р куни Ш айбоқхон О ҳанин дарво- 
заси б илан НТайхзода д ар возаси ораси- 
да уруш бош лади. Ў руш бу ерда бўлаёт- 
гани учун мен к ў м а к д а л и г и м сабабли бу 
ерга к ел д и м . Гозуристон д ар во заси би- 
л ан Сўзангарон д арвозаси т ар аф и га пар- 
во қ и л м а д и к . Ў ша к у н и Ш ай х зо д а дар- 
в о засини нг устидан ў қ о тиш да бир бўз 
о т л и қ н и н г о тини кам о н ў қ и б илан я х ш и
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
83
отдим. Ш у ў қ б ил ан о қ к у н и битди. Бу 
о р ал и қ д а у л а р ш у н ч а л и к бостириб кел- 
д и л а р к и , У ш тургардан мавзесида қ а л ъ а
деворининг тубигача етдилар. Б из бунда 
ҳарбу зарб билан маш ғул бўлиб, у тараф- 
дан тамоман хабарсиз қэлибм из; йигир- 
ма беш-йигирма олти ки ш и шоти тайёр 
қилган эканлар, ҳар шотининг кенглиги 
ш у н ч ал и к к и , уч к и ш и , и к к и к и ш и ёнма- 
ён ч и қ а оларди. Етти-саккиз юз зур йи- 
гитни бу ш отилар воситасида Гозуристон 
д арвозаси билан С ўзангарон дарвозаси- 
нинг оралиги тўғрисида пистирма қўйиб, 
ўзи у тарафдан ж ан г бошлаган экан. Эли 
барча бу т а р а ф у р у ш га м а ш ғу л бўлиб, 
о ралиқ масофа холи бўлган пайтда писиб 
т у р г а н ер д ан ч и қ и б , и л д а м к е л и б , бу 
ш о ти л ар н и и к к и дар во зан и н г оралиғи — 
М у ҳ а м м а д М азид т а р х о н ҳ о в л и с и н и н г
т ў ғ р и с и д а н б и р а т ў л а қ ў р ғ о н д е в о р и г а
қ ў й д и л а р .
Қ ўч б ек н и н г, М у ҳ ам м ад қ у л и қавчин- 
н и н г ва я н а бир б ў л а к й и г и т л а р н и н г
қ ў р и қ л а й д и г а н ери ш у ер эди. Б у йигит- 
л а р М у ҳ а м м а д М азид т а р х о н н и н г ҳов- 
л и с и д а э д и л а р . С ў з а н г а р о н д а р в о а а с и
Қ аро б ар л о сн и н г қ ў р и қ л а й д и г а н ж о й и
эди. Г о зу р и сто н д а р в о з а с и Ш и р и м та- 
го й и ва о ғ а - и н и с и н и н г , Қ у т л у ғ Х о ж а
к ў к а л д о ш н и н г назорат ж о й и эди.
У руш у томонда б ўлаётган идан қаро- 
в у л л ар ғо ф и л л и к д а қолиб, қ у л у қу л л уқ- 
чи иш -ку ч у ч у н у й и га , бозорга бориб, 
т ар қ ал и б к етган эдилар. Н азо ратчи бек- 
л а р и б ир -и кки етим-есир б илан қ о л га н
эди.
Қ ўчбек, М у ҳ ам м ад қ у л и қ ав ч и н , Шоҳ 
Сўфи, я н а бир й и г и т я х ш и қ а р ш и л и к
к ўрсати б м а р д о н а л и к л а р қил д и. Қўрғон 
девори устига ёв к и ш и с и н и н г баъзила- 
ри ч и қ қ а н д и л а р , б а ъ з и л а р и ч и қ м о қ д а
э д и л а р . Б у м а з к у р б ў л г а н т ў р т к и ш и
югуриб кел и б қ и л и ч солиб, к у ч л и зарба 
бериб, д у ш м а н н и т у ш и р и б қ о ч и р д и л ар . 
Ҳ ам м аси д ан Қўчбек ж ас о р ат кўрсатд и. 
Қ ў ч б ек н и н г я го на ё қ и м л и ва н ам у н ал и
иш и ш у бўлди. Б у қ а м а л д а и к к и м арта 
қ ў л и ж у д а я х ш и и ш г а я р ад и . Қаро бар- 
лос ҳ ам С ўзангарон дарвозаси назорати- 
да ёлғи з қолиб эди. У ҳам ған и м н и я х ш и
қ а й т а р д и . Қ у т л у қ Х о ж а к ў к а л д о ш ва 
Қ у л н а з а р м ирзо ҳам ў з л ар и г а т еги ш л и
н а зор ат ж о й и — Гозуристон дарвозаси-
да эдилар. У лар ҳам оз к и ш и билан я х ш и
м у д о ф а а қ и л и б , к ў н д а л а н г д а н я х ш и
ж а н г қ и л д и л а р . Я на бир навбат Қосим- 
бек й и ги т л ар н и бошлаб, С ўзангарон дар- 
воаасидан ч и қи б , ў зб ак л ар н и Х о ж а Каф- 
ш и р гач а қувлаб, бир неча к и ш и н и асир 
туш ириб, бош ини кесиб келди. Дон энди 
п и ш ган чог эди, ҳеч ки м ҳ ал и я н г и дон- 
дан ш а ҳ а р га к и р и т м а га н эди.
Қ ам ал м уддати у з о қ қ а чўзилд и. Элга 
кўп т а н қ и с л и к бўлди. Ш у д а р а ж а га ет- 
т и к и , ф а қ и р ва бечора ит этини, эш ак
этини ей и ш га к и р и ш д и . Отга — х а ш а к
т а қ ч и л бўлди. Д а р а х т л а р н и н г б ар ги ни 
отга берар эдилар. Ў ш анда си н ал д и ки , 
барча я п р о қ л ар д ан тут барги ва қайра- 
ғоч яп р оғи отга я х ш и р о қ эм и ш . Б аъзи- 
лар қ у р у қ ёғочларни рандалаб, қипиғи- 
ни сувга ивитиб отга берар эдилар. Уч- 
т ў р т о й г а ч а Ш а й б о қ х о н қ ў р ғ о н н и н г
я қ и н и г а к ел м ай , й и р о қ д ан қў р гон н и ай- 
л ан и б к ўчиб ю рар эди. Б и р о қ ш о м эл 
гофил я р и м кеч ага я қ и н Ф еруза дарво- 
заси т ар а ф и га келиб, ноғора ч ал и б су- 
рон солдилар. Мен м адрасада эдим. Кўп 
тараддуд ва дағдаға бўлди. Б у нд ан сўнг 
ҳ ар кеч а келиб, ноғора чалиб сурон со- 
либ, гавғо қ и л а р эдилар.
Ҳ ар қ а н ч а атроф ва т е в а р а к яқ и н - 
й и р о қ қ а к и ш и л а р ю б о р и л са ҳ а м , ҳеч 
к им д ан к ў м а к ва бирор м адад етишма- 
ди. Зўр ва қ у в в а т и м и з бор бўлган пайт- 
да ҳеч қ ан дай ш и к а с т ва бирор нуқсон 
бўлм ас эди. К ў м а к ва м адад қил м ад и - 
лар, бундай вази ятд а қ ан д а й ҳисоб би- 
л а н м ад ад қ и л а р д и л а р . Б у л а р г а ум ид 
б о ғл аб қ а м а л д а қ а л ъ а н и қ ў р и қ л а м о қ
тўғри эмас экан .
Б у р у н ги л ар дебдурларки, қўрғон бер- 
к и т м о қ л и к к а бош к ер ак ; и к к и қў л ке- 
р ак; и к к и оёқ к ер ак : бош сардор бўла- 
ди. И к к и қўл — и к к и томондан келади- 
ган к ў м а к ва мадад бўлади. И к к и оёқ — 
қ ў р ғ о н н и н г зах и р а с и б илан суви бўла- 
ди. Б и з бу атроф ва т евар вк даги л ар д ан
к ў м а к ва м ададга кўз т у там и з, ул ар ни нг 
ҳар қай си си ўз дарди билан овора.
Султон Ҳусайн мирзодек мардона ва 
т аж р и б а л и подшоҳ бизга мадад қ и л м ай , 
к ў м а к л а р бериб элчи юбормай, Шайбоқ- 
хонга қам ал пайтида Камолиддин Ҳусайн 
Гозургоҳийни э л ч и л и к к а юборди.
Т ан бал А н д и ж о н д а н П и ск ен т тума- 
нига кел д и. Хон ҳам А ҳ м адбек ва бир
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

84
БОБУРНОМЛ
қ исм л а ш к а р билан Тан балнин г рўпара- 
сигн ч и қ д и . Л а к л а к о н ва Т урок чорбоғи 
м авзесид а юзма-юз б ў л д и л ар . Уруш-ту- 
руш бўлмай а ж р а ш д и л а р . Султон Маҳ- 
мудхон уруш одами эмас эди. Сипоҳий- 
л и к д а н ж у д а баҳраси з эди, Т ан бал би- 
л ан ю зл аш ган пайтда хонда ю раксизлар-
га хос ҳ о лат ва к а й ф и я т зоҳ и р булади. 
А ҳ м адбек т у р к к и ш и эди, бироқ мардо- 
на ва х а й р и х о ҳ одам эди. А ж о йи б қат- 
т и қ бир гапни хонга айтади: „Б у Танбал 
ўзи қ я н ч а л и к к и ш и д и р к и , бунча таҳли- 
ка па тараддуд тортасиз. А гар к ў з и н г и з
қ у р қ с а , к ў з и н г и з н и боглаб ю зл аш и н г!“