Халцаро бобур фонди

36 — Бобурнома
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

282
БОБУРНОМ А
д у ш м а н г а ҳ а м л а қ и л д и л а р . Ш у н д а й
у руш -ж анг б ў л ди ки, б изн инг ўнг ва чап 
т о м о н л ар д аги қ ў ш и н и м и з д у ш м а н н и н г
ўнг ва чап тар аф л ар и д а ги қ ў ш и н и н и су 
риб бориб, бир ж о й д а тў хтаб уруш ди- 
л ар. Д уш м ан қ ў л и д а н ҳеч иш кел м ай , 
ҳаёт и п л ар и н и куйдуриб, б изн инг ўнг ва 
чап қан о тд аги ж а н г ч и л а р и м и з г а ҳ у ж у м
қ и л и б , ў з л а р и г а ж у д а я қ и н л а ш т и р д и -
л ар. О ёгим и зда м у с т а ҳ к а м т у р га н и м и з
учун д у ш м а н н и н г т у р и ш га м аж о л и қол- 
май, беихтиёр қоча бош лади. Кўпчили- 
ги ўш а майдонда ж о н бериб, ж аҳ а н н ам - 
га равона бўлди. Қ олган оз қисм и саро- 
с и м а г а т у ш и б , қ у м с а ҳ р о с и г а қ о ч д и . 
Ҳ асанхон М еватийга ўқ тегиб, фано гар- 
д и г а а й л а н д и . Ғ а н и м н и н г Р а в а л У дай 
Синг, М ани кчанд Ч а в ҳ а н , Р аай Чандар- 
бан, Д и л п ат Р а а й , К ан гар ва К ар ам синг 
каби бош лиқлари йў қ л и к йўлининг губо- 
ри бўлдилар. Бир неча минг к и ш и аскар- 
л а р и м и з о т л а р и т у ёг и о ст и д а п о й м о л
бўлди. М уҳаммад к ў к ал д о ш , А бдулазиз 
мирохўр, Оламхон ва яна бир неча амир- 
ларга Раана Сангаанинг ортидан таъқиб 
қилиб бориш буюрилди. Менинг ўзим ҳам 
бир неча курўҳ қувлаб бордим, Раана Сан- 
гаанинг бошига қоронғи кун тушди.
То ш у кеч а к и р г у н и ч а , д у ш м а н д ан
х о т и р ж а м б ў л и б , м а қ с а д и м и з г а етиб 
қ а й т д и к . Б и р неча соатдан к ей и н ман- 
зи л га етиб бордик. Тақдирда бўлмагани 
учунми, у кофирни қ ўлга туш и ролм адик. 
Ортидан юборилган к и ш и л а р ғайрат қил- 
мабдилар. Буларга ишониб ўтирм ай, ўзи- 
миз т аъ қ и б қ и л и ш и м и з к е р а к эди, деб 
пуш айм он бўлдик. Ф озил билим ли киши- 
лар им и здан Ш айх Зай ни дди н бу ғалаба- 
га „подшоҳи ислом “ деган т аъ р и х н и топ- 
ди. Кобулдан Мир Гису ҳам шу таърих- 
ни битиб юборибди. И лгариги м ана шун- 
дай ғ а л а б а л а р и м и з д а н бири Д и п а л п у р
фатҳига и к к и к и ш и „васъати раби ул-ав- 
в а л “ деган таъ р и хн и топди.
Б у ф атҳ м ана ш унд ай қў л га к и р гач, 
Р а а н а С а н г а а н и н г о р т и д а н в и л о я т и г а
т а ъ қ и б қ и л и б б о р и ш га сабаб й ў қ эди. 
Л а ш к а р н и тўхтатиб, Меватни забт этиш- 
га ҳ и м м а т қ и л д и к . М уҳам м ад А ли жанг- 
ж а н г , А ли Гуран ва А б дум ал и к қўрчи- 
ни ж у д а к ў п одам билан И л ё сх о н н и н г 
у ст и га ю бордик. У и к к и дарё о р аси да 
бош к ўтариб, К ў йи л ш аҳ ар ч аси н и ж а н г
қ и л и б э г а л л а г а н д и . К ў й и л ш аҳ ар ч аси - 
нинг ҳ о к и м и К и ч и к А л и н и уш лаб, бан- 
ди қ и л и б қ ў й г а н э к а н . Б и з ж ў н а т г а н
қ ў ш и н етиб б о р г а н и д а дош б ер о л м ай , 
қочибди. Б и р неча к у н д ан к ей и н Ограга 
етиб бордик. У ерга к и р и ш и м и з билан 
бу б ах ти қ ар о н и боглаб, ч и рм аб олиб кел- 
дил ар . Ж а з о с и н и олди.
У ндан к е й и н М еват т а р а ф л а р г а бо- 
риш к е р а к , деган ф и к р г а к ел д и к . Р а ж а б
о й и н и н г о л т и н ч и с и д а , ч о р ш а н б а к у н и
М еват ҳ о к и м л и г и ж о й л а г а г а н А л в а р га
бордик. У нинг х а з и н а с и н и осонлик би- 
л а н қ ў л г а к и р и т д и к . Б у в и л о я т ҳ а м
ҳ и м о я м и з д а г и м а м л а к а т л а р қ а т о р и г а
ўтгач , биз п о й т ах т га қараб йўл олд ик. 
М у ҳ а м м а д Ҳ у м о ю н г а Кобул на Бадах- 
ш о н га к е т и ш и г а р у х сат бериб, ў зи м и з 
м а р к а з г а борадиган бўлдик.
Т ў қ қ и з юз ўттиз тў р т и н ч и й и л и Хон 
Мирзо олам дан ўтди. Б а д а х ш о н ҳукум а- 
тини к ў з и м и з н и н г нури М уҳам м ад Ҳумо- 
юнга бериб эдик. У ш а й и л и р аж а б ойи- 
ни нг т ў қ қ и з и н ч и с и д а М уҳ ам м ад Ҳумо- 
ю нга ўгаа м а м л а к а т г а б о р и ш га р у хсат 
берилди. Ш у п а й т л ар и Б иб ан афғон бош 
к ў т а р г а н эд и. Қ о си м Ҳ у с а й н С у л то н , 
М уҳам м ад Қосим Бобо Қ а ш қ а , Абдулла- 
м у ҳ а м м а д н а й з а д о р , Ҳ у с а й н х о н ҳ ам д а 
Ҳиндустон а м и р л ар и д ан А ли х о н Фарму- 
л и й , М аликдод К ар ан ий , Т атархон ва Хо- 
н и ж а ҳ о н н и М у ҳ ам м ад С ултон м и р з о га
й ў л д о ш қ и л и б ю б о р д и к . У б а д б а х т
қ ў ш и н т а й и н л а н г а н и н и эш итиб, богаини 
қ ў л и г а олиб дунёдан ч и қ и б кетади.
У з и м и з у ш а й и л н и н г о х и р л а р и д а
Ф а т ҳ п у р ва Б а р и й н и а й л а н и б , О грага 
к е л д и к . Т ў қ қ и з юз ўттиз тў р ти н ч и йили 
К ўй и л н и то м о ш а қ и л и ш г а бордик. У ер- 
дан Санбалга овга ч и қ д и к . К ў ҳисто н ни 
сай р қ и л и б , д ор у л х и л о ф ага к е л д и к . Са- 
ф ар о й и н и н г й и ги р м а с а к к и з и н ч и с и д а
Ф ах р и ж аҳ о н б ег и м ва Х адича Султонбе- 
гим бола-чақаси билан Кобулдан келди- 
л ар . Б и з к е м а г а т у ш и б , у л а р н и кутиб 
ол д ик ва ва қ т н и я х ш и ў т к а з д и к .
Б и р оз вақтд ан сўнг Ч а н д ер и й ҳоки- 
ми М единий Рав ва Р а а н а л а ш к а р йиға- 
ётган эм и ш , деган хабар к ел д и . Б унд ай 
х аб ар л ар етиб к е л и ш и б илан олти-етти 
м и н г й и г и т н и
Ч и н Т е м у р С у л т о н г а
й ў л д о ш қи л и б К а л п и й ҳудудидан Чан- 
дерийга юборилди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУ РНОМЛ
283
Ж у м о д ул-аввал о й и н и н г еттинчиси- 
да, ч о рш анба к у н и Ч ан д ер и й забт этил- 
ди. У нин г т а ъ р и х и н и „дорул-ҳарб“ деб 
топд ил ар. Ч ан д ер и й қ ў л га к и р г ач , уни 
С ултон Н о с и р и д д и н н и н г н а б и р аси Аҳ- 
м ад ш о ҳ га ин ъо м қ и л д и к .
Ж у м о д ул-авнал о й и н и н г ўн бирин- 
ч и си да, я к ш а н б а к у н и қай ти б дорул хи- 
лоф а — пой тахтга к и р д и к . Ундан илга- 
ри р о қ Ч а н д ер и й га борадиган эд ик, Раа- 
на л а ш к а р и билан олдинга юриб бизнинг 
х и з м а т и м и з д а г и л а р т у р ган И р и ж г а ке- 
либ, уни қ а м а л қ и л м о қ ч и бўлади. У ш а 
кеча у л у ғл ар д ан бири ун и н г т у ш и г а ки- 
риб қ ў р қ и т а д и . У у й қ у д ан сесканиб уй- 
ғониб к етад и, уни иситм а тута бошлай- 
ди. У ш а иситм ад а л а ш к а р г а ортга қай- 
ти ш н и буюради. Й ўлда унга а ж а л ҳам- 
роҳ б ўлиб, ж а ҳ а н н а м г а ю б ор ган и аён 
бўлди.
Б и з н и н г қ ў ш и н и м и з Б у р ҳ о н п у р да- 
рёсидан ў т аёт ган д а ш у н д ай хабар кел- 
ди: М аъруф , Бибан ва Б о я з и д Қ аннўж - 
д а н қ о ч и б , И р и ж г а к е л и б , Ш ам со б од
қ а л ъ а с и н и А б у л м у ҳ а м м а д н а йзаб о зд ан 
ку ч б ил ан тортиб о л и б д и л ар . Ш у боис 
ж и л о в н и ў ш а т ар аф га буриб, бир неча 
й и ги т н и ў зи м и зд а н о лдинроқ юбордик. 
Б у х абарн и э ш и т ган и д ан сўнг М аъруф
н и н г ў г л и Қ а н н у ж д а н қ о ч и б қ о л а д и . 
Б и б а н , Б о я з и д , М а ъ р у ф ҳ а м Г а н г д а н
ўтиб Қ а н н ў ж н и н г т ў гр и с и д а Г а н гн и н г 
к у н ч и қ а р т о м о н и д а н б о р и б , к е ч и к н и
тўсиб қ ў й и ш н и я т и д а ўти р ад и лар.
Т ў қ қ и з юз ў тти з беш ин чи й и л и , му- 
ҳар р ам о й и н и н г у ч и н ч и с и д а, ж у м а куни 
М и р зо А с к а р и й н и М ў л то н м а с л а ҳ а т и
у ч у н ч а қ и р т и р г а н д и к , К о б у л д а н етиб 
к е л и б , Г в а л и й а р д а и л т и ф о т к ў р с а т д и . 
Ў ш а к у н и Р а а ж а Б и к р а м а ж и т ва Ман 
С и н гн и н г и м о р а т л а р и н и ай л а н и б , пой- 
т а х т га ж ў н а б к е т д и к . Ў ш а о й н и н г йи- 
ги р м а б е ш и н ч и с и д а , п а й ш а н б а к у н и у 
ерга ки р и б бордик.
Раби ул-аввал о й и н и н г ўни нчиси да, 
д у ш а н б а к у н и М у ҳ а м м а д Ҳ у м о ю н д а н
э л ч и л а р к е л и б , и л т и ф о т к ў р с а т д и л а р , 
х а т ҳ ам ол иб к е л д и л а р . У нд а Т а н г р и
таоло бизга бир ўғил берган эди, отини 
А лъ ам он қ ў й д и к , деб битилганди. Б у исм 
менга ёқ м ад и . Ундан сўнг т у р к ва ҳинд 
ам и р л а р и н и чорлатиб, зиёф ат бердик. Б у 
зи ё ф ат д а ш а р қ т а р а ф д а г и в и л о я т л а р г а
ҳ о к и м и я т ўр нати ш к е р а к , деган масла- 
ҳ ат н и к е н га ш д и к . Мирзо А ск ар и й оғир 
л а ш к а р б илан о л д и н д а ж ў н а с и н . Ганг 
д арёси ни нг у тар аф и даги ам и р л а р унга 
йўлдош бўлиб, бу и ш га ж а ҳ д қ и л си н л ар . 
Раби ул-охир ойи ни нг еттинчисида, ду- 
ш а н б а к у н и М ир зо А с к а р и й г а ж ў н а б
к е т и ш и учун рухсат берилди.
У зи м и з Д аҳ п у р тар аф га овга отлан- 
д и к . Ж у м о д ул-аввал ойи н и н г учинчи- 
сида М аҳмуд И ск ан д а р н и н г ўгли Биҳар- 
ни олиб, гавғо-тўполон к ў т ар и ш нияти- 
га туш ган, деган хабар келди. Овдан қай- 
тиб, дорул х и л оф аг а — п ой тахтга туш- 
дик.
Ш у пайти Б а д а х ш о н д а н М уҳам м ад
Ҳ ум ою н ни нг эл ч и л ар и к ел д и. М актубда 
б и т и л и ш и ч а , М уҳ ам м ад Ҳ умоюн қирқ- 
э л л и к минг аск а р йиғиб, Султон Вайсни 
ўзига йўлдош қилиб, Сам арқандга бориш 
н и я т и г а туш ибди. Орада сулҳ сўзи ҳам 
бор. У нинг х ат и га ж авоб д а Тангри тао- 
лодан у м и д в о р м и зк и , ҳ ад ем ай Ҳиндус- 
тон ў л к а с и қ ў л га ки р а д и , деб ёздим, — 
х а й р и х о ҳ ва муносиб к и ш и л а р и м и з н и
Ҳ и н д у с т о н ў л к а с и г а қ ў й и б , ў з и м и з г а
мерос ў л к а м и з га борамиз. Б у ю риш да бу- 
тун х а л қ и м и з Ҳ умоюнга йўлдош бўлиб, 
ихлос кў р сат ад и л а р .
Ў ш а о й н и н г ўн е т т и н ч и с и д а , пай- 
ш ан б а к у н и Ж у у н д ар ёси д ан ўтиб, ша- 
р қ қ а қ ар аб ж ў н а д и к . Ў ш а к у н и Банго- 
л а во р и си б ў л ган Н у с р а т ш о ҳ д а н элчи- 
л а р к ел и б , т о р т и қ л а р к е л т и р и б , қ у л л и к
и зҳо р қ и л д и л а р .
Ж у м о д ул-охир о й и н и н г ўн т ў қ қ и - 
з и н ч и си д а, душ анба ку н и Мирзо Аска- 
рий келиб бизни кўрд и. Сиз л аш к ар и н - 
гиз билан Ганг д ар ёси ни нг нари ги тара- 
фида тўх танг, деб фармон бердик. Огра 
я қ и н и д а И с к а н д а р С у л т о н н и и н г ў ғл и
М а ҳ м у д х о н н и н г ш и к а с т т о п г а н л и г и
ҳ а қ и д а хабар етиб келди. Ғозипур ерла- 
р и гач а бориб, Б а ж п ў р ва Б аҳ ат д а тўхта- 
дик. У ш а ерда Б и ҳ а р ви л о я т и н и Мирзо 
М уҳам м ад Зам о н га бердик.
Р ам азо н ойи ни нг еттин чи сид а, пай- 
ш анба к у н и Б ан го л а ва Б и ҳ ар д ан хотир 
ж а м бўлиб, С ар в аар т ар а ф г а Бибан ва 
Б о я зи д н и даф қ и л и ш учун ю р иш бош- 
л ад и к . Б у ға н и м л а р билан ж а н г қ ил и б, 
у л а р г а ш и к а с т е т к а з д и к . Ундан кей ин 
Х ар ий д ва С еканд ар пу р н и сайр қ ил и б,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

284
БОБУ РПОМЛ
бу в и л о я т л а р д ан х о т и р ж а м бўлиб, илғ- 
ор б и л ан п о й т а х т г а қ ар аб ж ў н а д и к ва 
оз фурсатда у ерга кири б к ел д и к .
М уҳам м ад Ҳ ум ою н, бир й и л д и р к и , 
Б ад ах ш о н д а, д и й до р и м и зд ан айро туш- 
ганди. Б изни соғиниб, Б ад ахш онни куё- 
ви Мирзо Сулаймонга топш ириб, бир кун- 
да Кобулга кел ад и. Мирзо Комрон ҳам 
Қандаҳордан Кобулга келган экан. Ийд- 
гоҳда учраш иб цолиб, ҳайрон бўлиб, ке- 
л и ш и сабабини сўрабди. М уҳаммад Ҳумо- 
юн ҳам бизни соғинганини айтиб, Мирзо 
Ҳиндолни Кобулдан Бадахш онга юбориб, 
бизнинг тарафга келаверибди. Бир неча 
кунда дорул хилофа — Ограга етиб кела- 
ди. Б и з унинг онаси билан отини айтиб, 
сўзлаш иб ўтирган эдик ҳам ки , келиб қол- 
д и . К ў н г и л л а р г у л я н г л и ғ о ч и л и б ,
к ў зл ар чироғдек ёришди. Ҳ ар куни зиё- 
фат бериларди. К ейин унинг ўзига тўй 
бериб, хурсан дчи ли к қ и л д и к . А нча пай- 
тгача бир ерда бўлиб, бир-биримиз билан 
дўстона муносабатда бўлдик. Ҳ ақ и қатд а, 
суҳбатда тенги йўқ эди 
ва агар комил 
инсон дейиш м ум кин бўлса, у — ўш а эди.
М у ҳ а м м а д Ҳ у м о ю н Б а д а х ш о н д а н
к ел ган ва қ т л а р и Кош ғар хонлари д ан ва 
бизга қ а р и н д о ш л и ги ҳам бўлган Султон 
Саидхон Р а ш и д х о н н и Ё р к е н т га қў йи б , 
х о м х а ё л л и к қ и л и б Б а д а х ш о н том онга 
ж ў наб ди . У Б ад ах ш о н га етгунича, ундан 
и л гар и р оқ Мирзо Ҳ индол бориб Қ ал ъ аи
Заф ар га ки р г ан экан . Султон Саидхон у 
ерни уч ой қ а м а л қи л и б , қ ў л и д а н ҳеч 
иш к ел м ай , ортига қай ти бди .
Б ад ах ш о н н и к о ш ғ а р и й л а р эгаллади- 
л ар , деган хабар бизга етиб келди. Б из 
Х о ж а Х а л и ф а г а Б а д а х ш о н г а б о р и б , 
қ ў л и д а н ни м а к ел са, қ и л с и н , деб фар- 
мон б е р д и к . У ф а ҳ м с и з л и к д а н қ а б у л
қ и л м а д и . М у ҳ а м м а д Ҳ у м о ю н г а : „Сен 
борсанг қ ан дай б ў л а д и ? “ — деб ай тд и к. 
У: „Ф арм он га чора й ў қ , л ек и н ўз ихтиё- 
рим билан дийдордан а й р и л м а й м а н , деб 
а ҳ д қ и л г а н м а н “ , — д ея ж а в о б берди. 
Ш у ни нг учун Мирзо Сулайм онга Бадах- 
ш онга бориш га рухсат берилди. Ш ундай 
бўлса-да, Султон Саидга бизда си зн и н г 
қ ан ч а ҳ а қ қ и н г и з борки, сиз бундай қил- 
д ин гиз, ж у д а ғал ат и бўлди, деб ёздик. 
Д арҳол М ирзо Ҳ индолни ч ақ и ри б, Мир- 
зо С улайм онни юбордик. Агар ҳ у қ у қ н и
назарда тутиб, Б ад ах ш о н н и ф арзандим из
С у л а й м о н м и р з о г а б е р с а н г и з я х ш и
бўларди, дедик. И лло, биз гуноҳни ўзи- 
м издан соқит қ и л и б , меросни меросхўр- 
га т о п ш и р д и к , билсинлар.
М ирзо С ул ай м он у н д ан и л га р и Ко- 
булга етиб боради. Б а д а х ш о н н и душ ман 
қ ў л д а н бериб, у ер д а о м о н л и к бўлган 
экан . Мирзо Сулаймон Б ад а х ш о н г а бор- 
ганидан сўнг, Мирзо Ҳ индол Б адахш он- 
ни унга топш ир и б, ўзи Ҳ индустонга йул 
олади.
М уҳам м ад Ҳ ум ою нга ўзи ж о й л а ш га н
ер — Санбалга к е т и ш и учун рухсат бе- 
р и л д и . О лти о й г а ч а ў ш а е р д а т у р д и . 
К ў р и н и ш и ч а, у ж о й н и н г ер ва суви унга 
ё к м а д и . У ни и с и т м а т у тар э к а н , бора- 
бора у зо қ ч ў з и л а д и г а н б ў л и б д и . Б у ни 
э ш и т и ш и м б илан Д еҳ л и га олиб келиш - 
л а р и н и ва у ердан к е м а г а солиб олиб 
к ел с и н л а р , бу ерда у н и з и й р а к ҳаким - 
л а р к ў р и б , д а р д и г а д аъ н о ц и л с и н л а р , 
деган ф арм он берилди. Б и р неча кунда 
уни дарё йўли билан олиб к е л д и л а р ва 
табиблар ҳар қ а н ч а дори-дармон берма- 
син, я х ш и бўлм ади. У луғ к и ш и л а р д а н
Мир А бдулқосим , бундай д ар д л ар га би- 
рор я х ш и нарсани сад ақа қ и л и б бериш 
к е р а к , ш унда Т ангри таоло ш иф о бера- 
ди, деб айтди. М енинг к ў н г л и м г а келди- 
к и , М уҳам м ад Ҳ у м о ю н ни нг м ендан бо- 
ш қ а я х ш и нарсаси йўқ. Мен ўзим унга 
тасад д уқ б ўлайи н, Худо қаб ул қ и л си н , 
дедим. Х ож а Х ал и ф а ва б ош қа я қ и н л а р : 
М у ҳ а м м а д Ҳ ум ою н с и ҳ а т т о п а д и , сиз 
нега бу сўзн и т и л и н г и з г а к е л т и р а с и з , 
д ей и ш д и . М ақсад ш у к и , дунё м олидан 
я х ш и с и н и сад ақ а қ и л и ш к ер ак. Бас, уш а 
И б р о ҳ и м б и л а н б ў л г а н у р у ш д а қ ў л г а
к и р и т и л га н олмосни М уҳам м ад Ҳумоюн- 
га ин ъо м қ и л г а н эдингиз, ў ш а олмосни 
с а д а қ а қ и л и ш к е р а к , д е й и ш д и . У н и н г 
эвазига дунё м олини бериш қан д а й бўла- 
ди, мен унга ў зи м н и фидо қ и л у р м а н к и , 
у ж у д а м у ш к у л аҳволда қо л иб д и, деган 
сўзлар т и л и м га келди. Ундан ни м а ўтган 
бўлса, ў зи м га олам ан, ун и н г к у ч и г а куч, 
бардопш га бардош бўлам ан. Ў ш а ҳолат- 
га кири б , уч қ а т л а бош идан айланиб, ҳар 
қан дай дардин г бўлса, мен олдим, дедим. 
Ў ш а зам о н мен оғир б ў л д и м , у ен ги л
тортди. У соғайиб ўрни дан турди. Мен 
нохуш бўлиб й и қ и л д и м . Д ав л а т аъён- 
л ар и ва м а м л а к а т арбобларини чорлаб,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
285
б ай ъ ат (аҳд-паймон) қ ў л л а р и н и Ҳумоюн- 
н и н г қ ў л и г а топш ири б, у ў р ни м д а қола- 
диган в а л и а ҳ д э к а н л и г и н и т яй и н л а д и м . 
Т ах т н и унга т о п ш и р д и м . Х о ж а Х ал и ф а, 
Қ ан б ар А ли бек, Т урди бек, Ҳ индубек ва 
б о ш қа к и ш и л а р ҳам бу н а си ҳатл ар и м д а 
бор эдилар, ҳ ам м аси қабул қ и л и б , ҳеч 
ни м а д еёл м ад ил ар .
В а р а қ л а р н и қ ор ал о вч и — котиб ай- 
т а д и к и , т ў қ қ и з юз ў тти з еттин чи йи ли, 
ж у м о д у л -а в в а л о й и н и н г о л т и н ч и с и д а
ў ш а подш оҳ ўа қ ў л и билан обод қ и л га н
Ч аҳ о р б о ғд а аҳ в о л и ўзгари б, бу бевафо 
о л ам н и т а р к этди.
З а м о н н и н г доно к и ш и л а р и т а ъ р и х , 
м ар си я , қ аси д а ва т а р к и б л ар битдилар. 
Ш у ж у м л а д а н , М авлоно Ш иҳоб Муам- 
мойи м ан а бу м исрадан т а ъ р и х топди: 
„Ҳ умою н буд вориси м у л к и в а й “ *.
У қобил под ш оҳ н и н г я х ш и л и к л а р и -
ни айтиб ва ёзиб т у гати ш м аҳол. Л ек и н
л ўнд а қи л и б ай тган д а, уни нг асли зоти- 
да м ан а бу с а к к и з си ф ат ҳам м а ва қ т му- 
ж ассам эди: бири нчиси ш у к и — муваф- 
ф а қ и я т л а р и б аланд эди; и к к и н ч и с и — 
ҳ и м м ат и а р ж у м а н д (а з и з ҳ и м м ат л и ) эди; 
у ч и н ч и с и — нилоят олмоқ; тўртинчиси
— в и л о я т сақ л а м о қ ; беш ин чи си — маъ- 
м у р л и к ; ол тинч иси — Т ангри таоло бан- 
д а л а р и г а т у р м у ш к е н г ч и л и г и ( я х ш и
аҳвол) н и яти ; еттин чи си — л а ш к а р н и н г
к ў н г л и н и қ у л г а олиш ; с а к к и а и н ч и с и — 
адолат қ и л м о қ л и к .
Ф а з и л а т бобида к а м ч и л и г и йўқ эди, 
н азм ва насрни т у р к и й ва ф орсийда ай- 
т и ш д а тенгсиз эди. Хусусан, т у р к и й де- 
вони бор. Унда я н ги м а ъ н о л а р ҳам то- 
пиб, ш е ъ р л а р ай тган . „ М у б а й й и н “ деб 
н о м л а н г а н м а с н а в и й к и т о б и ҳ ам бор. 
Т и л б и л а д и г а н доно к и ш и л а р ор аси да 
у н и н гд ек л ат и ф (гў зал ) сўз ай тувчи йўқ. 
Х о ж а А ҳр о р ай тга н „В о л и д и я" рисола- 
си ни ш у подш оҳ назм қ и л и б д и . Ушбу 
китоб „Б о б у р и я " бўлиб, Б а й р а м х о н н и н г 
ў гди М и р з о х о н г а т у р к и й д а н ф о р си й га 
т а р ж и м а қ и л и ш н и б у ю р д и л а р , т о к и
т у р к и й б и л м а г а н к и ш и л а р г а осон бўл- 
пин, Ул п о д ш о ҳ н и н г м у с и қ а и л м и д а н
ҳам хабари бор эди ва мана бу рубоий 
ни ф орсийда ай тган эдилар: