Халқаро туризм

Статистик кузатув хатолари ва кузатув материаллари устидан 
назорат.
Статистик кузатувларнинг синчиклаб ишлаб чиқилган режаси туризм 
ҳақида ишончли маълумотлар олишнинг гаровидир. Лекин у қанчалик икир-
чикиригача пухта ўйланмасин ва ҳисобчилар йўл – йўриқга амал қилишга 
қанчалик интилишмасин ҳар қандай статистик кузатувда хатоларга йўл 
қўйилиши мумкин. Хато ва камчиликлар турли сабабларга кўра пайдо бўлади. 
Жамланган келишув натижасида, умумлаштиришда, формулярни нотуғри 
тўлғазилганда, сўралувчилар эслатган далиллар ёддан чиққанда ва ҳ.к. 
Статистикада ҳамма хаторлар олдиндан кўзда тутилган ва кўзда 
тутилмаганларга бўлинади. Кейингиси ўз навбатида тасодифий хол ёки 
систематик характер касб этади. Тасодифий хато жавоб берувчи айби билан 
ҳам, қайд этувчининг ёзувда адашиши, келишуви, билимсизлиги ва бошқалар 
оқибатида ҳам рўй беради. Булар кузатув натижаларига жиддий таъсир 
ўтказмайди. Чунки бундай хатолар кўпинча бир хилда камайтириб кўрсатишда 
ҳам, кўпайтириб, бўрттириб кўрсатишда ҳам учрайди ва кенг қамровли 
кузатувда ютилиб кетиб, бетарафланиб қолади. 
Кўзда тутилмаган систематик нуқсонлар, хатолар асосан сўровларда 
умумлаштирилган 
кўрсаткичлар 
ҳисобига 
пайдо 
бўлади 
(ташриф 
буюрувчининг ёши, унинг даромади, тунаш сонлари ва шунга ўхшашлар). 
Кўпинча ёшни қайд этишда охири 0 ёки 5 билан тугайдиган умумлаштиришлар 
кўзга ташланади. Мисол учун, ёзувларда 40 ёшли туристлар 39 ва 41 
ёшлилардан кўп учрайди. Бу ҳодиса статистикада ёшларнинг аккумуляцияси 
деб ном олган. Бу хатолар тўпланган статистик материалларни қайта ишлашда 
тузатилмоқда. 
Кўзда тутилган хатолар, номидан ҳам кўриниб турибдики, сўралувчининг 
онгли равишда ҳақиқатни яширишидан пайдо бўлади. Бу хатолар бир 
йўналишда маълумотларни унинг катталик кўрсаткичларини бузиб, пасайтириб 
кўрсатади (масалан, туристик фирмалар обороти). Кўзда тутилган хатолар 

---

82 
статистик тадқиқотлар учун жуда хавфли. Уларни аниқлаш ва тузатиш учун 
озмунча куч талаб этилмайди.
Статистик формулярлардаги ахборотларнинг тўғрилиги мантиқий ва 
арифметик йўллар билан текшириб кўрилади. Мантиқий назорат чоғида 
қўйилган саволларга жавобларнинг мослиги ёки дастурнинг турли саволларига 
жавоблар ўртасидаги мослик аниқланади. Масалан, «Сафардан мақсад» 
графасида «Америкалик» дейилган бўлса, ўз-ўзидан тушунарлики жавоб 
саволга тўғри келмайди, хато эса, бошқа графага ёзув туфайли келиб чиққан. 
Умумий йиғинди сифатида олинган жавоблар, хилма-хиллик ёзувлари 
ёки бошқа кўрсаткичлар қисми (туристик харажатлар ва уларни статиялар 
бўйича бўлиниши, шунингдек саёҳат кунлари бўйича) мантиқий назорати 
ҳисоблашнинг тўғрилигини текшириш орқали таҳлил этилади. 
Ҳаммасини эмас (танланган) тадқиқотлар пайтида уларнинг хусусиятига 
кўра, юқорида кўриб чиқилган қайд қилинган хатолардан ташқари, 
репрезентатив (тақдим этилган) хатолар ҳам учрайди. Улар кузатув бирлигини 
нотўғри танлаш чоғида пайдо бўлади.
Аниқланган барча хатолар иложи борича тузатилиши керак. Бунинг учун 
кўпинча назорат сўровлари ўтказишга телефон, почта орқали сўровлар олишга 
тўғри келади. БТТ экспертларининг фикрича, қиммат турадиган текширишлар 
чоғида хатолар 5 % дан, пилотаж тадқиқотлар чоғида 13 % дан ошмаслиги 
зарур. 
Тўпланган ахборотлар солиштириб кўрилгандан кейин кейинги қайта 
ишлашларга тайёрланади. Улар жадвалларга кўчирилади. Сўнгра бошқа 
статистик кўрсаткичларнинг асосий аҳамияти ва ўртача катталигини 
ҳисоблашда фойдаланилади.