Халқ таълими вазирлиги

бола – предмет – катта одам. Бу даврда бола диққат эътибори предметга 
қаратилган бўлади. Бундан ташқари бу даврда идрок, интеллект ва нутқ 
фаолиятлари ривожланади. 
3 ѐш инқирози 
Бу давр кризиси ҳақида Эльда Геппер ―Уч ѐшли бола шахси ҳақида‖ 
илмий ишида бир неча муҳим белгиларни кўрсатиб ўтган: 
 
Негативизм. Катталарнинг баъзи талабларига бола умуман риоя 
қилмайди. 
 
Ўжарлик. Шахсий фикрга эга бўлиб, бола ўз фикри ва талабларини 
қилдиради. У билан ҳисоблашишини ҳоҳлайди. 
 
Катталарни тан олмаслик. 
 
Қаршилик – ота-оналар билан уришишда намоѐн бўлади. 
 
Мустақиллик. Мустақилликка интилиш. 
Бу кризис даврида боланинг мустақил фаолият юрита олиш, катталарга 
тақлид қилиш каби хусусиятлари билан ажралиб туради. 
7 ѐш инқирози 
Бу даврда бола ўзлигини йўқотиб қўяди. Мактабгача таълим муассасидан 
янги ижтимоий муҳит-мактабга келади. Бу даврда боланинг интеллектуал ва 
ақлий имкониятлари баҳоланади. Ўз-узини баҳолаш ривожланади. Болага бу 
вақтда тўғри ижобий – муносабатда бўлиш, меҳр-муҳаббат бериш, бу 
кризисдан осон ўтишга ѐрдам беради. 
13-14 ѐш ўсмирлик даври инқирози 
Ўсмирлик даврида шахс дунѐқараши, мулоқот доираси кенгаяди. Бу 
даврда ўсмир уятчан, тез ҳафа бўлувчан, агрессив, кескин ҳаракатлар қилувчи 
бўлади. Ўсмирлик даврини болани иккинчи психологик туғилишига қиѐсласа
бўлади. Ўсмир ўз ―Мен‖ини йўқотиб қўйишдан қўрқади. Кўпинча ота-оналар 
қуйидагилардан норози бўладилар, шикоят қилишади: 
Болани мактабда ва уйда ўзини тутиши (бошқариб бўлмайди, тарбиясиз) 
 
Характеридан – агрессив, биринчи ўринга ўз эҳтиѐжларини қўяди. 
17-18 ѐш даври кризиси 
Бу давр кризиси мактаб даври тугаб, янги катта ҳаѐтга қадам қўйиш билан 
белгиланади. 17 ѐш кризиси турли хил қўрқувлар билан ҳам белгиланади. 
Қилинган танлов тўғрилигини, янги ҳаѐт, хатолар қилиб қўйиш каби қўрқувлар 
жуда кучли бўлади. Юқори хавотирланиш ва қўрқув невротик реакция, гастрит, 

---

45 
нейродермит, бош оғриғи, босим (давление) ва сурункали касалликларни 
келтириб чиқаради. 
Ҳар 
бир 
ота-оналарга, 
ўқитувчи-мураббийларга 
ѐш 
даврлари 
психологияси, ундаги инқирозларни билишлари тавсия этилади. Чунки бу 
инқироз даври белгиларини билиб, болага тўғри муносабатда бўлиш, унга йўл- 
йўриқлар ва маслаҳатлар бериш мумкин. 6-9 ѐшда болада ўйин орқали англаш 
фаолият доминант бўлади. Бола учун ўйин оламни англаш учун энг муҳим усул 
ҳисобланади. Ўйин орқали бола ижодий ва ақлий қобилиятларни 
ривожлантиради, муомалага киришади ва янги ижтимоий ролини ўзлаштиради. 
Ота-оналар ва ўқитувчиларга: иложи борича ижодий ўйинларни 
кўпайтиринг. Болани кун тартибини шундай тақсимлангки, ўйин учун вақт 
қолсин. 
13-14 ѐшда эса болалар ҳамма нарсани солиштириб ўрганадилар. Бу 
пайтда бола ҳаѐтида тенгдошлари кўпроқ роль ўйнайди. У кўпинча ўз 
муваффақиятларини бошқа болаларники билан солиштиради. Кўпчиликда 
фақат битта дўсти билан мулоқотда бўлиш эҳтиѐжи пайдо бўлади. Ота-оналар 
ва ўқитувчиларга: болангизни севишингизни айтишдан чарчаманг ва бу олган 
баҳорига боғлиқ эмаслигини такрорлашдан чарчаманг. Уни мақташни 
унутманг. Дўстона мулоқот эҳтиѐжини ҳурмат қилинг. 
17 ѐшда болада мулоқот эҳтиѐжи муҳим ўрин эгаллайди. Катта бўлиб 
қолган болага дўстлар жамоаси, коллектив оламда ўз ўрнини топиш учун керак 
бўлади. Ўқиш энди мулоқот учун баҳона. 
Ота-оналар ва ўқитувчиларга: унинг қарашларини танқид қилманг, сабр 
қилинг, ўзлаштиришнинг пасайишидан чўчиманг. Болага вақт беринг, яхши 
ўқиш узига кераклигини тушуниб англаб олсин.