Hadis ilmining paydo bo'lishi. Imom al-Buxoriy va Imom at-Termiziyning hadis ilmi rivojidagi xizmatlari

Muhammad ibn Iso at-Termiziy
M ashhur m uhaddislardan yana biri vatandoshimiz Muhammad ibn 
Iso at-Termiziy boiib, u 824 -yili Termiz yaqinidagi Bug' qishlog'i (hozir-
gi Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani)da tug'ilgan. Uning oilasi 
va ota-onasi haqida ma’lum otlar yo'q. Ba’zi tadqiqotchilar uning otasi 
ash marvlik bo'lgan deb qayd etadilar.
M uhamad ibn Iso at-Termiziy bolaligidan ilm o'rganishga qiziqqan, 
ayniqsa hadis ilmini chuqur egallagan.
M uhamad ibn Iso at-Termiziy 850 -yildan ko'p m am lakatlarga safar 
qiladi. Hijoz shahrida bo'lib, Makka va Madina shaharlarini ziyorat qiladi. 
Iroq hamda Xurosonda hadis, fiqh, qiroat, bayon, tarix va boshqa ilmlami 
o'rganadi. M azkur safarda M uhamad ibn Iso at-Termiziy ustozi Imom 
Ismoil al-Buxoriy bilan uchrashadi. Alloma ustoziga nisbatan alohida 
hurm atda bo'lib, uning yordamida hadis ilmidan to'la xabardor bo'ladi. 
M anbalarda e’tirof etilishicha, Imom Muhammad ibn Iso at-Termiziy 
ustozining vafoti tufayli ko'p yig'laganidan ko'zi ko'r bo'lib qolgan.
Muhammad ibn Iso at-Termiziy zehnining o'tkirligi, xotirasi, va yod 
olish qobihyatining kuchliligi tufayh Imom Ismoil al-Buxoriy uni faqatgina 
shogird sifatida emas, balki hamkor, hamfikr va do'st sifatida ham 
hurm at qilgan.
Muhammad ibn Iso at-Termiziy uzoq safarda m anbalardan o'qigan 
yoki muhaddislardan eshitgan hadislarni to'plab, kitoblar ta’lif qilishga 
kirishadi. U 863 -yili o'z vataniga qaytadi va o'zi ham shogirdlarga ta ’hm 
beradi, ayni vaqtda kitoblar ham yozadi.
Alloma tomonidan o'ndan ortiq asar yaratilganligi ma’lum. Bular 
qatoridan «Al-jome’ as-sahih» («Ishonchh to'plam»), «Ash-shamoil an- 
nabaviya» («Payg'ambarning alohida fazilatlari»), «Al-ilal fi-l-hadiys» 
(«Hadislardagi illatlar va og'ishlar haqida») kabi asarlari o'rin olgan boiib, 
ular juda mashhurdir.
Muhammad ibn Iso at-Termiziy tomonidan yozib qoldirilgan asarlar­
da o'z ifodasini topgan hadislar ham Imom Ismoil al-Buxoriy tomonidan 
bayon etilgan hadislar kabi insonni halollik, adolat, e’tiqod, diyonat, poklik, 
mehnatsevarlik, m uruw atlilik, mehr-shavqat, yoshi kattalar, ota-ona 
va qarindoshlarga hurm at g'oyalarini ilgari surish xususiyatiga ko'ra 
shaxs ta ’limi va tarbiyasini tashkil etishda katta aham iyatga ega.