H. T. Tursunov, T. U. Raximov ekologiya o’quv qo’llanma Toshkent

4.2 Populyatsiyalar dinamikasi
Populyatsiyalar ekologiyasi zararkunandalaming ko’payishini 
oldindan aniqlaydi va unga qarshi kurash yo’llarini ishlab chiqadi. U 
turlaming kritik soni va yashovchanligini o’rganadi. Populyatsiyadagi 
organizmlar spnining dinamikasi uzoq vaqt davomida kuzatishlar olib 
borib, uning tashqi muhit omillariga bog’liqligi aniqlanadi.
, Populyatsiyalar ekologiyasining predmeti populyatsiyaning 
tuzilishi, dinamikasini, yoshi va jinsini o’rganishdan iborat. Chunki ular 
hosildorlik va ko’payish xarakterini ko’rsatadi, bu esa yashash 
sharoitiga moslashish kriteriyasi bo’lib, o’lish bilan ko’payish 
o’rtasidagi 
nisbatan 
belgilaydi. 
Populyatsiyaning 
muhim 
xususiyatlaridan biri, o’zini son jihatidan idora etishdir. Ayni sharoitda 
individlar 
optimal 
sonning 
individlar 
saqlanib 
turilishi 
populyatsiyaning gomeostazi deyiladi. Ta’rifdan ko’rinib turibdiki 
populyatsiya guruhiy birlashma hisoblanadi. Individlar o’rtasida 
aloqalar bo’lishi bilan birga, ulaming yashab turgan joylari bilan ham 
aloqalari mavjud. Guruhli hayot tarzi, populyatsiya uchun o’ziga xos
32

---

xususiyatlami keltirib chiqaradi. Bunday xususiyatlar quyidagilardan 
iborat: 
populyatsiyaning 
soni, 
zichligi, 
tug’ilishi, 
o’lishi, 
populyatsiyaning o’sishi, o’sish sur’ati, biotik potentsiali va boshqalar. 
Individlaming ma’lum hududda tarqalishi, jinsi va yosh bo’yicha 
nisbatlari, morfologik, fiziologik xulqi va genetik xususiyatlar 
populyatsiyaning tuzilmasini ifodalaydi. Populyatsiyadagi individlar 
bir biridan yoshi, jinsi, o’zaro chatishadigan avlodlariga hayot siklining 
turli fazalar va guruhchalarga (poda, koloniya va boshqalar) mansubligi 
bilan farq qiladi. Heir qanday tur populyatsiyalar tizimidan tarkib 
topadi. Uning tuzilmasi esa individlaming harakatianishi yoki ma’lum 
hududga bog’liqlik darajasi, tabiiy to’siqlami yengib o’ta olish kabi 
biologik 
xususiyatlari 
bilan 
belgilanadi. 
U 
doimiy 
emas. 
Populyatsiyalar ichida organizmning o’sishi, tuzilishi va boshqa 
ko’pgina sabablarga ko’ra, ya’ni tashqi muhitning o’zgarishi, 
dushmanlar sonining o’zgarishi kabi qator omillarga bog’liq holda 
o’zgarish vujudga keldi. 
Pojpulyatsiyaning jins tuzilmasi, turli yosh 
va guruhlardagi erkak va urg’ochi individlaming soni orqali 
ifodalanadigan nisbatidir. Populyatsiyadagi jinslar nisbati, birinchidan, 
jinsiy xromosomalaming qo’shilishiga, ya’ni genetik konuniyatlarga 
bog’lik. Ikkinchidan, unga ma’lum darajada tashki muhit xam ta’sir 
etishi mumkin. Populyatsiyaning evolyutsiyasi uchun urgochi 
organizmlaming soni muhim ahamiyatga ega, masalan, odamlar 
populyatsiyasining potentsial o’sishi, o’smir va qariyalar emas, 15 
yoshdan 35 yoshgacha bo’lgan ayollar hisobiga to’g’ri keladi. 
Populyatsiyadagi individlaming nobud bo’lishi va jinslar nisbati amaliy 
ahamiyatga ega. Populyatsiyaning yosh tuzilmasi qayta tiklanish 
jadalligi, nobud bo’lishi darajasi va nasllar gallanishining tezligi kabi 
muhim jarayonlami ifodalaydi. U aniq sharoitga qarab, har bir 
populyatsiya uchun turning genetik xususiyatiga bog’lik bo’ladi. Yosh 
tuzilmasi har xil usullarda ifodalanadi. Populyatsiyani boshqarish, 
foydalanish, monitoring va muhofaza vositasi bo’lib xizmat qiladi. 
Chunki populyatsiya sonining boshqarilishi tabiatda kuzatiladi, uning 
bir qismi olinganda u yana tiklanadi. Shuning uchun populyatsiyani 
boshqarish muhofaza vositasi bo’lib xizmat qiladi. U monitoring 
vositasi ham, chunki tur emas, ulaming populyatsiyasini kuzatish 
kerak. Muhofaza qilganda esa populyatsiyalami muhofaza qilish orqali 
o’simlik va hayvon turlarini saqlab qolish mumkin. Hozirgi vaqtda 
antropogen omillar ta’sirida tabiiy o’simliklar jamoasida ba’zi bir ko’p
33

---

iste’mol qilinadigan dorivor va yem-hashak o ’simliklarining 
populyatsiyalaridagi organizmlar meyorsiz foydalanish natijasida 
yo’qolib ketmoqda. Masalan, mollar ko’p yeydigan yem-hashak o ’tlari 
meyorsiz foydalanish natijasida Angren adirlari va boshqa joylarda 
kamayib bormoqda, ulaming joyini esa termopsisga o’xshagan mollar 
iste’mol qilmaydigan o ’simliklar populyatsiyasi egallamoqda. Shuning 
uchun 
foydali 
o’simliklar 
populyatsiyasini 
saqlab 
qolishda 
populyatsiyalami monitoring yo’li bilan kuzatish kerak va foydali 
o’simliklar populyatsiyasining tiklanishi uchun tabiatdan me’yorda 
foydalanish kerak.