H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

III – ma’ruza. 

SIRT – FAOL KOLLOIDLAR 

 

Reja 

                 1. Sirt – faol moddalarning umumiy tavsifi. 

                2. Sirt – faol moddalarning turlari. 

                3. Kolloid sirt – faol moddalarning gidrofil – liofil balansi (GLB) 

               4. Mitsella hosil qiluvchi sirt – faol moddalar. 

               5. Adgezivlar. 

 

“Sirt  –  faol  modda  ”  degan  tushuncha  keng  ma’noda  qaraganda  barcha 

organik  moddalar  sirt  –  faol  moddalar  jumlasiga  kiritishga  to’g’ri  keladi,  chunki 

har  qanday  organik  moddaani  olmaylik,  u  suvga  nisbatan  sirt  faollik  ko’rsatadi. 

Lekin  qattiq  jismlarning  sirt  tarangligi  suvning  sirt  tarangligidan  ancha  katta; 

demak  suv  qattiq  moddaga  nisbatan  sirt  faollik  namoyon  qiladi.  Bundan 

ko’ramizki,  suv  fazalar  chegarasining  xarakteriga  qarab,  ba’zan  sirt  –  nofaol, 

ba’zan sirt-faol modda bo’lishi mumkin.  

Lekin sirt-faol modda degan tushuncha bu kabi keng ma’noda ishlatilmaydi. 

U maxsus, ancha tor ma’noda ishlatiladi. Umum tomonidan qabul qilingan ta’rifga 

ko’ra sirt-faol modda molekulalari difil ravishda tuzilgan hamda ancha katta sirt-

faollikka  ega  bo’lgan  organik  birikmalardan  iboratdir.  Bunday  modda 

molekulasining  bir  qismi  suvga  nisbatan  kattaroq  moyillik  namoyon  qiladi;  bu 

---

 

16 

qismini gidrofil guruh tashkil etadi; ikkinchi qismi uglevodorod radikali bo’lib, u 

gidrofob  guruhdan  iborat.  Spirt,  fenol,  karbon  kislota,  organik  aminlar, 

sulfokislotalar va ularning tuzlari, boshqa xil organik birikmalar ana shunday difil 

molekulalardan  tuzilgan.  Ularning  tarkibidagi  –OH,  –NH

2

,    –COOH  (karboksil 

guruh), –SO

3

H(sulfoguruh) va hokazolar qutbli guruhlarni tashkil qiladi.  

Sirt-faol moddalar asimmetrik tuzilishga ega. Shuning uchun ham ular suv-

havo  (suv-bug’),  suv-uglevodorod(suv-yog’),  suv-qattiq  jism  kabi  sirtlarga 

adsorblanadi.

 

Sirt-faol  moddani 



−−  shaklida  (yoki 



shaklida)  belgilash 

mumkin.  Bu  shaklning  doira  qismi  qutbli  guruhlarni,  to’g’ri  chiziq  qismi  esa 

uglevodorod  radikallarini  bildiradi.  Suv  molekulalari  orasidagi  kogeziya  kuchlari 

bu moddalarning suvdagi eritmalaridan ularning uglevodorod guruhlarini ikki faza 

orasidagi chegara sirtiga yo’naltiradi. Molekulaning gidrofil qismi suvda, gidrofob 

qismi qutbsiz fazada bo’lganida izobar potnsial minimal qiymatga ega bo’ladi.  

Barcha  sirt-faol  moddalar  suvdagi  eritmalarida  dissotsilanish  qobiliyatiga 

qarab  ionogen  va  noionogen  sirt-faol  moddalarga  bo’linadi.  Ionogen  sirt-faol 

moddalar  kation sirt-faol  moddalar,  anion  sirt-faol va  amfoter  (amfolit)  sirt-faol 

moddalarga ajratiladi.