Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

 
30-§. Бутандан сирка кислота ишлаб чиқариш 

---

306 
 
Бутандан сирка кислота ишлаб чиқариш, хусусан, катта фойдалидир, чунки 
хомашѐ йўлдош ва нефть-завод газлари таркибидаги углеводород бўлиб, у 
бевосита сирка кислота каби қимматбаҳо маҳсулотга айланади: 
2С
4
Н
10
+ 5О
2

4СН
3
- СООН + 2Н
2
О + Q 
Тўғри ҳайдалган бензиннинг енгил фракциясидан ҳам фойдаланиш мумкин. 
Бу реакцияни завод шароитларида ўтказишнинг асосий қийинлиги шундаки, 
бунда бир вақтда кўп модда ҳосил бўлади. Илгари кўриб ўтилган ҳоллардагидек 
вазифа селектив таъсир этувчи катализатор танлаш, реагентлар ўртасидаги алоқа, 
ҳарорат, босим ва реакция вақти танланади. Катализаторлар сифатида ѐғ 
кислоталарнинг оксидланиш даражаси ҳар хил бўлган металлар ҳосил қилган 
тузлари — маргинец, кобальт ѐки бошқалар ишлатилади. Бутан билан бирга 
реакция маҳсулотларининг бир қисми ҳам реакторга кайтариб солинади. Сирка 
кислота ҳосил бўлишида ҳарорат максимумга, уртача 180°С га етганда 
процесснинг суюқ фазада бориши учун 5 Мн/м
2
га яқин босим керак. Бундай 
шароитларда кобальт катализатори иштирокида реакцияга киришиб бўлган 
бутанга кўра ҳисоблаганда тахминан 65% сирка кислота ҳосил бўлади. Шу билан 
бир вақтда чумоли кислота, метанол, этанол, мураккаб эфирлар ва бошқалар, шу 
жумладан газ ҳолатидаги (СО
2
, СО, СН
4
, С
2
Н
6
) маҳсулотлар ҳосил бўлади. 
31-§. Ацетальдегиддан сирка кислота ишлаб чиқариш 
Ҳозирги вақтда сирка кислота ишлаб чиқаришнинг асосий усули 
ацетальдегидни молекуляр кислород билан оксидлашдир. Адабиѐтда келтирилган 
ҳисоблашларда бутандан олинадиган кислотанинг таннархи ацетальдегиддан 
олинган кислотанинг таннархига нисбатан ҳаммаси бўлиб 70%ни ташкил этишига 
қарамасдан, бу усул, хусусан сирка кислота билан сирка ангидридип бир вақтда 
олишда ўз аҳамиятини йўқотмаган. 
Ацетальдегидни 
оксидлашнинг 
биринчи 
маҳсулоти 
персирка 
кислотадир: 

---

307 
Персирка кислота 50°С ва ундан юқори ҳароратдаѐқ беқарордир. 
Марганец ацетат катализатори иштирокида персирка кислота оксидланиб 
ацегальдегидга айланади:
Иккала тенгламани қўшсак, қуйидаги ҳосил бўлади:
Шу билан бир вақтда қўшимча реакциялар ҳам бориб, чумоли кислота, 
мураккаб эфирлар ва бошқа маҳсулотлар ҳосил бўлади. Реакция (3) бошқа 
оксидланиш реакциялари каби экзопермик, амалда қайтмас, мураккаб (IV синф), 
гетероген (С+ГқС типида), каталитикдир. Реакцияни сирка кислота ҳосил бўлиш 
томонига силжитиш учун ҳам биринчи, ҳам иккинчи реакцияни бир хил 
тезлатадиган катализатор керак. Агар биринчи реакция иккинчидан тезроқ борса 
персирка кислота йиғилади, у кислород ажратиб чиқариб парчаланади ва 
ацетальдегид С0
2
ва Н
2
О ҳосил қилиб оксидланади; портловчан аралашма ҳосил 
бўлиши ҳам мумкин. Реакция хавфсизлигини таъминлаш учун реакцияни мўл 
миқдорда ацетальдегид иштирокида олиб бориш керак. 
Реакциянинг ҳароратси тахминаи 50 - 80
0
С бўлиб, реакцион аралашмада 
персирка кислота йиғилмайдиган ва қўшимча реакцияларнинг тезлиги минимал 
бўлиши керак. 0,3—0,4 Мн/м
2
босим остида ва кўрсатилган ҳароратда процесс 
суюқ фазада боради. Оксидловчи сифатида ҳаво ѐки кислород ишлатилади. 
Реакциянинг физик-кимѐвий характеристикасидан кўриниб турибдики, оптимал 

---

308 
режимга жуда қатъий риоя қилиш керак экан. Оптимал режимдан четга чиқиш 
ҳосил қилинадиган маҳсулот миқдорини фақат камайтирибгина қолмасдан, балки 
қурилмани портлатиб юбориши ҳам мумкин. Айниқса берилган ҳарорат 
оралиғида қатъий риоя қилиш керак. Шу билан бир вақтда реакция анча миқдорда 
иссиқлик ажралиб чиқиши билан боради, шунинг учун реакторга ичи ковак 
цилиндрсимои бир нечта совиткич ўрнатилади. Бу усул бўйича ҳосил қилинган 
сирка кислота миқдори 98% га етади. Нима учун: I) ацетальдегид намакоб билан 
совитилади; 2) кислород реактор баландлигининг бир неча жойидан киритилади; 
3) азот колоннанинг тепа томонидан берилади; 4) реакция учун олинган модда 
диркуляция қилинади. Шуларнинг сабабини тушунтиринг.