Х. М. Комилов, Ф. О. Пўлатова

6-§. Кимѐвий маҳсулотларнинг синфларига қўйиладиган талаблар 
Кимѐ саноатининг ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳаларидан фарқи маҳсулот 
ассортиментининг хилма-хиллигидир; маҳсулот ассортименти бир неча минглаб 
номда чиқарилади. Илмий лабораторияларда 4 млн. дан зиѐд бирикмалар синтез 
қилинган ва ҳар йили бир неча минглаб янгилари қўшилмоқда. Шунинг учун 
кимѐвий бирикмаларни классификациялаш зарур. Кўпинча улар ишлатилиш 
соҳаларига қараб классификацияланади. Масалан, қишлоқ хўжалигида, 
тўқимачилик саноатида, полимерлар ишлаб чиқаришда, тиббиѐтда ва ҳоказоларда 
ишлатиладиган маҳсулотлар бор. Бунда ҳар қайси гуруҳ маҳсулотларга умумий 
талаблар қўйилади. Масалан, минерал ўғитлар иложи борича концентрланган ва 
комплекс бўлиб, улар таркибида маълум тупроқ-иқлим шароитларидаги берилган 
ўсимлик учун зарур барча озиқ моддалар бўлгани маъқул. Моддаларнинг 
хоссалари билан улардан фойдаланиш самарадорлиги орасидаги боғлиқлик 
асосида бўѐқлар, доривор моддалар ва ҳоказолар учун ҳам умумий талаблар 
белгиланади. Бу уларнинг таркиби ҳақида аниқ маълумотлар, нисбатан юқори 

---

21 
даражадаги тозалигидир. Чунки таҳлил учун ҳар хил қўшилмалари бор 
реактивлар ишлатиб, тўғри натижалар олиш мумкии эмас. Бу ҳол ҳар қандай 
кимѐвий тажриба - энг оддий, яъни мактаб ўқувчиси ўтказаѐтган тажрибадан 
бошлаб, илмий лабораториялардаги мураккаб изланишлар учун ҳам 
тааллуқлидир. Кимѐ лабораторияларида ишлатилишига кўра тозалик даражаси 
билан фарқ қилувчи ҳар хил: кимѐвий тоза, тахлил учун тоза, техник маркадаги 
реактивлардан фойдаланилади. Кейинги вақтларда айниқса тоза (юқори даражада 
тозаланган) реактивларга зарурат ортиб бормоқда. 
Иккинчи тасниф белгиси ишлаб чиқаришнннг умумий хом ашѐ белгисидир, 
масалан, кокс-кимѐвий маҳсулотлар ҳақида гапирилиб, уларга таркиби ва 
ишлатилиш соҳаси ҳар хил бўлган ароматик углеводородлар, фенол, олтингугурт, 
аммоний тузлари ва бошқалар киритилади. Ҳозирги вақтда табиий газ ва нефтни 
қайта ишлаш маҳсулотлари, нефть - кимѐ маҳсулотлари жуда катта аҳамият касб 
этмоқда, кимѐ маҳсулотларини улар олинган хом ашѐ асосида таснифлаш, 
маҳсулот ишлаб чиқарилиш ўзаро боғлиқликда муҳокама қилиш имконини 
беради, бу эса дастлабки материаллардан тўлароқ фойдаланиш ва ишлаб 
чиқаришни тўғри ташкил этиш учун зарурдир. Кимѐгар, одатда моддаларни 
уларнинг кимѐвий хоссаларига қараб синфларга бўлади: оддий моддалар, минерал 
кислоталар, ишқорлар, тузлар, спиртлар, альдегидлар, карбон кислоталар ва 
ҳоказо. Битта кимѐвий синфга оид моддаларнииг умумий хоссалари уларни 
ишлаб чиқаришнннг ўхшаш томонларини, шунингдек уларга истеъмолчиларнинг 
талабларини белгилайди.